Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 145

[p. 368]

Joris Gerits
Met allemalen volgend jaar in Berchem
Kroniek

Leo Pleysier, Volgend jaar in Berchem. De Bezige Bij, Amsterdam, 2000.

Vijftien jaar geleden verscheen de laatste aflevering van het zeer onafhankelijke, progressieve, nauwelijks gesubsidieerde en dus economisch onleefbaar geworden driemaandelijkse literair en cultureel tijdschrift Heibel. Het was een themanummer over Nederlands in Vlaanderen. Aan vijf Vlaamse auteurs, Herman Brusselmans, Pol Hoste, Mark Insingel, Daniël Robberechts en Leo Pleysier werden tien vragen gesteld over hun taalgebruik. Op de vraag over de thuistaal antwoordde Leo Pleysier toen: ‘Bij mij thuis werd Rijkevorsels gesproken. De “platste” versie daarvan leerde ik van mijn moeder. Mijn vader praatte nauwelijks met ons.’ En op de vraag of hij bewust een bepaalde houding aannam tegenover het Noord-Nederlandse en Zuid-Nederlandse schriftelijk taalgebruik reageerde Pleysier affirmatief en nogal emotioneel: ‘Ja, want het is een respectabel Nederlands wat ik schrijf. Dus, de bomen in allemaal. Val mij niet lastig met zulke vragen en laat mij maar voortdoen met zo nauwkeurig mogelijk geformuleerde antwoorden te stotteren op het Vlaams van mijn moeder bijvoorbeeld dat, ook nu ze er niet meer is, maar blijft doorratelen in mijn hoofd.’ Die poging om de ratelende moedertaal zo nauwkeurig mogelijk gestalte te geven werd in 1989 gepubliceerd als Wit is altijd schoon. Andere gonzende stemmen in zijn hoofd heeft hij nadien vastgelegd in De kast (1991), De Gele Rivier is bevrozen (1993) en Zwart van het volk (1996).

In een mengeling van directe en Erlebte Rede, van monoloog en geciteerde dialogen krijgt de lezer in De kast het verhaal van ‘ons Greet’ te horen over een geërfde antieke hoekkast die méér is dan een meubel. De kast is een archief dat de geur, de stemmen, de beelden bewaart van een familie, ‘van thuis vroeger op de boerderij. Van toen we nog samen waren met z'n allen’. In zijn recente roman Volgend jaar in Berchem lees je nooit ‘met z'n allen’, want Leo Pleysier heeft daarin gekozen voor het algemeen Kempense ‘met allemalen’.

[p. 369]

In De Gele Rivier is bevrozen heeft Pleysier in zijn aantrekkelijk idioom niet alleen een tante non, Roza, scherp geportretteerd, maar ook de mentaliteit doorgelicht van zijn generatie, Vlaamse vijftigers. Zwart van het volk is een dubbelverhaal: het verhaal van Wim, het familielid dat met een Nigeriaanse getrouwd is en in het Nigeriaanse binnenland grondstalen analyseert voor de verbetering van de landbouw in de toekomst, en het verhaal van de verzonken stemmen uit zijn geboortedorp die alles weten van vroeger.

Ook Volgend jaar in Berchem bevat een brok familiegeschiedenis van de Pleysiers. De behoefte van auteurs om hun familiegeschiedenis uit de doeken te doen wordt door psychoanalytisch georiënteerde interpreten verklaard als een literaire compensatie voor een tegenvallende realiteit. Kinderen worden door hun ouders meer gefrustreerd en teleurgesteld dan hun lief is en creëren in dagdromen of verhalen dan maar hun gewenste ouders. In die context is het oedipuscomplex als bron van verklaring ook nooit veraf wanneer er conflicten met de vaderfiguur verhaald worden.

‘Mijn vader praatte nauwelijks met ons’, zei Pleysier vijftien jaar geleden in Heibel. Nu heeft hij in Volgend jaar in Berchem de herinneringen aan de vader centraal geplaatst in de verhalen die opgehaald worden tijdens de familiereünie op nieuwjaarsdag, na het feesteten, de nieuwjaarsbrieven en de cadeaus. Opmerkelijk is dat Pleysier zijn verteller, Peter die met Marjan getrouwd is, letterlijk stemloos heeft gemaakt. Peter is aan zijn stembanden geopereerd en heeft van de dokter veertien dagen absoluut spreekverbod gekregen. Hij functioneert daardoor als een bandopnemer die de stemmen van zijn broer en zussen vastlegt.

Het bezittelijk voornaamwoord ‘ons/onze’ maakt de lezer duidelijk wie van de familie is en wie aangetrouwd. Naargelang de dag vordert, ontstaat er ook een ruimtelijke scheiding tussen beide groepen: de aangetrouwden (‘de koude kant’) gaan aan een aparte tafel zitten kaarten, terwijl de eigen broers en zussen ‘met allemalen’ herinneringen ophalen. Ze vergelijken de gezelligheid van hun familiebijeenkomst met de saaie en vervelende bedoening van de nieuwjaarsdagen uit hun kinderjaren. ‘Het waren kwade momenten ja, zegt ons Greet. Vader, zegt ons Annemie. Altijd vader, zegt ons Hilde.’

