Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 141

[p. 743]

Stefan Hertmans
Vanuit de ooghoek
Enkele bedenkingen bij de beelden van Valérie Mannaerts

Kan aan de blik een verhaal worden opgedrongen dat hem tevens voor altijd blijft ontsnappen? In Looking awry zegt Slavoj Zizek dat slechts de schuine blik, de focus die er geen is, vanuit de ooghoek als het ware, iets kan ontdekken van alles wat in en door de verschijning van het beeld tegelijk ook weer ontsnapt. En Walter Benjamin had het over de vluchtige ervaring van de gelijkenis, die in het bewustzijn voorbijflitst en ongrijpbaar blijft.

Maar wat is de gelijkenis in de beelden van Valérie Mannaerts nog? Wat staat er op het spel bij deze enscenering van ontsnappendoor-verschijnen? Wat werd verzwegen in deze ontregelende beelden, die voortdurend suggesties aandragen van iets onnoembaars, dat toch duidelijk aan lichamen werd of wordt aangedaan? Het verhaal dat het lichaam vertelt, zodra het niet meer onverdacht verschijnt maar ‘gehemmt’ - gehinderd door iets of iemand, waardoor het onze blik als geschonden of onvolledig voorkomt - is tegelijk zijn voorgeschiedenis: iets heeft hier blijkbaar plaats gevonden wat niet direct kon worden getoond, en toch wordt het in scène gebracht, bijna gênant en concreet in de onbegrijpelijke details en attributen, in de ongepaste kledij, in de schemerzone van de travestie die zich voltrekt in littekens, huid of kledij, in de vage vlekken die sommige beelden bijna tot verdachte documenten uit een vreselijk dossier over mishandeling hebben gemaakt. Iets bindt de uiteenlopende beelden op een dwingende, bijna verstikkende manier samen tot hetzelfde verhaal. Maar welk? Dit beeld van een verloren voorgeschiedenis, waardoor het lichaam als het ware schuldig wordt aan iets onuitspreekbaars - terwijl het eigenlijk alleen over zijn louter verschijnen gaat - overlaadt de tekeningen van Valérie Mannaerts met de loodzware last van de verdachtmaking, zelfs bijna beschuldiging of zelfbeschuldiging. En toch is deze morbiditeit er slechts aanwezig omdat we niet goed kunnen waarnemen: de oorspronkelijke bron, de tekening werd ons ont-

[p. 744]

zegd, we kunnen niet op de signatuur of de pathetiek van de rechtstreekse hand vertrouwen om te checken waar we staan, (we kunnen er ons dus ook niet snel van afmaken, het beeld wordt een plagerig beeld, Vexierbild), de blik schampt af op plekken die net zo goed verwonding als banale vlek vanwege de dubieuze kopie zouden kunnen zijn; juist door deze zekerheid weg te rukken uit het beeld - door een intermediair fotografisch element, dat de naamloosheid van de techniek op de tekening drukt, tussen ons en het met de hand getekende beeld te schuiven - ontstaat de indruk van het document, het archief, de anonieme en wrede opstapeling van blikken; ontstaat de neiging tot het reconstrueren van een voorbij verhaal, dat onachterhaalbaar is geworden. De techniek van de fotomechanische afdruk, waarmee Mannaerts ons berooft van de eerste, ‘frisse’ blik op de tekening die we zo graag spontaan zouden willen noemen, heeft hier de dimensies gekregen van Kafka's foltermachine: de inscriptie van de tekening, van wat er ‘echt’ aan de hand is, is door het fotografische licht onleesbaar geworden, maar ze mishandelt, ja foltert de lichamen duidelijk met nieuwe louche vlekken en een enigszins afstotelijke lichtinval, die de verborgen misdaad inschrijven. De mechanische tussenwand is zelf de foltermachine van verloren of verzwegen intimiteiten geworden. Het is alsof we de verweesde documenten van voorbije mishandelingen in de vorm van een hoogst verdachte kopie in handen krijgen. De ontredderende esthetische effecten die dat teweegbrengt, zijn in staat ons nog meer in verlegenheid te brengen. Deze tekeningen hebben niets meer gemeenschappelijks met ander ‘lichamelijk’ tekenwerk van Egon Schiele of wie dan ook: veeleer suggereren ze de intellectuele onmogelijkheid om nog ooit zo pathetisch direct als Schiele te zijn. Wat hier overblijft, is het document dat als het ware uit de Titanic van de menselijke emoties werd opgediept.

Wat suggereert dit verhaal? Bekentenis van een traumatische ervaring? Inflicties aan het eigen lichaam? Genadeloosheid, niet alleen in de blik, maar ook in de beleving van het eigen lichaam, dat een fragment onthult en dan verder dwaalt, op zoek naar de bevestiging van zijn angstige vermoedens?

