Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 141

[p. 280]

Stukjes

De onstuitbare opmars der leken

Op het terrein van onze voorheen katholieke Middelbare School scharrelden nog altijd een paar zwakbegaafde mannen rond, stammend uit de tijd dat de school nog een internaat was. De paters Jezuïeten verschaften een paar van die schele, kwijlende en slecht articulerende leken gratis kost en inwoning, in ruil voor wat eenvoudige handen spandiensten: Vieze Leo, Stijve Chris of Domme Guus harkten wat bladeren bij elkaar, snoeiden de heg of maaiden het gras. Ze werden ruimhartig getolereerd: het stond immers reuze naastenlievend en ze deden de klussen waar de intellectuele paters hun handen niet aan vuilmaakten.

In de voorheen katholieke de Volkskrant is aan Willem Kuipers de rubriek ‘ISBN’ ter beschikking gesteld. Kuipers is de Gekke Gerrit van 's lands grootste progressieve dagblad. Wat de kunstredactie niet opknapt doet hij. Elke woensdag harkt hij een stel pas verschenen boeken bij elkaar, snoeit een bundel of maait een roman. Ruimhartig getolereerd door de intellectuele kunstjournalisten: het staat reuze smaakvol zo'n rubriek en hij bekijkt een hoop werk waar de literatuurcritici hun handen niet meer aan vuil hoeven maken. Willem bladerde ze immers door en voorzag ze van wat impressionistoïde zweeftaal. Zijn functie lijkt even onschadelijk als die van Halfzachte Harry met de Hark op het schoolterrein. Kuipers weet zich alleen steeds belangrijker te maken. Zijn tekstflarden uit de Volkskrant worden inmiddels al als heuse kritieken opgevat en geciteerd. Dat is niet zo gek, want zijn opinies zijn al net zo weinig opzienbarend als die van de gemiddelde Nederlandse criticus: hij waakt erover dat literatuur móói is en blijft. Zolang de poëzie maar niet te moeilijk is, het proza niet vanuit een visie geschreven en de essays geen noten hebben, mompelt hij welwillend. Indien niet dan veegt hij het loom van tafel, als een luie kater moegespeeld met een dode muis. Kuipers vertegenwoordigt op zijn gemakje het literaire Gezonde Volkskrantgevoel. En groeide uit tot een heuse smaakmaker.

Nu heb ik me er bij neergelegd dat er in Nederland meer smaakmakers dan smaakhebbers zijn. Toch weet Kuipers me met één regelmatig terugkerende kwestie nog steeds te ergeren: waar hij kan sneert hij over de neerlandici, de mensen die Nederlands studeerden en zich in Kuipers' eigen tuintje, de letteren, durven te begeven. In een interview met het tijdschrift Vaktaal zette hij zijn bezwaren tegen de neerlandistiek op een rijtje: ‘Vroeger ging je Nederlands studeren omdat je van literatuur hield, van opstellen schrijven, van lezen. [...] Eind jaren zestig zwaaiden de deuren van de universiteit wijd open. De consumentenmentaliteit ontstond, het warenhuisgedrag. Nederlands studeren werd een willekeurige keuze. Iedereen

[p. 281]

kan en gaat het tegenwoordig maar studeren.’

Gewoonlijk is Kuipers niet zo expliciet in zijn botte afkeer van wetenschap. In ‘ISBN’ én in de literaire tijdschriften-rubriek (die hij soms ook van de chef mag doen) is hij meestal geniepiger. Dan verschuilt hij zich bij voorkeur achter de rug van een ander, in de Volkskrant van 21 februari J.P. Guépin, die meende: ‘De studie Nederlands moet afgeschaft worden, hij is uitermate schadelijk’.

