Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 142

[p. 655]

Hugo Bousset
De valkuil van Voskuil
Kroniek

J.J. Voskuil, Plankton. Het Bureau 3. G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1997.

Staande ovatie

Een collectieve waanzin heeft zich van de Nederlandse kritiek meester gemaakt. J.J. Voskuil (1927) wordt beurtelings vergeleken met Gerard Reve, Harold Pinter, Ferdinand Bordewijk, Nescio, Willem Elsschot, Franz Kafka, James Joyce, Multatuli. Zelf houdt Voskuil het in gesprekken en interviews bescheiden bij de laatste twee. Sinds 1996 heerst er in Nederland een heuse Voskuil-hype. In dat jaar verschenen de eerste twee delen van zijn zevendelige autobiografische romancyclus Het Bureau, die 5.500 bladzijden telt. De reeks is af en wordt door uitgever Van Oorschot mondjesmaat gepubliceerd. Dit jaar verscheen het derde deel Plankton. De hoofdpersoon Maarten Koning is het alter ego van drs. J.J. Voskuil, die tussen 1957 en 1987 werkte aan het P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen in Amsterdam. Hij bracht het er tot hoofd van de afdeling Volkskunde en tot waarnemend directeur van het Instituut. In de genoemde periode debuteerde hij met de roman Bij nader inzien (1963), waarna hij meer dan dertig jaar lang niet meer publiceerde. Voskuil beschouwde zijn werk op het Bureau als volstrekt absurd, en de omgang met zijn collega's als irritant: die leggen alleen maar mijnenvelden voor elkaar. Hij ziet het nut niet in van het maken van een soort atlas, om de verdwijnende volkscultuur vast te leggen en de grenzen van de oude cultuurgebieden te reconstrueren. De hele trefwoordencatalogus met 750.000 fiches en 80.000 trefwoorden, bijeengezocht door 1.200 correspondenten, kan hem gestolen worden. De benamingen voor dorsen, maaien, de kerstboom, de wieg, spijsvetten, de boerenkar, het vrouwenhemd... laten hem koud. Dertig jaar Kafka heeft Voskuil meegemaakt, en dat wil hij na zijn pensionering even gezegd hebben, 5.500 pagina's lang. ‘Flitsen van vroeger, gebeurtenissen uit het verleden doken in chaos op en

[p. 656]

namen obsessionele vormen aan. Ik ben gaan schrijven om orde te scheppen in het losse zand van die honderden herinneringen. Door ze te noteren hoopte ik het verleden met een slag te draaien en te ontdekken hoe ik me zo had kunnen vergissen. Hoe het mogelijk was geweest dat ik de leden van mijn afdeling veel meer vertrouwen had geschonken dan redelijk was. Al schrijvend ging ik de rimboe in. Zou ik daar het licht bereiken, dan zou ik inzicht krijgen in wat me overkomen was. Dat is gelukt met dit boek. Nu heb ik alles op een rij en heb ik er vrede mee. De mensen van Het Bureau zijn me onverschillig geworden. Ik hoor niet meer bij ze’ (NRC Handelsblad, 1 maart 1996). Voskuil stelt zich hier op als iemand die via zijn werk op zoek gaat naar de realiteit, door ze te schikken zoals ze werkelijk was. Uit die oefening blijkt zijn onschuld (‘laten zij zich maar realiseren wat ze mij aandeden’), en dat gevoel van onschuld heeft hij nodig om met zijn leven in het reine te komen.

De Nederlandse kritiek gelooft hem op zijn woord. De sympathie voor deze oer-Hollandse romanreeks van Voskuil, een laat product van het Forum-ventisme, is welhaast algemeen. Er zijn natuurlijk uitzonderingen, zoals Xandra Schutte in De Groene Amsterdammer, die de pretentieuze valsheid van Voskuils ‘objectiviteit’ ontmaskert, en Carel Peeters in Vrij Nederland, die zich ergert aan Voskuils ‘nieuwe lulligheid’. Maar voorts? Applaus op alle banken voor de doctorandus: ‘de grootste literaire gebeurtenis van de jaren negentig’ (Theodor Holman), ‘magistraal’ (T. van Deel), ‘hypnotiserend’ (Arnold Heumakers), ‘subliem’ (Arjan Peters), ‘geraffineerd’ (H. Brandt Corstius), ‘grandioos’ (Hans Warren), ‘dwingend en onontkoombaar’ (Gerrit Jan Zwier), ‘onnavolgbaar’ (Reinjan Mulder), ‘meesterlijk’ (Elsbeth Etty), ‘het hoogste wat een auteur kan bereiken.’ (Ton Anbeek).

