Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 142

[p. 247]

Stukjes

Intellectuele correctheid

Zonder mijzelve te willen verliezen in preliminaire definities - zoals: wat behelst bekendheid, wanneer is iemand Vlaams en daarenboven nog intellectueel? - wil ik hier toch kwijt dat mijn bezorgdheid over het culturele klimaat in Nederlandssprekend België mij noopt tot enige beschouwingen betreffende het fenomeen Bekende Vlaming (BV) en meer specifiek betreffende de subklasse van de Bekende Vlaamse Intellectueel (BVI). Voilà.

Om alle misverstanden te voorkomen: het woord Vlaams strekt in wat hier volgt niet verder dan zijn geografische connotatie. Ik gebruik het alleen voor zover het is vastgeklonken aan de staand geworden uitdrukking Bekende Vlaming. Toch wil ik hier vooraf - en terzijde - even ingaan op de merkwaardige vaststelling van commentator Dirk Achten in De Standaard van 13 februari laatstleden: ‘Vlaanderen zou een heel eind verder kunnen gaan, maar voelt zich gevangen en slaagt er maar moeizaam in om te formuleren waar het naartoe wil. Nogal wat plaatselijke intellectuelen vinden het tegendraads en dus modieus om pogingen in de richting van een Vlaamse strategie te ridiculiseren. En bijgevolg gebeurt er weinig.’ Het commentaarstuk bevat onder meer een oproep om een einde te maken aan de solidariteit met de Franstalige Belgen. Het staat daarmee op één lijn met de brakelijke oproep van minister-president Luc I ongeveer een week later om de voorspoed van Vlaanderen niet te laten lijden onder de aanwezigheid van PS'ers in de federale regering.

De zonderlinge wendingen in Achtens betoog vragen om een nadere beschouwing.

Het komt mij voor dat de beweegredenen van de ‘plaatselijke intellectuelen’ om ‘pogingen in de richting van een Vlaamse strategie te ridiculiseren’ niets vandoen hebben met tegendraadsheid, laat staan modieuze tegendraadsheid, maar wel met het verwerpelijke en inderdaad, belachelijke karakter van die strategie. Als zij die niet zouden ridiculiseren, wie dan wel? Overigens zijn hun beweegredenen niet ingegeven door blindheid voor het - door Achten overigens in hetzelfde stuk aangehaalde - Waalse onvermogen, gesteld dat dat er al is, maar door de principiële afkeuring van elke regionalistische, puur economistische eigendunk. Maar goed, het doet toch plezier te lezen in het commentaar van een gezaghebbende krant dat doordat ‘plaatselijke intellectuelen het tegendraads en dus modieus vinden om pogingen in de richting van een Vlaamse strategie te ridiculiseren’ er ‘bijgevolg’ weinig gebeurt.

Afgezien daarvan, en opnieuw in de pas van mijn betoog over de BVI's, valt het op dat Achten spreekt van ‘plaatselijke’ en niet van ‘Vlaamse’ intellectuelen - precies alsof hij hier een contradictio in terminis wenst te vermijden. Want inderdaad, bestaat dat wel: Vlaamse intellectuelen, afgezien van de puur geo-

[p. 248]

grafische connotatie waartoe ik mij hier, zoals gezegd, wens te beperken? Kan je vandaag nog intellectueel zijn én tegelijk flamingant? Zoals: kan je intellectueel zijn én tegelijk katholiek? Ik kom daar onmiddellijk op terug.

Niet alle BV's zijn BVI's. Maar alle BVI's zijn wel BV's. Of zouden dat toch moeten zijn. Intellectuelen moeten bekend zijn, anders doen ze hun werk niet goed.

Toen vorig jaar op de opiniepagina van, opnieuw, De Standaard een discussie werd gevoerd over de rol van de ‘katholieke intellectueel’ hakte iemand schijnbaar lichtzinnig een fameuze knoop door. Het was de BVI Karel Dobbelaere - weliswaar Anglicaan, maar dan toch hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven. Een beetje lapidair maar daarom niet minder pertinent wees hij op de contradictio in terminis: katholieken kunnen geen intellectuelen zijn want intellectuelen zijn altijd progressief. En katholieken zijn dat dus niet. Na deze knuppel in het hoenderhok sudderde het debat nog wat aan, waarna het gaar kookte in zijn eigen vet en uiteindelijk zijn voorspelbare stille dood stierf.

