Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 145

[p. 372]

Hans Groenewegen
Een slang die naast zijn staart bijt
Kroniek

Gertrude Starink, De weg naar Egypte. Zeventien passages 1993-1999. Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1999.
Gertrude Starink, De weg naar Egypte. Twintig Passages 1999. Idem.

Van Gertrude Starink verschenen twee bundels tegelijk: De weg naar Egypte. Zeventien passages 1993-1999 en De weg naar Egypte. Twintig passages 1999. Daarmee is met een opmerkelijke versnelling een uniek poëtisch project voltooid. De bundels zijn de delen vier en vijf van een serie. Deel één werd gepubliceerd in 1980, deel twee in 1993 en deel drie in 1995. Alle hoofdtitels luiden De weg naar Egypte. De ondertitels verschillen en luiden respectievelijk: Twintig passages 1970-1977, Zeventien passages 1977-1985 en Een passage 1985-1993. De ondertitels laten de plotse versnelling zien van de productie in het jaar 1999.

In de gedichten is het aantal jaren dat Gertrude Starink aan haar gedichten werkte gethematiseerd. Een van de laatste gedichten van het eerste deel begint met de woorden ‘na zeven jaar het land vruchtbaar...’. Een van de laatste gedichten van het vijfde deel begint: ‘na dertig jaar de feestzaal klaar...’. De rituele aard van Starinks poëzie, de mythische universa die ze gebruikt om haar eigen mythisch universum te bouwen, geven beide aanleiding om aan een intern-poëtische noodzaak te denken voor de voltooiing van het project in dertig jaar. Die kan gelegen zijn in de Egyptische oriëntering. Na dertig jaar regeringsmacht vierde een farao het zogenoemde Sed-feest. Niet alleen moest hij laten zien dat hij fysiek nog in staat was het rijk te regeren. Tijdens dat feest vonden tevens verjongingsrituelen plaats. In deel vier is verjonging een motief.

Dit laten samenvallen van de reële schrijftijd en een van de in de cyclus beschreven tijden wijst op een hoge inzet van de dichter. Zij brengt een samenhang aan tussen haar eigen geleefde tijd en de tijd die in haar poëtisch werk een rol speelt. Haar mythologische inzet in de poëzie is een inzet van haar leven.

Niet alleen de samenhang tussen schrijftijd en geschreven tijd valt uit de ondertitels af te lezen, ook het cyclische karakter van Starinks

[p. 373]

project: eerst twintig passages, dan zeventien, dan één passage, dan weer zeventien om te eindigen met twintig. De cyclus vormt een cirkel waarin een imaginaire middellijn de twee helften spiegelt. Het allereerste gedicht is niet alleen vormtechnisch equivalent aan het allerlaatste, het vertoont tevens een thematische verwantschap. Op soortgelijke wijze corresponderen het tweede en het voorlaatste, enzovoort. Hoewel de derde bundel als één passage is aangeduid, zijn daarbinnen verschillende gedichten te onderscheiden die eveneens om een middellijn gespiegeld zijn.

De grootste gelijkenis tussen de corresponderende gedichten is de vormtechnische. Als een gedicht op de ene halve rand van de cirkel, zoals het tiende uit de eerste bundel, is opgebouwd uit vier strofen van vier regels, waarvan de eerste drie viervoetige jamben heeft en de vierde een drievoetige, alle eindigend met een beklemtoonde lettergreep, dan kun je er zeker van zijn dat het corresponderende gedicht op de andere rand van de cirkel, het elfde uit de vijfde bundel, ook zo is opgebouwd. De negende passage uit de tweede bundel beslaat met tweeënveertig drieregelige strofen zes pagina's. Het negende uit de vierde bundel is even lang. Ook in dat gedicht is gebruik gemaakt van rijm en assonantie, zowel staand als liggend, ook dat gedicht bevat een intermezzo van vijf strofen met drievoetige regels. Starink benut meest een jambisch metrisch schema. Af en toe hanteert ze de dactylus of de anapest. Variaties ontstaan door de wisselende regellengte en door onregelmatigheden die plaatselijk een bepaalde betekenis accentueren. De basisschema's zijn gespiegeld, de onregelmatigheden niet omdat elk gedicht zijn eigen onregelmatigheden vraagt.

Soms is de thematische spiegeling evident. Een gedicht met de opening ‘het sneeuwt en sneeuwt...’ is als tegenbeeld ontworpen van het aan hem op de andere helft van de cirkel voorafgaande gedicht dat opent: ‘het dooit de nacht...’. In een volgend geval ligt op de ene helft van de cirkel het initiatief bij een hijfiguur, terwijl het op de andere helft bij de ikfiguur ligt. Dat een mechanische witzwart spiegeling geenszins de opzet is, mag duidelijk zijn uit de correspondenties tussen andere passages: ‘gejank van honden’ - ‘misbaar van handen’; ‘dit is geen labyrint’ - ‘dit is geen wildernis’ en ‘de reiger in je spant de nek’ - ‘de ibis in je spant de kraag’. Veeleer heeft Starink de vorm zelf als een kracht laten werken waarmee ze haar thema's en motieven kon variëren, keren, en verschuiven om ze te laten versterven en regenereren en om overgangen van de ene naar de andere situatie te bewerkstelligen.