Door ons het oorspronkelijke document te ontnemen, wordt hier iets in scène gezet dat verder reikt dan het onmiddellijke verhaal: we zien met een schok dat er eigenlijk geen oorsprong kan zijn geweest, het zien van de eerste tekening zou niets toevoegen, maar alles ontnemen dat ons doet nadenken over het verdwenen verhaal, dat van overweldiging, kwetsuren en vervreemding spreekt.

Valérie Mannaerts heeft zich echter niet beperkt tot een reeks van verontrustende beelden: in de oorspronkelijke driedimensionele installatie staan ook twee monitors opgesteld, die het

[p. 745]

hele frame van de beelden nog een keer grondig wijzigen, en een ander stuk van het verdwenen verhaal laten zien.

Dit verdwenen verhaal krijgt, door de dichtheid van de beelden, de soms kinderlijk-pijnlijke lichamelijke deficiënties, iets van een grote intimiteit die onverwacht bloot komt te liggen, het karakter van een ongevraagde bekentenis, die ons dus ook nog een keer aanvalt vanuit de periferie: vanop een eerste monitor staren ons namelijk ook nog de ogen aan van de jeugdige actrice Ana Torrent in Cria cuervos, de film waarin Carlos Saura de gruwelijke ontnuchtering van de kinderlijke blik laat zien, en niet de gebeurtenissen zelf - dat wil zeggen de verschrikking van de dood door seksualiteit, die door een kind wordt gadegeslagen. Wat werkelijk gebeurde voor dit verhaal aanving, wordt tot een niet aan te zien hors-champ, en wat we zien is wat het verzwegen deel van het verhaal met de blik heeft gedaan: het heeft hem voor altijd geïnfecteerd met het vermoeden. Wat ons van deze film bijblijft is niet de herinnering aan gebeurtenissen die vreselijk waren, maar die stille, peilloze blik van het meisje dat dingen heeft gezien die haar hele leven hebben veranderd - het is de blik van Ana Torrent die de film zo ondraaglijk en triest maakt, niet de gebeurtenissen als feiten. Het perifere verhaal dat Mannaerts ons op de video laat zien, wordt op die manier bijna tot de sleutel, de drager van de verzwegen essentie in de beeldenreeks (we zien op een tweede scherm Mannaerts' eigen, bijna lege blik, diep weggezonken in reflectie, traag opdoemen en weer verdwijnen: gedachten over wat ons onthouden werd in het verhaal? Moeten we in haar ogen lezen wat er met deze lichamen is gebeurd voor ze getekend, gefotografeerd en daarna machinaal gekopieerd werden? Of moeten we uit die blik begrijpen dat daarin alles ligt, en daarbuiten slechts een droomachtige, onbetrouwbare reflectie - droomachtig als de verdachte kleurkopieën? Bovendien lijken de ogen van Valérie Mannaerts sprekend op die van de kleine actrice Ana Torrent, door wier blik we in Cria cuervos de verschrikkingen van haar jeugd lezen...). Het meisje Ana Torrent zingt, in het getoonde videofragment, een Spaanse schlager die een teken lijkt te worden van de voor eeuwig verloren mogelijkheid om met zichzelf samen te vallen en de grote, open, zwijgende fascinatie die daar het gevolg van is. Ze zingt met een grote lege blik, de gewonde blik van een bewustzijn dat is ingewijd in een geheim dat fataal is voor de gemoedsrust. De twee video-installaties radicaliseren op die manier de getoonde tekeningen/kopieën. Daarom is het verkeerd Mannaerts' werk gewoon als een geheel van mechanisch gekopieerde tekeningen te beschouwen: het is wel degelijk een ruimtelijke installatie waarbij de video-beelden als het ware de focus worden van wat in de gefotografeerde en gekopieerde tekeningen slechts als vage, vreselijke

[p. 746]

suggestie kon/kan verschijnen. Deze blik heeft een driedimensionele ruimte nodig om volledig de kijker te kunnen terroriseren met wat ons tegelijk onthouden wordt.

Over deze filmische blik die de ruimte voor altijd wijzigt heeft Marguerite Duras gezegd dat het de blik van de voorbije passie is, die trots in zichzelf wil blijven leven en daardoor de wereld uitdaagt om zichzelf te positioneren, nu, in een altijd voortdurend heden - vanuit de ooghoek weliswaar, want niets dat van die aard is kan recht in de ogen worden gezien: de laatste resten van het verhaal zouden onmiddellijk verdwijnen bij elke poging van onze kant. De blik is verplicht te trillen, te oscilleren in het licht van wat hem wordt ontnomen, voor altijd - of tenminste, voor de gênante duur dat deze blik verplicht wordt te kijken naar iets dat hem ontsnapt juist doordat het verschijnt.