Om de reden die Dobbelaere aanhaalde, vind ik dus dat intellectuelen bekend moéten zijn. Doordat ze - per definitie - altijd een oppositie voeren, vallen ze op. Ze moeten trouwens opvallen om hun oppositie efficiënt te maken. Zo simpel is dat. Niet dat hij er zich populair mee maakt, maar de intellectueel moet zijn nek uitsteken, boven het grauw uit. Daarin verschilt hij van de wijze: de intellectueel onderkent de plicht van het engagement. De wijze hoeft zich daar niet aan te wagen. Diens engagement werkt hoogstens onrechtstreeks; onthechte artiesten, kluizenaars en scribenten in de scriptoria van besloten kloosters spelen óók hun rol in deze wereld, al was het maar doordat ze ex contrario aantonen dat niet alles een aanwijsbaar nut moet hebben om te kunnen bestaan. Men zou dat al eens durven vergeten. Maar over hen gaat het hier niet.

De historische basis van het woord ‘intellectueel’ is ten andere in de figuur van Émile Zola uiterst innig met engagement verbonden. J'accuse, zei Zola en hij nam daar serieuze risico's mee...

Maar we dwalen af. Laat het ons eerst even over de BV's hebben.

Wat doen BV's? Wie zijn ze? Twee identieke vragen, want BV's zijn wat ze doen en doen wat ze zijn. Hun zijn ligt in hun bekend-zijn vervat en dat is een precieze omschrijving voor wat ze doen: van een BV wordt niet méér verwacht dan dat hij bekend is - en Vlaming, uiteraard.

Bekend kan een Vlaming alleen nog zijn als hij op tv komt, of in mindere mate op de radio, en in nog mindere mate in de geschreven pers. Ik laat hier de BV's in kranten en weekbladen buiten beschouwing; mutatis mutandis zijn mijn bevindingen ook van toepassing op de andere media.

Een BV is iemand die in de eerste plaats zijn fysieke zelf verhuurt als grondstof van de televisiefabriek. In die fabriek wordt gezelligheid gemaakt. Reclameinkomsten zorgen voor de winst; de kostprijs bestaat uit de verloren tijd en de toenemende schaapachtigheid bij de gezelligheidsconsument.

Vroeger, toen er buiten de tv nog een samenleving bestond waarvan de tv een soort van spiegelbeeld kon en hoorde te brengen, moest je eerst bekend zijn

[p. 249]

vooraleer op tv te kunnen komen. Louis Paul Boon, Paul Snoek; zij waren in zekere zin BV's avant la lettre. Zij kwamen het op tv eens zeggen op basis van hun merites als mannen van het woord. Nu is dat anders. Bekend kan je alleen op tv worden. De tv is behalve van gezelligheid en reclame ook van BV's de fabriek. BV word je op de tv. Tv is een gesloten milieu, waar in steriele omstandigheden nieuwe grondstof wordt aangemaakt. Inteelt is de techniek. Luc Appermont die vier keer het Gouden Oog krijgt (een onderscheiding voor BV's); de copresentatrice van Tien om te zien - ik ben haar naam kwijt, maar soit -, die de eer heeft om op nummer 3 haar copresentator Willy Somers (de vriend van BV Isabelle A) af te kondigen met het liedje ‘xxx’; nieuwe BV Tom Lenaerts (van Onvoorziene Omstandigheden en Schalkse Ruiters) die bij wijze van inwijding in het BV-dom in elk programma zijn plas moet gaan maken; Herexamen, VZW, enzovoort. In zijn eigen programma haalt hij dan zelf ook weer BV's voor het voetlicht, die op hun beurt, etcetera.

De grondstof is niet zo schaars maar toch beheersbaar. Ik schat het aantal BV's op twee- tot driehonderd, sportlui en politici niet meegerekend. Misschien zijn het er wel meer, maar het almaar weer opduiken van dezelfde koppen doet mij daaraan twijfelen.