Het is de eerste vermelding van de vaderfiguur in het begin van de roman en de suggestie is, hoewel zeer impliciet, heel krachtig: vader is de man die het verknald heeft. Dan volgen verhalen van elk kind waarin hun negatieve ervaringen met vader geëxpliciteerd worden. De weerkerende klacht luidt: hij hield op geen enkele wijze rekening met zijn kinderen, de veekoopman en notoire veesmokkelaar had alleen belangstelling voor zijn vaak duistere handelspraktijken. Ook de verhalen over zijn heldendaden

[p. 370]

als weerstander tijdens de laatste oorlogsweken, waar ze een hele zolder vol wapentuig aan overgehouden hebben, hebben voor zijn kinderen een wrange ondertoon en de motieven van zijn verzetsdaden blijven zeer onduidelijk en onzuiver. Men kan zich afvragen of hij, die ongenadig en harder dan nodig de beesten het slachthuis kon inranselen, in het verzet geen door de oorlogsomstandigheden geoorloofde uitlaat heeft gevonden voor zijn moeilijk te bedwingen gewelddadigheid.

‘Er waren momenten dat hij alle controle kwijt was. En dan leek het alsof de beesten moesten boeten voor een duistere woede waar hij anders geen uitweg mee wist’, merkt Hilde op. Haar zus Annemie herinnert zich dat ze als kind bij moeder erover is gaan klagen dat vader geen goede vader is en dat moeder haar niet van het tegendeel heeft kunnen overtuigen.

Zoals er een kloof bestaat tussen de tafel van de kinderen en van de kaartende aangetrouwden, zo is er ook binnen het gezin een tegenstelling merkbaar tussen de oudere kinderen (ons Greet en onze Robert) en de jongere met betrekking tot het beeld van de vader. Robert wil te allen prijzen het ideaalbeeld van zijn vader bewaren: hij projecteert het in de prent van Willem Tell en zijn zoon die hij heeft zien hangen in het Schuttershof, het café van de kruisboogschuttersgilde waarvan hun vader keizer is geweest. De waard van het café is tevens kapper en terwijl hij de jonge Robert knipt, dagdroomt die dat zijn vader zoals Willem Tell een held is en zijn grote kameraad en dat hij nooit bang hoeft te zijn. Aan dat droombeeld houdt Robert vast, ondanks de werkelijkheid. En Greet heeft blijkbaar de voortdurende vergoelijkingen door de moeder van het gedrag van de vader geïnternaliseerd en laat die stem doorklinken in de commentaren bij de verhalen over ‘mijn vader, onze vader, mijn va, onze vo’.

Die tegenstelling in de perceptie van de vaderfiguur culmineert in een vaderlitanie van anderhalve bladzijde, waarin een opsomming van zijn negatieve eigenschappen onmiddellijk geneutraliseerd wordt door de vermelding van een positieve of in ieder geval minder storende kwaliteit: ‘Een duistere vader, zegt ons Annemie. Een avontuurlijke vader, zegt onze Robert.

Een gevaarlijke vader, zegt ons Annemie. Een buitensporige vader, zegt onze Robert.

Een vergeetachtige vader, zegt ons Hilde. Een nonchalante vader, zegt ons Greet.’ Enzovoort.

Robert en Greet krijgen het laatste woord: ‘Een buitengewone vader, zegt onze Robert.

Onze vader, zegt ons Greet.’ En in dat ‘onze’ wordt de primaire solidariteit bevestigd van de kinderen met de vader, ondanks alle dreiging die van hem uitgegaan is.

[p. 371]

Pleysier maakt via het personage van de zus Hilde duidelijk dat het cliché van het idyllische, vredige landleven met de dieren een taai cliché is dat de realiteit van geweld en dood op het platteland afschermt. Broer Robert is het daar natuurlijk niet mee eens.

Hij is het ook die aan het einde van de avond de fictieve brief vertelt aan ‘Frau Köchermann uit Nieveranshausen’. Daarin brengt hij het verhaal van de manier waarop haar man door hun vader afgemaakt is op zo'n hilarisch-cynische wijze dat ze ‘met allemalen’ de slappe lach krijgen tot ergernis van de aangetrouwden aan de kaarterstafel. De tot zwijgen verplichte focalisator in Volgend jaar in Berchem registreert zonder commentaar, uitleg of moreel oordeel. Terwijl ze zich in hun verhalen afzetten tegen de autoritaire, ook zijn eigen kinderen niet ontziende vader, werkt het verhaal van zijn wreedheid tegen een Duits soldaat en dus een vijand, op de lachspieren van al zijn kinderen. Hun samenhorigheidsgevoel is sterker dan hun kritiek. Die paradoxen in de verhouding tot hun vader is de stom blijvende verteller echter niet ontgaan. Hij registreert immers ook deze snerende opmerking van zwager Wilfried, de man van ons Greet: ‘Herinneringen ophalen is gemakkelijker dan nadenken.’ Daarmee drukt hij zijn twijfel uit over het feit of het telkens opnieuw oprakelen van de familiegeschiedenis de broers en zussen wel helpt om met hun gevoelens tegenover hun vader in het reine te komen.

Volgend jaar in Berchem is geen echoput van door elkaar klinkende stemmen maar een studio waarin de auteur zijn gespreksfragmenten zorgvuldig gemonteerd heeft. Verhalen over de vader wisselen af met triviale opmerkingen gemaakt aan de kaarterstafel en met interrupties veroorzaakt door de spelende en door het huis rondzwervende kinderen. In een epiloog gebruikt Pleysier de techniek van fade-out om de stemmen die in het hoofd van de verteller gonzen langzaam te wissen.

In Tuinfeest, aan het einde van het hoofdstuk ‘Het mes van het bewustzijn in ons hart’ noemt György Konrád zijn boek ‘een verzameling ontboezemingen en beweringen die stuk voor stuk een eenheid vormen’ en hij merkt dan op dat de roman eigenlijk meer een medium dan een genre is. ‘Je kunt erin stoppen wat je wilt, daar zijn geen regels voor. Het enige gebod is, dat hij nooit mag vervelen.’

Volgend jaar in Berchem van Leo Pleysier beantwoordt zeer nauw aan Konráds omschrijving van een goede, boeiende roman.