Gertrude Starink maakt in haar poëzie gebruik van veel mythische, symbolisch te duiden beelden. De ibis kan, net als veel andere elementen uit de cyclus, geduid worden vanuit de Egyptische mythologie. De geciteerde winterse beelden, gecombineerd

[p. 374]

met wolven, raven, paarden en kliffen activeren associaties met noordelijker mythen. Zij heeft de elementen van diverse herkomst samengevoegd in een coherent, vermoedelijk persoonlijk universum. Het lijkt me daarom vruchtbaar een associatie toe te laten die de vorm van de totale cyclus oproept. Het laatste gedicht lijkt op de kop van een slang die zich in de staart bijt, het eerste gedicht. Daarmee is de vorm zelf tot het ouroboros-symbool geworden.

De slang die in zijn eigen staart bijt, symboliseert een gesloten cirkel van ontwikkeling. Hij verbeeldt continuïteit, zelfbevruchting en eeuwige thuiskomst. Hij verenigt tevens de tegengestelde principes van het aardse (de slang) en het hemelse (de cirkel). Dat zijn allemaal thema's die in De weg naar Egypte aan de orde zijn. De slang zelf is niet direct aanwezig, maar wel indirect in de gestalte van de aan hem verwante, vriendelijker hagedis.

Het cyclische is een belangrijk kenmerk van de religieuze voorstellingen van de structuur van het leven van de oude Egyptenaren. Elke nacht voer de zonnegod Ra op zijn zonnebark door de onderwereld. Als beschermer tegen alle zonvijandige krachten heeft hij zijn secretaris Toth en de godin Maät bij zich. Toth is de god van onder andere de schrijvers. Maät is de belichaming van de universele orde, van wetten en rechtvaardigheid. De namen van Ra en Maät komen in De weg naar Egypte op verborgen wijze voor. Aan Maäts symbolisch attribuut, een struisvogelveer, wordt gerefereerd. Toth komt niet met name voor. De ibis, de vogel waarmee hij was verbonden is op vele plaatsen wel aanwezig. Bij een regel als ‘de ibis in je spant zijn kraag’ kan men zich de typerende afbeelding van Toth als mensengedaante met ibiskop voorstellen. De reiger overigens is ook in de symboliek aan de ibis verwant. Anoniem komt Toth veelvuldig voor. Taal en (eerste) teken zijn voor de queeste en de weg naar de thuiskomst van de ikfiguur cruciaal.

Voor de oude Egyptenaren was de jaarcyclus eveneens van groot belang. Het zwellen van de Nijl, de overstromingen, het terugvloeien, zaaien, oogsten, droogte structureerden het leven. De belangrijke goden Isis en Osiris worden onder andere beschouwd als graangoden. Jaarlijks vond na de oogst het ‘treuren om Isis’ plaats. Met de eerste strofe van haar allereerste gedicht zet Starink de lezer op het spoor van Isis: ‘ik heb het koren nog gezien / en ook de koning die sindsdien / de barre woestenij regeert’. Gedichten uit het vijfde deel van de cyclus bevatten reminiscenties aan graankorrels die in een net drooggevallen bodem worden gewerkt. Motieven als voorraadschuren, oogst en groei komen verspreid over de hele cyclus voor, zonder dat de jaarcy-

[p. 375]

clus de dominante wordt in De weg naar Egypte. Hij is meer één van de elementen.

Isis is een complexe godheid, die onder andere bekend staat als de veelvormige. Eenmaal op dat spoor is dat aspect van Isis in de ikfiguur te herkennen. Zij kan op de verschillende momenten van haar queeste zeer onderscheiden gekwalificeerd worden. Soms is zij de wetende, soms de onwetende, soms een celebrante, soms een offer. Je zou De weg naar Egypte als een Isis-initiatie kunnen omschrijven. Isis is de machtigste godin van het Egyptische pantheon. Volgens een mythe is zij dat geworden door met list de belangrijkste god Ra zijn geheime naam te ontfutselen. Waar benoemen beheersen is, geeft de kennis van de naam de doorslag. De ikfiguur moet zich in haar voortgang, zo lijkt het, zowel namen eigen maken als ‘het eerste teken’ doorgronden. In dat aspect is de cyclus ook de queeste van een schrijfster naar de macht over de taal die haar leven beheerst. De mannelijke figuur die aan Toth doet denken is daarin zowel een tegenspeler als een schutspatroon.