Duidelijk is daarmee dat óf Guépin óf Kuipers taalkundig wel een studie Nederlands hadden kunnen gebruiken, maar Kuipers krabbelt snel door naar de volgende brede rug om achter te schuilen: ‘Ik weet niet of iemand als Maarten 't Hart het met die uitspraak ten volle eens is. Hij heeft zich bij verschillende gelegenheden uiterst neerbuigend uitgelaten over neerlandici die de literaire kritiek beoefenen. Dat kan hijzelf beter.’ Dat laatste - voor alle duidelijkheid - is geen grapje. Kuipers steekt bloedserieus de loftrompet op de reeks ‘kritieken’ die 't Hart een jaar lang, om en om met Hugo Brandt Corstius, in NRC Handelsblad schreef over de 52 romans van Vestdijk. Mij bleef er vooral van bij dat het niveauverschil tussen Brandt Corstius en 't Hart al snel zó groot werd, dat het niet alleen gênant was voor de lezer, maar dat Brandt Corstius zelf ook steeds gegeneerder leek vanwege de volslagen idioot waarmee hij een noodgedwongen duobaan bekleedde. Onbetwist hoogtepunt van 't Harts kritische kunnen was de afwijzing van een boek van Vestdijk op grond van het feit dat erin zo verschrikkelijk veel gerookt werd. Als arts had Vestdijk toch beter moeten weten! Aldus 't Hart.

Dat soort kritiek heeft dus Kuipers' voorkeur boven die van mensen die er voor doorgeleerd hebben. Niet toevallig is Maarten 't Hart inderdaad ook zo'n hartstochtelijk verdediger van de literaire amateur. Zoals in zijn beschouwing ‘De opmars der neerlandici’ in Een dasspeld uit Toela: ‘Je kunt het hele academische literaire bedrijf zien als een gigantische poging om de interpreteerzucht te legitimeren, om de literaire leek de wind uit de zeilen te nemen [...]’. Zoals de medische wetenschap een poging is om de kwakzalver op de kermis brodeloos te maken, zou ik denken.

Kuipers en 't Hart staan niet alleen met hun vernietigende statements over neerlandici. Het rijtje is moeiteloos uit te breiden van Lydia Rood tot - zeer recent in de VPRO-Gids - Arnon Grunberg. ‘Over bijna elk vak dat zich een wetenschap noemt wordt een hoop onzin beweerd, maar wat op universiteiten over literatuur wordt gezegd slaat alles’, weet die laatste. Waar Grunberg dit op baseert, is trouwens een raadsel. Hij bewijst alleen maar nooit een bijvak Schriftelijke Taalvaardigheid te hebben gevolgd (dat wil zeggen als de geciteerde zin tenminste logisch zou moeten zijn. Dan had Grunberg het eerste ‘over’ beter in ‘in’ veranderd). Deze schaamteloze anti-intellectuele instelling zou je makkelijk met biografismen kunnen verklaren. Grunberg heeft nooit iets geleerd, Maarten 't Hart leerde voor bioloog, wat eigenlijk een afdoende verontschuldiging is voor 's mans hele leven en werken, Kuipers maakte zijn studie Nederlands nooit af. Ze hebben allemaal wel een reden voor ressentimenten.

Maar dat zou al te makkelijk zijn. Ik wil liever wijzen op een gemeenschappe-

[p. 282]

lijke factor bij deze anti-neerlandici. Het zijn altijd succesvolle, veelgelezen auteurs van (dus) meestal niet al te gecompliceerde leesboeken in het traditionele genre, die maar op één plaats erkenning ontberen: van de mensen die een boek anders zien dan als object van amusement dat de kassa zo vrolijk aan het rinkelen brengt. Verdedigers van de ‘literaire leek’ beroepen zich daarbij voortdurend op ‘de gemiddelde lezer’, van wie de neerlandicus met zijn kille structuuranalyses en ontoegankelijk vakjargon totaal vervreemd is. Dat oogt natuurlijk reusachtig democratisch. Maar in feite is het van onvoorstelbare botheid en spreekt er slechts volstrekte minachting tegenover die lezer uit. Het is als dag in dag uit tegen je lief blijven benadrukken dat het niets uitmaakt dat ze Claudia Schiffer niet is.

