Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 788]

Joris Gerits
Hommage aan het leven
Kroniek

Marie Kessels, De god met gouden ballen. De Bezige Bij, Amsterdam, 1995.

In De god met gouden ballen, de derde roman van Marie Kessels na Boa en Een sierlijke duik, wordt door vrouwelijke ogen gekeken naar de wereld van de concrete dingen en in een filosoferende stijl met grote poëtische kracht de beleving van de ruimte geëxploreerd die door het verloop van de tijd telkens verandert. Zo is de stationshal waarin het winkeltje van Veer staat in de lente totaal anders dan in de winter. De god met gouden ballen is ook het verhaal van de lichamen van de hoofdpersonages, Veer en Gus. Veer is verkoopster in een winkel, eigenlijk een hok, in de hal van een station. Appelflappen, rolletjes pepermunt, maandverband, worstebroodjes, blikjes bier reikt zij over aan haastige reizigers en in ruil daarvoor krijgt ze muntstukken of bankbiljetten. Dat is een ordinaire handeling waaraan in een roman zelden meer dan voorbijgaande aandacht wordt besteed. Bij Marie Kessels is dat anders. De uitwisseling van gevraagde produkten tegen geld beschrijft zij uitgebreid als een opmerkelijke vorm van fysiek contact. De gebaren van de handen, de expressie op de gezichten, de geuren uit kleren en monden, de schaduwen van de lichamen op de vloer, alles wordt door de zeer zintuiglijk ingestelde ik-vertelster en verkoopster nauwkeurig geregistreerd. Kessels' hoofdpersonage beperkt zich geenszins tot de observatie en registratie van andermans en eigen lichaamsbewegingen, zij filosofeert ook over de plaats van lichamen in de ruimte. Die reflectie in De god met gouden ballen sluit onmiddellijk aan bij haar vorige roman, Een sierlijke duik, die gelezen kan worden als een sublieme, gedetailleerde fenomenologische beschrijving van de beleving van het poseren als naaktmodel.

Lichaamstaal

De personages in de romans van Marie Kessels zijn nadrukkelijk in hun lijfelijkheid aanwezig. In haar debuutroman, Boa, maakt de

[p. 789]

hoofdpersoon Meg zich boos op haar minnaar, de musicus en dirigent Do, die vindt dat over menstruatie soms overdreven wordt gedaan en dat een orkest met vrouwelijke leden zich geen onevenwichtigheid kan veroorloven. Meg windt zich daar behoorlijk over op, omdat zij uit ervaring weet hoe haar lichaam een slagveld kan zijn, want, mateloos in alles, is zij dat ook in het bloeden.

In De god met gouden ballen is een rijke oudere man, een Noor die een vage maar hoge functie heeft bij wat de Verenigde Strijdkrachten wordt genoemd, smoorverliefd geworden op het verkoopstertje in de stationswinkel. Na het initiële bombardement van lichamelijke welsprekendheid - dat zijn de woorden die Veer gebruikt - komt de verkenning van de lichamelijke pijn. Gus, die zo oud is als haar vader, heeft in zijn buik een kankergezwel zo groot als een sinaasappel. Samen beginnen Veer en Gus dan de taal van elkaars lichaam te leren, waarin elk gebaar specifiek is en uitsluitend hen beiden betreft. Het brengt hen tot het eten en drinken, zoals vogels, uit elkaars mond en het liefdevol bijna verorberen van elkaars geslacht.

Extase

Wellust en pijn zijn bij Marie Kessels nooit ver uit elkaars buurt. In Een sierlijke duik beschrijft het hoofdpersonage Lot bladzijdenlang hoe zij bij het poseren de altijd opnieuw opdoemende pijn actief te lijf gaat en ermee in een symbiose probeert te bestaan. Soms kan de pijn dan zelfs tot een extase leiden.

Iets soortgelijks onderneemt en overkomt Gus in De god met gouden ballen. Aan Veer deelt hij mee - en hij weet dat het een cliché is - dat hij de hele dag niets anders doet dan vechten om op elk moment sterker te zijn dan de indringer, de ongenode gast in zijn buik, beseffend dat hij er geweest is zodra zijn concentratie zou verslappen. En tegen alle verwachting in gaat Gus maar niet dood. Hij levert zijn lijf over aan ‘de ijzeren dame’, een militaire masseuse die zijn organen kneedt en zijn lichaam martelt. Hij ondergaat met succes een geavanceerde behandeling met geconcentreerd licht in een Spaanse kliniek van de Verenigde Strijdkrachten. In die periode krijgt Gus zeer sterke erotische dromen, waarvan hij hevige pornografische afbeeldingen maakt die hij aan Veer in haar winkeltje bezorgt. Zij bekijkt die in grote verwarring, maar verrast is ze geenszins. Eerder al had Gus voor haar een stenen erectie uit witte harde steen gebeiteld en haar die Shiva lingam, Shiva's erectie, bron van levenskracht cadeau gegeven. De goddelijke fallus kreeg er een dimensie bij wanneer hij haar op een grauwe winterdag had verrast met een schildering met de titel