Wat zijn nu de motieven van BV's om zichzelf te verkopen? Geldzucht kan toch niet het enige zijn. IJdelheid moet, zeker bij de niet-professionele BV's, minstens even zwaar doorwegen: de onweerstaanbare drang om te verschijnen in die wonderdoos, die nog altijd een beetje teert op een moeilijk te omschrijven, uit de jaren vijftig stammende magie. De behoefte om herkend te worden sluit perfect aan bij de behoefte te herkennen bij de modale consument van gezelligheid en reclame en BV's. Het hele gedoe creëert zowel bij kijker als bij bekekene een behaaglijke zorgeloosheid, en dat is het toch waarop dit alles draait en blijft draaien: het zalige collectieve vergeten, de momentane roes van de luie zetel, voetjes in de lucht, borrelnootjes bij de hand en laat het buiten maar waaien?

Nu, mij niet gelaten. Ik lever mij, behalve in zwakke of door antropologische interesse vergoelijkte momenten van zappen, liever niet uit aan het hierboven geschetste totalitaire vertier. Ik weet mij geruggensteund door andere hoog- en gelijkgestemden, die samen met mij werken aan een andere en betere wereld en die daarbij edeler producten dan gezelligheid en reclame afscheiden om elkanders dag te kleuren.

Zéér elitair!

Of vergis ik mij?

De jongste tijd doet zich een evolutie voor, die mijn gevoel van verbondenheid met andere hoog- en gelijkgestemden tot een zelfbegoocheling degradeert. Het is begonnen met de restyling van Radio 1.

Toen het nieuwe nethoofd Annemie van Winckel vorige zomer op basis van het beruchte Censydiam-onderzoek haar plannen ontvouwde, liet ze aan wie het horen wilde, weten dat Radio 1 ‘best wat gezelliger’ mocht worden. Intussen is overduidelijk gebleken wat hieronder kan worden verstaan. Twee zaken vallen op bij de ‘nieuwe’ Radio 1, die - tussen haakjes - in zijn reclamecampagne zeer nadrukkelijk naar televisiewetmatigheden verwijst: ‘Wie luistert, ziet meer’. Ik heb het over de hypnotiserende eentonigheid en het oeverloze gekeuvel - dat laatste in schijfjes van nooit langer dan

[p. 250]

drie minuten en liefst niet te moeilijk, als het kan. De warmte en de gezelligheid stralen er zo uit, als uit een ouderwets straalkacheltje. We zitten er met z'n allen knus omheen; buiten woedt de boze wereld..

Het opvallend grote aantal lezersbrieven en de wat paniekerige campagnes om de nieuwe programmatie meer ingang te doen vinden, wijzen godzijdank op een moeilijk aanvaardingsproces. Sommige weidenkenden nemen het bijvoorbeeld niet dat het interessante De kleren van de keizer is moeten wijken voor het behoorlijk navelstaarderige Levende lijven. Of dat de serieuze brokken van Eenhoorn gemixt zijn tot een hapklaar en breed in de tijd uitgesmeerd infotainment-papje waarmee enkel de occasionele en niet langer de gerichte luisteraar wordt gevoed. Hetzelfde lot moeten overigens de journalistieke bijdragen ondergaan. In de Wandelgangen bijvoorbeeld, het Voor de dag van 's avonds, kan je het meemaken dat Wetstraat-journalisten een bijdrage over een tentoonstelling van conceptuele kunst moeten inleiden of een gesprekje voeren over de nieuwe uitgave van een Middelnederlands boek. De - uiteraard, het valt hen niet kwalijk te nemen - halfslachtige betrokkenheid waarmee ze dat doen, valt amper op in de door de opgelegde snelheid veroorzaakte oppervlakkigheid.

In de zogenaamde amusementsprogramma's - De Zuidkant, Rang 1 - laat Van Winckel nogal wat afkeuvelen! (Het Vrije Westen - de Humo op de radio - kenden we al.) Met dit gezellige behang wordt behoorlijk wat tijd doodgeknepen! In vaste rubriekjes - het houvast! - komen BV's - de herkenbaarheid! - vertellen hoe ze dit of dat potje koken, hoe hun ‘ideale cultuurweek’ eruitziet, wat hun ‘tien geboden’ zijn...