Zulke als deemoedigheid verklede arrogantie vind ik geen feest. Daar komt bij dat ik sowieso mensen wantrouw die zich bedienen van makkelijk klinkende algemene typeringen in het genre: de politici zijn allemaal zakkenvullers. Ik wil niet ontkennen dat er net als bij politici ook neerlandici bestaan die aan het profiel voldoen. Ik kan non niet zeggen dat ik met hoogrode konen de envelop openscheur als ik zie dat de nieuwe Spektator, Spiegel der letteren of Nieuwe Taalgids bezorgd is. Inderdaad zijn er onder neerlandici hopeloze kommaneukers, structurenwichelaars en jurytijgers die al met vervroegd pensioen hadden gemoeten toen ze hun vaste aanstelling kregen. Daarin lijken het dus net loodgieters, computerprogrammeurs of schrijvers.

Groter is echter nog steeds het aantal onderzoekers en docenten die inspirerend over Nederlandse literatuur weten te praten en nog verstand van zaken hebben ook. Die inderdaad vanwege hun aanstelling in de gelegenheid zijn zich uitgebreid te buigen over een onderdeel van een oeuvre. Die dan inderdaad een boek schrijven over zes gedichten van Kouwenaar, ondanks het risico dat vijf jaar werk in anderhalve kolom belachelijk gemaakt wordt door een luie maar veelgelezen journalist met de waan van de dag als ruggesteun. Inderdaad doen neerlandici in vakbladen verslag van hun bevindingen - soms met gebruik van technische termen of jargon. Net zoals contribuanten aan The Lancet. Kuipers en 't Hart zullen ongetwijfeld de eersten zijn om een optreden van de tv-dokter in de Vijf uur show als laag-bij-de-gronds af te wijzen. Waarom verlangen zij in de letteren dan zo naarstig naar Catherine Keyl?

Kuipers schroomt bovendien niet om zich van de meest groteske karikaturen te bedienen omtrent de neerlandistiek. Ik haal nog even Vaktaal aan: ‘De postmoderne bureaucratie aan de universiteiten is een voorname boosdoener, vind ik. Er is een voortdurende celdeling. Steeds als er een onderzoeksgebied bijkomt, komt daar een medewerker bij, die weer tot medewerker uitgroeit. Die processen zijn niet onderworpen aan de tucht van een markt die dergelijke wildgroei corrigeert’. We horen niet Fukuyama tijdens een jaarrede op Nijenrode, maar Willem Kuipers, gezichtsbepalend literatuurkenner. En die hanteert - bewust of onbewust - een ordinair populisme dat voortkomt uit een wereldbeeld van een pre-Copernicaanse platheid.

Alleen al op het Instituut Nederlands waar ik nu kortlopend parttime werk, zijn de afgelopen tien à vijftien jaar enkel ontslagen gevallen. De gaten die

[p. 283]

in de opleiding vielen, worden inmiddels algemeen erkend als onaanvaardbaar. Mijn jongste collega Moderne Letterkunde is de vijftig gepasseerd. Van mijn generatiegenoten rond de dertig is er niet één in het land met een vaste aanstelling (op een baan bij een krant hoeven die natuurlijk ook niet te rekenen: daar zitten immers de Kuipersen en andere gesjeesde studenten uit de jaren zestig, vastgespijkerd door een hypotheek of alimentatie, angstvallig een pensioenbreuk te vermijden). We in de jaren negentig wat betreft neerlandistiek over celdeling, wildgroei en nieuwe onderzoeksgebieden durft te spreken, is of een wereldvreemde idioot of een kwaadwillende schoft. De perspectieven voor de neerlandistiek zijn ronduit hopeloos. En aan het ontstaan van de atmosfeer waarin het blindelings hakken in de wetenschappelijke infrastructuur sociaal aanvaardbaar werd, zijn fijne jongens als 't Hart en Kuipers rechtstreeks schuldig, met hun gemakzuchtige lulverhaaltjes vanaf hun veelgelezen podia. Gefeliciteerd Maarten en Willem, jullie hebben het bijna voor mekaar! Over twintig jaar bestaat de literatuurkritiek geheel uit Kuipersiaanse mijmeringen over literatuur, genoteerd door welgestelde gepensioneerde heren met teveel vrije tijd. Moeilijk zullen die het zichzelf vast niet maken. Alleen de epigonen van Maarten 't Hart zullen nog besproken worden.

Jos Joosten