[p. 790]

‘The god with gold balls’. ‘De schildering liet geen activiteit zien maar een toestand, een eeuwige, roerloze omhelzing als een onomstotelijk, in steen gehouwen feit, wat nog werd versterkt door de ringen en banden en snoeren en door de omknellende ledematen, door de rigide symmetrie en door het formaat van de fallus die daar stond als een prachtig, glorieus feit op zichzelf, op gouden ballen, op wonderbollen van gestold vuur waarin alle levenskracht wordt bewaard en vereeuwigd.’

Hoe krachtiger de gedroomde en geschilderde lust van Gus wordt, hoe meer het gezwel in zijn buik dat slinkt tot een harde steen, waaruit alle leven weg is. Daarmee verdwijnt ook zijn fascinatie voor de fallusvorm. Wanneer hij van de dokters verneemt dat hij vrij van kanker is, is hij bezig een grote plastische voorstelling te maken van het vrouwelijk orgaan.

Vrouwen en mannen

De hoofdpersonages in Kessels' romans zijn altijd vrouwen, die alleen zijn, niet gehecht aan huis of bezit, maar sterk verbonden met de dingen. Of ze nu Meg, Lot of Veer heten, de vrouwelijke personages van Marie Kessels bezitten allen het vermogen zo lang naar een ding te kijken tot het gaat leven en ze het liefhebben. Dat meer dan gewone inlevingsvermogen heeft tot gevolg dat Veer in haar winkel de mensen soms wat geduld vraagt omdat ze de op elkaar gestapelde broodjes meent te horen kermen. Ze geeft ze dan wat meer ruimte. Ze streelt de chocoladerepen even alvorens ze op de schappen te plaatsen. Het is haar rotsvaste overtuiging dat elk ding recht heeft op een plaats waar het kan aarden.

De eenzaamheid van de vrouwen in de romans van Kessels is geen keuze maar een feit. In Boa probeert Meg het aan de telefoon aan een dierbare als volgt uit te leggen: ‘Toen ik zei dat ik alleen was vanwege de ondraaglijkheid van het alleen zijn, toen ik had gezegd dat ik alleen was omdat ik er te hevig naar verlangde niet meer, nooit meer alleen te zijn, deed hij er het zwijgen toe, nog mompelend dat het hem wel zou bevallen, lekker in je eentje de dagen laten verstrijken.’

De eenzaamheid van Kessels personages is niet die van hautaine sterke persoonlijkheden; misantropische gedachten en neurotische handelingen zijn hun dan ook niet vreemd. De vrouwelijke hoofdpersonen in de romanwereld van Marie Kessels zijn zich bewust van de kwetsbaarheid van lichaam en geest, maar tegelijk weten ze dat ze in staat zijn de chaos die op elk moment kan uitbreken te beheersen. Voor de reguliere erupties van wellust bezwijken ze echter altijd. Lot deelt in het eerste hoofdstuk van

[p. 791]

Een sierlijke duik mee hoe ze er zich op de lagere school al bewust van was dat ze een spleet had, maar veel meer nog dat ze hersens had, een sterke wil en aanvallen van hevige, bijna agressieve wellust. De krachten die dan vrijkomen zal ze later gebruiken bij het poseren, een activiteit die ze vergelijkt met hevig leven in een ruimte die ze wel volledig wil maar onmogelijk kan vullen met haar eigen lichaam. En in De god met gouden ballen begint het tweede hoofdstuk als volgt: ‘In het hart van de winter werd ik overvallen door zo'n hevige honger naar seks, dat al het andere me kinderachtig toescheen, betekenisloos.’ Haar fantasieën kunnen haar begeerte dan niet meer volgen. In tegenstelling tot Meg in Boa, die verhaalt over haar twee grote liefdes die voorbij zijn om de eenvoudige reden dat haar mannen, een getrouwde musicus en een oude rechter, ertoe besloten hebben er een punt achter te zetten, en tot Lot in Een sierlijke duik, die met de drie mannelijke lesgevers een louter professionele relatie heeft, vindt Veer in Een god met gouden ballen in de scheepsbouwer Gus een partner die haar in erotische verbeeldingskracht evenaart en zelfs overtreft. Gus' verbeelding is zoals die van kinderen: ongeremd, of van stripfiguren: alles moet kunnen. In de relatie van Veer - de vrouw die heel dicht en innerlijk aanwezig is bij de dingen die ze verkoopt en bij hun toevallige kopers - met Gus - de man die opvallend aanwezig is met zijn dure Jaguar, extra-grote foto-album waarin al zijn successen vastgelegd zijn, met zijn kanker waar hij met succes tegen vecht - ontstaat een harmonieuze complementariteit die geen lezer voor mogelijk zou houden als het niet zwart op wit voor zijn ogen opgeschreven stond.