Het grote gelijk

Ik wil de ‘objectiviteit’ van Voskuil bestuderen in Plankton. Hij is wel zo handig om geen persoonlijke verteller te gebruiken, noch als ik-verteller noch als auctorieel verteller. Op het eerste gezicht kun je dan denken: in deze roman wordt er verteld, maar we weten niet door wie, en dat wekt een schijn van objectiviteit. De vertel-instantie is onzichtbaar, onpersoonlijk. Maar de genoemde ‘objectiviteit’ - ik heb het liever over intersubjectiviteit - wordt pas haalbaar als de auteur vele personages vanuit hun eigen visie laat ‘focaliseren’. De lezer kijkt naar de romanwerkelijkheid via de ogen van diverse personages. Er wordt verteld wat ze zien, hoe verschillend ze zien, en hoe hun blik de werkelijkheid die ze zien verandert. Die multiperspectivische blik benadert de realiteit in haar veelkantige

[p. 657]

onvatbaarheid, wat de enige ‘objectiviteit’ is die niet als vals kan worden beschouwd.

Dat is wat Voskuil dus niet doet. In de 820 pagina's van Plankton is er maar één focalisator: Maarten Koning, het alter ego van de auteur. Hij bekijkt zijn collega's als karikaturen, bijvoorbeeld de immer norse en kwaadaardige Balk, de gruwelijk consequente ‘linkse’ Bart. Hij geeft een boosaardig beeld van het Bureau, waar immer een ‘gewapende vrede’ heerst en een ‘stellingenoorlog’ wordt gevoerd. Hilarisch is het gevecht tussen Balk en Maarten over de nieuwjaarskaart: moet er een rommelpot op, of een doedelzak, of een klompviool? Hilarisch ook is Barts probleem met het stoken van hout na de oliecrisis van 1973: hout uit het bos kan niet, want dan gaan de kevertjes in het hout dood; maar hout sprokkelen op het strand is ook niet helemaal ‘links’, want in dat hout zitten dan weer eencellige organismen.

Maarten Koning observeert met stijgende irritatie en leedvermaak de absurde discussies en de papierstroom, te wijten aan de inspraakmanie en het zwartwit-denken in de najaren van '68. Even vernietigend haalt hij uit naar de ‘wetenschap’, bijvoorbeeld de strijd tussen de Nederlandse en Vlaamse redactieleden van Ons Tijdschrift, of nog de congressen over vrouwenhemden en spijsvetten. ‘Wetenschap is pas wetenschap als je je opblaast als een kikker’ en ‘Je vak bestaat pas als je op zaterdagmiddag kletspraat verkoopt voor een gehoor van zes mensen, van wie er vijf aanwezig móeten zijn en één dement is of zich verveelt’.

Vragen die elke kritische lezer zich zou moeten stellen, zijn dan: wat is de positie van Maarten Koning in het Bureau; waarom blijft hij daar zijn hele leven aan het werk en waarom maakt hij er tersluiks flink carrière; hoe kan hij wetenschap absurd vinden en toch wetenschappelijk bezig zijn? Die vragen worden in de roman niet ter sprake gebracht, wat erop zou kunnen wijzen dat Maarten Koning, alias Voskuil, een stuitend gebrek aan zelfinzicht en -relativering heeft. Hier geen reviaanse zelfspot noch een dubbele toon, ergens tussen ernst en kitsch. Maar ook de vergelijking met Multatuli en Willem Elsschot gaat natuurlijk niet op: zij exploiteerden op meesterlijke wijze hun persoonssplitsing, in duo's als Havelaar/Droogstoppel en Laarmans/Boorman. Bij Maarten Koning moeten we het stellen met de neerbuigende afstandelijkheid en gekwetste eigenwaan van één man, steeds zichzelf gelijk.

Wat Het Bureau tot literatuur had kunnen maken

De gemiste kans van de romancyclus ligt in het feit dat Voskuil zich via Koning buiten en boven het Bureau opstelt en zijn grote

[p. 658]

gelijk bij de lezer de strot inramt. De tegenstellingen die hém verscheuren, zijn frustraties en rancune, zijn claustrofobie en paranoia, zijn pretentie en agressie, zijn wanhoop en onmacht, zijn vereenzaamd en seksloos bestaan, zijn angst voor verandering en zijn gevoel dat alles zinloos is... het blijft allemaal onaangeroerd. Hoe ik er dan van op de hoogte ben? Ik heb de interviews met Voskuil gelezen (en bij een autobiografisch auteur kan dat relevant zijn), soms ‘verschrijft’ Voskuil zich en toont hij onwillekeurig zijn zwakke zijde, en er zijn natuurlijk enkele realia.

Wat houdt Voskuil zoal verborgen en wat had Het Bureau tot een interessante oefentocht in een verziekt bewustzijn kunnen maken én tot een interessante metafoor voor een absurd en vervreemdend bestaan?

