Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 142

[p. 240]

Joris Gerits
Tussen Brussel en Lagos
Kroniek

Leo Pleysier, Zwart van het volk. De Bezige Bij, Amsterdam, 1996.

Het vijfde vers van het Hooglied ‘Nigra sum, sed formosa, filiae Jerusalem’ luidt in het Kempens van Leo Pleysier: ‘Ik zen zwet mor ik zen schuun’. Hij citeert beide in zijn jongste roman Zwart van het volk, waarin onder meer een liefdesverklaring staat aan het Afrikaanse continent met zijn prachtige zonsondergangen en in het bijzonder aan de Nigeriaanse hoofdstad Lagos met zijn ‘zachte, als door een sluier gefilterde licht’ en zijn specifieke geur.

Is het hoofdpersonage van Zwart van het volk, een 37-jarige landbouwingenieur die op zijn 28ste naar Afrika vertrok om in Ibadan, de tweede stad van Nigeria, te gaan werken in een prestigieus FAO-project voor de verbetering van zaden en meststoffen, op eenzelfde manier geboeid door de ziel van dat Afrikaanse land als bijvoorbeeld Lieve Joris in haar reisverhalen? Ja antwoorden zou teveel betekenen en neen te weinig.

Natuurlijk is Wim, Wim-me-ke!, niet als toerist onderweg naar Lagos om vandaar door te reizen naar Ibadan en Oyo. Hij werkt er, is er getrouwd met Linda, een Ibo-vrouw, die met hun zoontjes David en Benjamin op zijn thuiskomst wacht. In het vliegtuig van British Airways dat hem van Gatwick naar Lagos vliegt, constateert Wim tevreden dat hij nu huiswaarts gaat, en toch: ‘Terwijl het vliegtuig steeds verder naar het zuiden vliegt, gaan de gedachten van langsom meer de tegenovergestelde kant uit.’ Terecht kan de lezer zich afvragen in welke richting ‘huiswaarts’ opgevat wordt door het hoofdpersonage van wie de auteur afstandelijk in de derde persoon de gedachten weergeeft.

Tussen het vertrek 's ochtends in Brussel voor de korte trip naar Londen en de aankomst dezelfde dag om 21.43 u. lokale tijd in Lagos gaan de gedachten van Wim over en weer tussen de Afrikaanse woning waar hij verwacht wordt en het ouderlijk huis in het dorp en het land van berk en brem, dennenbossen, rogge- en patattenboeren, waar hij op het kerkhof het graf van zijn moeder bezocht heeft. De fax met het bericht van haar dood was op zijn

[p. 241]

bureau in Ibadan grotendeels onleesbaar doorgekomen terwijl hij afwezig was wegens een kort gastdocentschap. Toen hij met enige moeite zijn schoonzus aan de telefoon kreeg, bleek de begrafenis al achter de rug te zijn.

In het vliegtuig denkt hij terug aan de dorpsvrouw op het kerkhof die zijn moeder zo goed gekend had en die, samen met hem onderweg naar haar graf, commentaar gaf bij de namen van wie ze zoal tegenkwamen. Maar ook vroegere jeugdherinneringen duiken op, afgewisseld met overwegingen over zijn loopbaan en met verhalen over zijn belevenissen in Nigeria met twee vrienden: de hyperactieve Waal Pierrot Delangre met wie hij ooit de inheemse wijken van Ibadan verkende en de excentrieke Britse ichtyoloog, Jim Cooper, in wiens huis hij op een feestje Linda heeft leren kennen.

Door die verhalen wordt de lezer indirect en terloops vertrouwd gemaakt met de bredere context van Nigeria's recente geschiedenis, economie en politiek, de onveiligheid en corruptie, de dominante aanwezigheid van het leger in het straatbeeld, de tegenstelling tussen christenen en moslims.

Ook Gerrit Krol geeft in Okoka's Wonderpark (1994) een soortgelijk beeld van de Nigeriaanse maatschappij. Zijn hoofdpersonage, John White, een geoloog, is ook iemand die zoals Wim, Pierrot en Jim niet in Afrika geboren is maar denkt zich daar thuis te voelen. Die mentaliteit wordt door Krol via het personage van de Nigeriaanse prins Okoka ironisch gerelativeerd in de volgende passage: ‘Wie in Europa wil er nou in Afrika wonen? Toch geen mens? Daarentegen... ik ken in mijn omgeving maar weinig mensen die niet liever naar de UK zouden verhuizen. We kunnen er zeker van zijn dat de meeste Afrikanen bij tijd van leven zich in Europa zullen vestigen. Voor de Europeanen zal dat grote problemen geven, voor de Afrikanen daarentegen grote mogelijkheden.’

Die evolutie in de migratiebeweging en dat perspectief op ontwikkelingssamenwerking behoren echter niet tot de cocktail van gedachten die in het hoofd van Wim gevormd worden tijdens de vlucht naar Lagos.

Op pagina 26 beleeft hij in een soort dagdroom zijn thuiskomst en op Linda's vraag: ‘How was your flight’ is zijn banale antwoord: ‘niks speciaals over te melden eigenlijk. Tijdverlies.’ Maar dan volgt tussen haakjes een zin die mij intrigeert: ‘(Want wat deze vlucht bijzonder maakt: daar heeft hij, zeker op dit moment, nog geen woorden voor)’. Deze duidelijke auteursinterventie waarschuwt de lezer ervoor attent te zijn opdat het bijzondere van Wims ‘vlucht’ hem niet zou ontgaan in de wirwar van anekdoten die elkaar opvolgen. Dat vlucht behalve vliegreis ook ontsnapping

[p. 242]

betekent zal blijken voor de lezer die ook op die betekenis van het woord bedacht is.