Toth dient niet alleen de zonnegod, hij is ook de secretaris van Osiris, de god van het dodenrijk. Bij de ingang in het dodenrijk wordt het leven van de dode door Osiris gewogen. Op de ene schaal wordt zijn hart gelegd, op de andere de veer van Maät. Was het hart zwaarder dan de veer, dan kon de overledene zich niet bij de goden in het eeuwige leven voegen. Leggen we de twaalfde passage uit de vijfde bundel naast de corresponderende negende uit de eerste, dan zien we motieven uit verschillende onderdelen van de mythische wereld en hoe ze in de spiegeling kunnen verschuiven:

gejank van honden als de zon
zich terugtrekt verder geen
getuigen geen geluid

de vuren sterven in stilte
en in duisternis
wordt de zwarte ster gewijd

de kou treedt in de staf
wordt opgericht een
laatste rantsoen verstrekt

wie gaan moet gaat wie
achterblijft zal waken
op zijn beurt

het licht ontsteken in het nieuwe
jaar de lege planken
vullen van de voorraadschuur

misbaar van handen als de fok
moet vallen verder geen
gemompel geen gemuit

de masten springen bij onver-
wachte overdracht
wordt de blinde ra gered

de rand vouwt om het lijk
wordt vastgenaaid
lange spier gekruist

wie uitvaart viert wie
hier voor anker ligt zal
mettertijd

zijn eigen razeil zwichten als het
stormt de wrakke bodem
teren voor de grote waag

[p. 376]

Het eerste gedicht vermengt verschillende motieven uit de dodencultus en motieven uit de cultus rond de jaarcyclus. Het tweede vermengt op ingenieuze wijze, in tot dubbelzinnigheid gedreven scheepvaarttaal, de dag-nachtcyclus van de zonnebark met de voorbereiding van een individu op het dodengericht. De weg naar Egypte kan ook gelezen worden als een dodenboek, geïnspireerd op de Egyptische traditie van de dodenboeken. Die werden onder andere op de bodem van een sarcofaag geschreven. Zij dienden als kaart die de ziel moest gebruiken op zijn reis door de onderwereld om niet te verdwalen. Poortenboek is een moderne benaming, die het woord passage insluit. Starinks Passages kennen een aan het schrijfmotief verwant motief van te tekenen en ontcijferen kaarten.

Goed zichtbaar is hoe de vorm van het eerste gedicht het model wordt voor het corresponderende. Dat lijkt samen te hangen met een belangrijk aspect van Starinks poëzie. Haar passages zijn tegelijk verslag van een queeste en de queeste zelf. Zij maakt zich iets vreemd eigen, dat ze al kent. Wat ze voor het eerst ontmoet, herinnert ze zich. Zo is het tweede gedicht door zijn structurele overeenkomst een herinnering van het eerste.

Iets soortgelijks gaat op voor haar keuze van metrische schema's. Haar passages hebben kenmerken van initiatierites. De muziek van het werk heeft een incantatieve werking. De betekenis lijkt allereerst in de zingzang te schuilen. Zonder leestekens zijn de woorden op het schema geregen, waarbij het meest mannelijke einde van de regels de dwang versterkt. In die bezwerende toon wordt opnieuw een magische taalopvatting merkbaar.

Zo beschreven lijkt De weg naar Egypte een curieus anachronistisch project. Elementen in de tekst zelf echter ondermijnen de magie van de taal en verstoren het circulaire karakter. Allereerst zijn er de metrische onregelmatigheden die betekenisaccenten leggen. Daarbij werken dactylus en anapest als verstoring van de jambische grondstructuur. En ook wie de tekst naar zijn betekenis leest volgens de syntactische structuren, dus zelf leestekens invoegt, ontkomt er niet aan de zingzang te doorbreken.

Op verschillende manieren is het circulaire karakter van de cyclus verstoord. Thematisch zijn brekende ringen en gebroken schalen te signaleren. Structureel is ook de ring van de cyclus gebroken. De omslagpunten sluiten niet op elkaar aan. Het midden van de derde bundel wordt niet door twee corresponderende teksten gevormd. De beide middenteksten hebben elk een andere vorm. De eerste en de laatste tekst van de eerste en de laatste bundel sluiten qua vorm nog wel op elkaar aan, maar putten uit een andere mythologische wereld. De aan Egypte herinnerende ‘woes-

[p. 377]

tenij’ uit het eerste gedicht spiegelt zich in een ‘zee’ die aan een kliffenkust gelegen lijkt.

roerloos ligt de boot te wachten
als ik instap volgt een zachte
deining zonder een geluid

dan bestrijkt de wind de zeilen
en de vogel op de steile
oever spreidt zijn vleugels uit

Ook dit laatste gedicht is een passage. Noch is de reis afgelopen, noch begint de cyclus opnieuw. De slang hapt naast zijn staart. De voltooiing van de cirkel die een thuiskomst zou betekenen loopt uit in een nieuwe opening - naar Egypte?