Personificatie en reïficatie

Op de flap van Boa staat dat Marie Kessels (1954) een opleiding volgde aan de Koninklijke Akademie voor Kunst en Vormgeving in Den Bosch en enige tijd werkzaam is geweest als beeldend kunstenaar. In het begin van Boa alludeert de ik-persoon daar direct op: ‘Ooit had ik een band met de dingen. Ik tekende stillevens, tekenend gaf ik de dingen mijn tijd, mijn hand en mijn hart - hun deel. (...) Later ben ik, omdat ik de stille contemplatie niet meer verdroeg, ander, grimmiger werk gaan maken maar dat liep op niets uit, ik slaagde er niet in het hoongelach dat uit de wonderlijke wezens op het papier opsteeg en me overal achtervolgde, de kop in te drukken.’ Geen lezer zal het ontgaan dat in Kessels' romans de schrijvende hand ook een tekenende hand is. Haar manier van schrijven is intrigerend omdat haar personages gefascineerd zijn door de dingen die ze al kijkend letterlijk tot leven brengen. Per-

[p. 792]

sonificatie is dan ook de meest opvallende stijlfiguur in haar romans. Alle dingen zijn bezield in de wereld van Veer. Eerder in deze kroniek heb ik het al gehad over kermende broodjes die om meer lucht smeken. Met een van thuis meegebrachte ronde handspiegel die boven de geldla hangt kan ze de dingen achter zich voortdurend in het oog houden. En wat blijkt? De dingen, in de spiegelruimte gevangen, krijgen ‘een vreemdheid die verrast, ver weg als ze zijn en schuw en fragiel en op hun hoede, niet aan te raken, teruggetrokken in hun verdubbeling, hun uitgestelde schaduw, ginder, buiten bereik.’

De dingen krijgen de persoonlijke trekken van haar die ze bekijkt. Dikwijls krijgen de dingen, als vanzelfsprekend, menselijke trekjes en niet zelden wordt hun beschrijving lyrisch-pathetisch. Neem het saucijzebroodje bij voorbeeld: ‘Het saucijzebroodje daarentegen was zelf lijvig en glimmend van zelfgenoegzaamheid, een modderschuit die dat niet van zichzelf wil weten, dus op zijn manier toch ook weer aandoenlijk en sympathiek, maar zonder hoop en zonder troost, zonder steelse bemoediging aan het adres van de om de korst geklemde hand, zonder plagerij, (...)’ Het lijkt hier wel alsof de stationshal onder de blik van Veer gemetamorfoseerd wordt tot wonder- of sprookjesland.

Elders staat er: ‘De hal vouwt zich eenvoudigweg voor me open, stukje bij beetje geeft: ze haar lichaam, haar fijnste lichtpartikeltjes vrij, met een felheid die me soms bijna verblindt (...).’

Maar ook het omgekeerde grijpt plaats: lichamen verliezen dan hun levendigheid en verstenen tot dingen. Als Gus en Veer de eerste keer vrijen wordt dit beschreven alsof een derde toekijkt. Het lichaam van Gus dat zo nabij was, zo onontkoombaar, verdween als lichaam en veranderde in een ding, ‘een angstaanjagend, vijandig ding vol ongelofelijke details die ik vlug wilde vergeten, losse fragmenten, haarscherp getekend, tegen een lege achtergrond.’

Personificatie en reïficatie kunnen binnen eenzelfde zin of alinea optreden: ‘Mensen veranderen in vreemde, nietszeggende dingen als ze met te veel zijn en je te nakomen, en vreemde, nietszeggende dingen worden kostbaar en prikkelend en hoopgevend: menselijk’. Het wijst op de ontgrenzing van het universum van Kessels' personages, zonder dat dit een vervaging tot gevolg heeft. Integendeel, moeilijk formuleerbare gevoelens worden verbeeld en daardoor scherp waarneembaar, en vaste patronen worden lichtjes ontwricht waardoor ze soepelheid en nieuw leven krijgen.

Kessels' debuutroman Boa begon met iets als een woord vooraf waarvan de laaste, elliptische zin luidde: ‘Hommage aan het leven.’

Haar jongste roman, Een goud met gouden ballen, kan met diezelfde woorden kernachtig worden samengevat.