Bij dit alles - en daar is het mij hier om te doen - is de opkomst van de BVI opvallend. Frans Boenders, Gerard Bodifée, Yves Desmet en Siegfried Bracke spelen in het Vrije Westen het spelletje ‘de slimste mens van de wereld’ - waarmee ze hun medewerking verlenen aan een vrij cynische commentaarin-spelvorm op het vermaledijde intellectuelendom! Marc Reynebeau, toch een notoire BVI, komt elke maand, eveneens in het Vrije Westen, in de zogenaamde ‘Permanente veiligheidsraad’ luchtige commentaar geven op de actualiteit. Etienne Vermeersch wordt om de haverklap van stal gehaald om ethische problemen te duiden. Columnisten allerhand - Jan Wauters, Walter van den Broeck en vele anderen - doen hun zeg over de voorbije week in De toestand is hopeloos maar niet ernstig. En dan valt op dat de BVI's ook al hun weg naar de tv hebben gevonden. Gisteravond nog zag ik Josse de Pauw, Dirk Roofthooft en Dominique Deruddere een spelletje kwissen. Met hun kaalgeschoren schedels wilden ze er waarschijnlijk ruig uitzien en tot in het hol van de leeuw non-conformistisch, maar het contrast met de wollige situatie beklemtoonde vooral hun schaapachtigheid. Tom Lanoye trad eergisteren op in Schalkse Ruiters. Enzovoort.

Ziedaar een verre van volledige reeks van op radio en televisie optredende BVI's, die een heel spectrum vertegenwoordigen van min of meer verdedigbare interventies.

Mag een BVI dan niet aan een spelletje deelnemen? Hij mag het natuurlijk wel, het is niet mijn privilege om daar iets op aan te merken. Ik begrijp zelfs tot op zekere hoogte zijn motieven: gewoon het verlangen om zich te amuseren of eens iets anders te doen, ijdelheid, het

[p. 251]

commercieel belang van het bedrijf waarvoor hij werkt, de soms naïeve overtuiging dat van de gelegenheid moet worden geprofiteerd om luisterend en kijkend Vlaanderen iets in de maag te splitsen. (Van dat laatste is vooral Lukas vander Taelen, ook in het Vrije Westen, een illuster en door mij zeer geapprecieerd vertegenwoordiger.) Ik zeg ook niet dat het optreden van BVI's altijd ongenietbaar is, verre van. Alleen vind ik dat het optreden van BVI's op radio of tv niet altijd even verdedigbaar is. Of, waarom het niet zo noemen: niet altijd even intellectueel correct.

Kijk, ik zie dat zo.

De BRTN is op dit ogenblik, hoe je het ook draait of keert, onderworpen aan een commerciële logica. Reclame rukt op, omknelt - op het wurgende af - de programma's, en sponsors bepalen steeds nadrukkelijker de inhoud ervan (de agenten van Heterdaad rijden met Ford; een paardenjumping wordt uitgezonden en dus tot sportfeit gebombardeerd omdat sponsor X daarvoor betaalt, de repatriëring van - godbetert! - ‘skislachtoffers’ krijgt een plaats in het journaal om Touring Wegenhulp te vriend te houden). De hieruit voortvloeiende roep om hogere kijk- en luistercijfers leidt tot vervlakking en uniforme gezelligheid... Dat alles is al voldoende aangeklaagd; met het aangekondigde verdwijnen van de laatste interessante cultuurprogramma's Ziggurat, Affiche en Tekens (met als doelpubliek de Onbekende Vlaamse Intellectuelen), wordt een nieuw dieptepunt bereikt. Welnu, al wie meedoet aan deze verdovende hang naar gezelligheid en oppervlakkigheid, is eraan medeplichtig en boet daardoor aan geloofwaardigheid in. Zo simpel is dat. En afgezien daarvan houdt hij zich op zulke ogenblikken meestal niet bezig met datgene waar hij werkelijk goed in is. Het optreden van een intellectueel als BVI is alleen verdedigbaar - en alleen dan - als hij daarmee niet iets anders begint te doen dan datgene waar hij goed in is. Neen, VI's moeten niet bezwijken voor de bekoringen van het Bekende Vlamingschap. Zij moeten, zoals Dirk Achten het voorschrijft, gewoon ‘plaatselijke intellectuelen’ leren zijn, zonder meer. Zij moeten niet meehelpen aan de collectieve verdoving van de natie maar alleen datgene doen waar ze goed in zijn als kunstenaar, schrijver, politicus, programmamaker, professor, journalist, hoofdredacteur. En als ze hun werk goed doen, dan werken ze automatisch die collectieve verdoving tegen.

Pascal Cornet