Zwart van het volk bevat immers, behalve het verhaal van Wims actuele activiteiten in Nigeria - analyse van grondstalen voor de verbetering van de landbouw - ook het verhaal van verzonken stemmen uit zijn geboortedorp en wat die over vroeger te zeggen hebben. Pleysier suggereert dat beide verhaallagen meer met elkaar vandoen hebben dan men op het eerste gezicht zou denken. Dat verduidelijkt hij met de legende over De Kweb, een broedplaats van zeldzame vogelsoorten en een moeras waarin een kapel bomvol mensen in lang vervlogen tijden weggezakt zou zijn. Als kind legde Wim in de winter zijn oor op het ijs om te luisteren naar het kleppen van de klok en naar de stemmen van de mensen diep beneden, want die zouden dan te horen te zijn.

Nadat hij zich die legende uit zijn kindertijd herinnerd heeft, confronteert Wim ze in een afsluitende bedenking met zijn huidig werk als bodemdeskundige: ‘Zand, klei, modder en slijk: daar wist hij tegenwoordig het allerfijnste van. Maar van dat lawaai en dat rumoer daarbeneden, dat begreep hij, nog altijd, veel minder.’

Ook in Zwart van het volk blijft Pleysier het hoofdthema van zijn schrijverschap uitdiepen: afrekening met het dorpse verleden, door altijd opnieuw te proberen het te begrijpen; gehoor geven aan de stem van de moeder, die zo nadrukkelijk is blijven klinken ook na haar dood (zoals in Wit is altijd schoon) en die hij in haar brieven aan hem in Nigeria heeft beluisterd met een mengsel van ergernis en ontroering, nooit te verloochenen, want zij is zijn moedertaal.

De bezinning op die moedertaal is een constante in Pleysiers oeuvre en ze is ook sterk aanwezig in Zwart van het volk. Tijdens zijn vlucht van Brussel naar Lagos overdenkt Wim hoe de keuze van zijn universiteitsstudie eigenlijk al deel uitmaakte van een plan om voorgoed van zijn geboorteland, familie en moeder af te geraken. Zijn dissertatie over de colloïdale eigenschappen van klei schreef en verdedigde hij in het Engels, zijn emigratie uit het Nederlands werd nadien almaar nadrukkelijker. Zijn kinderen zijn in het Engels opgevoed, maar kennen wel enkele versjes uit het hoofd die hij zelf nog van zijn moeder geleerd heeft, zoals ‘Vis, vis, lange vis / die van de nacht / gevangen is’.

Wims conclusie luidt dan: ‘Het is schamel. Het is weinig. Het is simpel. Het is belachelijk en onnozel. Het is niet veel nee. Maar het zijn versjes die de smaak hebben als van een snoepje waar de tong en het gehemelte naar verlangt af en toe na het Engels waar de mond dagelijks mee gevuld is. Jan Huygen in de ton.

Moedertaal die lekker is, die aangenaam in de oren klinkt. Maar die dan terzelfdertijd ook altijd zo zeer doet vanbinnen.

[p. 243]

De colloïdale eigenschappen van het Nederlands.’

Zwart van het volk is dus ook een roman over de moedertaal van een personage dat zich tijdens zijn vlucht tussen Brussel en Lagos meer en meer een vreemdeling in die taal begint te voelen.

Dat belet hem echter niet, tijdens zijn dagdromen en gestimuleerd door de whisky die rijkelijk vloeit aan boord, alle taalregisters open te trekken in litanie-achtige opsommingen van vogelsoorten en vogelgeluiden met nu eens erotische connotaties, dan weer associaties met religieuze trancetoestanden.

Maar ook dat soort taalgeweld is geen laatste en adequate antwoord op de dreiging van de vervreemding.

Halverwege de roman, als afsluitende zin na het bezoek van Wim aan het graf van zijn moeder, staat er: ‘En eindelijk was het stil.’ En op de laatste bladzijde lezen we: ‘Dieper dan ooit zal hij moeten gaan als hij nu nog wil dat het stil wordt. Tot voorbij de teelaarde waar het gedruis en het kabaal heerst van de grassen en de graansoorten die er wortel schieten; (...) Almaar dieper en dieper. Tot hij eindelijk de doodstille diepten bereikt waar alleen nog maar het wonderlijke ruisen is te horen van de onderaardse luchtstromen die langs de gladde, koele wanden strijken van de lege, schotelvormige holtes en gewelven.’

Zwart van het volk is een gedocumenteerd reisverhaal (met inbegrip van een verklarende woordenlijst van Nigeriaanse termen). Het is ook de voortzetting van Pleysiers twintig jaar geleden - met De razernij der winderige dagen - begonnen analyse van zijn Kempense herkomst en reconstructie van de waarde en de ballast van het verleden. In Zwart van het volk maakt het hoofdpersonage tegelijk een vlucht voorwaarts en achterwaarts. Het is een roman over moedertaal, taalvervreemding en de colloïdale eigenschappen van het Nederlands. Het is een poëtische roman waarin geluisterd wordt naar verborgen stemmen die op de hoofdpersoon het effect hebben van een incantatie. Het is een roman over het verlangen naar stilte, de humuslaag voor elk vruchtbaar spreken.