Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 142

[p. 244]

Joris Gerits
Een roman over nauwe relaties
Kroniek

Mark Insingel, Eenzaam lichaam. In de Knipscheer, Amsterdam, 1996.

Wie naar de titel kijkt van de jongste roman van Mark Insingel zoals hij vorm gekregen heeft op de cover kan niet anders dan getroffen worden door de overeenkomst tussen de woorden eenzaam en lichaam. Beide bestaan uit zeven letters en eindigen als rijmwoorden op dezelfde klank. Nu zou ik Rilke kunnen citeren die over het rijm spreekt als ‘de godheid van diep verborgen coïncidenties’ en dan, wegens de klank- en vormgelijkenis, aan Insingels titel Eenzaam lichaam een semantische meerwaarde geven. Ik kan ook volstaan met de combinatie ‘eenzaam lichaam’ te beoordelen als een esthetisch fraaie combinatie, een mooi, puur formeel letterspel. Dat standpunt moest ik echter al tijdens de lectuur van de eerste bladzijde van Eenzaam lichaam opgeven.

De dichter Mark Insingel is voortdurend op zoek naar authentieke taal die openbaart in plaats van te versluieren. In zijn poëzie komt dat onder meer tot uiting in het gebruik van klankcorrespondenties waardoor woorden op een verrassende manier gespiegeld en geschakeld worden. Dat is ook het geval in zijn proza en zijn jongste roman maakt daarop geen uitzondering.

‘Eenzaam’, een term die naar psychologisch isolement verwijst, te onderscheiden van ‘alleen’, dat een louter ruimtelijke scheiding uitdrukt, wordt met het fysische begrip ‘lichaam’ verbonden tot een metafoor voor het leven dat de ik-verteller en zijn personages in de roman leiden.

De ik-verteller voelt zich in zijn bestaan gekneld en gekweld door het bewustzijn van zijn eenzaamheid die hem doet leven in een slingerbeweging tussen de verwachting van alles en de vrees niets te krijgen. De uitkomst is niet hoopgevend: ‘geleidelijk aan zullen mijn verlangens zich aan de realiteit aanpassen of ga ik de realiteit de rug toekeren’.

Met Klara heeft de ik-persoon weliswaar een bevredigende LAT-relatie, ‘niet in stand gehouden door plicht, wetten of belangen, ze wordt gevoed door genot en de voortdurende verwachting

[p. 245]

van genot’, maar altijd blijft de dreiging dat het ooit uitgeraakt. Een reflectie op de mogelijke reacties bij het verbreken van een relatie gebeurt dan ook als een soort voorlopige afronding, vòòr het definitieve slot van de roman.

Het eigenlijke einde bestaat uit de beschrijving van een toevallige ontmoeting van de ik-figuur met Lucie, over wie de lezer in de loop van de roman sporadisch geïnformeerd is in de vorm van anekdoten die de ik-verteller over Lucie en ‘die kortstondige echtgenoot’ van haar heeft opgevangen. Hun relatie wordt weergegeven als het schaduwbeeld van die van Klara met de ik-verteller. Bij Lucie en haar kortstondige echtgenoot werd het samenleven heel vlug een maatschappelijk ritueel dat leidde tot verbittering en onverschilligheid. ‘Waarom moeten we het voortdurend eens zijn, zou zij (= Lucie) zich afgevraagd hebben, zodat het onze gezindheid is die ons samenhoudt in plaats van een begeerte?’ In de relatie van de ik-verteller met Klara daarentegen blijft de geliefde altijd iemand die verovert of veroverd wordt. En toch vraagt hij zich tegen het einde van de roman af, na een telefoongesprek met Klara waarin wederzijdse wrevel doorklonk: ‘Zijn we, elk voor zich, ons terrein aan 't afbakenen? Zullen we straks zover zijn dat de poorten er al zullen staan, dat we maar op een voorwendsel hoeven te wachten om ze te sluiten?’

En de ontmoeting met Lucie, na twee lege bladzijden, suggereert dat de poorten tussen de ik-figuur en Klara inderdaad aan het dichtvallen of al helemaal gesloten zijn.

Er is in Eenzaam lichaam nog een derde paar van wie de ik-verteller de nauwe relaties doorlicht: zijn vader en moeder. Ouder worden betekent voor de vader onder meer de aanvechting van zijn positie, die hij onaantastbaar achtte. Met het verlies aan autoriteit gaat ook het pijnlijke besef gepaard ‘dat hij niet de beste was omdat hij bij voorbeeld de trouwste was’. En de moeder, die haar man altijd met woorden gedomineerd heeft maar zich haar hele leven onbemind gevoeld heeft, schrikt er niet voor terug om aan de zoon die op bezoek komt te zeggen: ‘tegen een man die jou een leven lang heeft vernederd en gekwetst kun je niet aanhalig zijn, dat zou je in je eergevoel krenken, in je zelfrespect.’

Eenzaam lichaam is een psychologische roman die de beweging van eenzaamheid naar gemeenzaamheid en weer terug naar af, het proces van binding en ontbinding van relaties in verschillende generaties en in verschillende samenlevingsvormen tot onderwerp heeft. Het wordt niet uitputtend beschreven maar fragmentarisch, daarom niet minder diepgaand, gelijkend op dagboeknotities die van een doorlopende gedachtenstroom het verval, de stroomversnellingen, de draaikolken, het stagneren weergeven.

[p. 246]

De gedachten en gevoelens van de ik-verteller zijn niet die van een problemen detecterende relatietherapeut, maar van een wat schuwe, verliefde, introverte man, bang om door emoties meegesleurd te worden, met een groot inlevingsvermogen, maar ook gekweld door angsten, minderwaardigheids- en schuldgevoelens.

Die complexiteit van de ik-verteller, de intimistische stijl en de onzekerheid over de afloop van zijn onderzoek naar nauwe relaties zorgen ervoor dat Eenzaam lichaam aan elke oppervlakkige lectuur ontsnapt.

In Het is zo niet zo is het, een bundel uit 1978, staat een gedicht waarin Mark Insingel zowat alle gevoelens met elkaar verbindt die zijn personages in Eenzaam lichaam van elkaar dreigen te scheiden. Eenzaam is er het eerste en het laatste woord van. Ik lees dit gedicht als de gecondenseerde kern van de levenslopen van de personages die in de roman meanderend samenblijven of uit elkaar vloeien.⁺

Eenzaam is ongelukkig.
Ongeluk is meelij wekkend.
Medelijden is gemakkelijk.
Gemakkelijk is goedkoop.
Goedkoop is minderwaardig.
Minderwaardig is vernederend.
Vernedering is pijnlijk.
Pijn is ondermijnend.
Ondermijning is gevaarlijk.
Gevaarlijk is onveilig.
Onveilig is onzeker.
Onzeker is zenuwslopend.
Zenuwslopend is uitputtend.
Uitputting is dodelijk.
Dood is eenzaam.

+ Mark Insingel, In elkanders armen. Verzamelde gedichten, p. 130.