1. Het Bureau is een bolwerk tegen de bedreigende wereld; Maarten Koning haast zich van zijn huis aan de Herengracht naar het Bureau en 's avonds weer terug; vakanties worden overgeslagen. Maar ook het Bureau is een krokodillenpoel: daar aangekomen gaat hij snel naar zijn kamer, en communiceert met medewerkers over de hoge boekenrekken heen. Het Bureau is een ‘inrichting’. Maarten voelt er zich des te veiliger naargelang hij het werk absurder vindt: onthechting leidt naar gemoedsrust. Zijn paranoia verliest aan kracht in een decor van zinloosheid. Die paradox laat Voskuil onbesproken.

2. Maarten kan zinloos werk beter verantwoorden tegenover zijn echtgenote Nicolien, een ongenuanceerde ‘linkse’ Prinzipenreiter van de ergste soort, puriteins-preuts, politiek correct. ‘Echte linkse mensen zijn tegen werken’, zo luidt een van haar progressieve uitspraken. Werken betekent: zich conformeren aan een conservatief systeem, compromissen sluiten, in commissies zitten, geld vragen aan het Departement. De arme Maarten, die vanuit zijn pretentie best de top in het Bureau had willen bereiken, mag van zijn vrouw geen doctor worden, wat hem frustreert en rancuneus maakt, want hij vindt zijn medewerkers en oversten maar niks. Die problematiek wordt door Voskuil weggemoffeld.

3. Nog een vraag die niet wordt gesteld: is Maarten wel geschikt als chef? Als hoofd Volkscultuur manifesteert hij zich als een autoritaire klier, die overtuigd is van het eigen gelijk, geïrriteerd reageert bij de minste tegenspraak, elke vorm van humor mist, eeuwig emmert en zeurt, en geen enkel communicatief vermogen bezit.

4. Open blijft ook de boeiende kwestie of Maarten Koning de wetenschap, zelfs de Volkskunde, wel zo zinloos vindt als hij altijd beweert. Waarom manifesteert hij zich op een congres in Boedapest als de pleitbezorger van de nieuwe school volkskundigen, die niet langer historisch-filologisch, maar sociaal-historisch

[p. 659]

willen werken? In de discussie over Ons Tijdschrift verdedigt het Vlaamse deel van de redactie een stelling die ‘dwars tegen [z]ijn opvattingen van het vak’ ingaan. En in een werkstuk van Sien botst hij op ‘onzin’. Hoezo onzin? Hoezo opvattingen? Hoe kan, in een zinloos geheel, een onderdeel meer of minder zinloos zijn, en hoe kan iemand meer of minder gelijk hebben? Misschien liegt Maarten zich wat voor, misschien wil hij alles zinloos vinden, om zijn vrouw te plezieren, of uit een soort filosofische pleinvrees. Maarten, de Grote Onthechte, is zelf een gehaaid bureaucraatje, hij geniet met volle teugen van de woordenoorlog, haalt meestal listig zijn slag thuis, en bij een zeldzame nederlaag wordt hij agressief en woedend. Maarten is het Bureau.

Het zijn zovele boeiende kwesties, die Voskuil alle onaangeroerd laat, en die iets hadden kunnen tonen van de gecompliceerde werking van het menselijke bewustzijn, van de dunne grens tussen echtheid en rol, en van de subtielste vormen van zelfbedrog. Misschien had Voskuil ook voldoende materiaal om een soort archief te maken van kafkaiaanse toestanden en dialogen, een fichenbak, zoals die men die in het Bureau zou hebben aangelegd. Iets wat Daniël Robberechts deels heeft gedaan in zijn negendelige Totaaltekst, maar dan met allerlei vormen van taalmanipulatie.

Het had allemaal gekund, en ik zou Voskuil misschien hebben bewonderd. Maar nu heeft hij een romanreeks gemaakt waarin hij ‘postuum’ gelijk wil halen. Achter Voskuils ‘objectiviteit’ schuilen gevoelens van macht en wraak. Hij wil het Bureau niet loslaten zonder het eerst te hebben vernietigd. Maar ook die interessante thematiek - de schrijver die doet wat de biografische persoon niet kon - wordt de lezer onthouden. Voskuil slaagt er zelfs (bijna) in te verbergen dat Maarten Koning ook schrijver is.

Het Bureau wordt gereduceerd tot een therapeutische oefening van een gefrustreerd en pretentieus kereltje. ‘Het schrijven, vertelde Han [= J.J. Voskuil], was een reiniging geweest. Hij had er zijn maagzweer mee weggeschreven’ (Vrij Nederland, 23 november 1996). Weegt een maagzweer op tegen 5.500 bladzijden oninteressant proza?