Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 140

[p. 657]

Joris Gerits
De receptie van Arions De laatste vrijheid
Kroniek

Frank Martinus Arion, De laatste vrijheid. De Bezige Bij, Amsterdam, 1995.

In de zomer van 1969 richtte Frank Martinus Arion in Curaçao zijn eenmanstijdschrift Ruku op, dat na twee jaargangen stopte. In het eerste nummer van de tweede jaargang publiceerde Cola Debrot, aan zijn laatste jaar toe als gouverneur van de Nederlandse Antillen, volgend kwatrijn:

Droevig eiland, droevig volk.
Droevig eiland in de kolk
van de maalstroom, van de maalstroom
Droevig eiland zonder tolk.

Nu, vijfentwintig jaar later, heeft Arion met zijn roman De laatste vrijheid een eiland gecreëerd, Amber, dat door een lavastroom vernietigd dreigt te worden, maar aan die catastrofe net ontsnapt. In het personage Daryll Guenepou heeft hij een tolk geschapen die de blije, harmonieuze en krachtige neger-persoonlijkheid vertegenwoordigt, zo aantrekkelijk en overtuigend dat het eiland weer in zijn toekomst gaat geloven en de inwoners van de bedreigde stad Constance in hun eigen kracht. Het Amber van Arion is het volledig in zijn tegendeel getransformeerde ‘droevig eiland’ van Cola Debrot. Wat Arion zelf via zijn tijdschrift Ruku heeft willen zijn voor Curaçao, een gids, is het personage Daryll Guenepou voor Amber in de roman De laatste vrijheid. Arion heeft er zestien jaar over gedaan om zijn vierde roman te publiceren. Dat lange interval heeft hij in een interview in Knack (12-4-95) verklaard deels door zijn gebrek aan wilskracht om in eenzaamheid te leven en een groot schrijver te zijn, deels door de afwezigheid van nijd om op collega-schrijvers te timmeren.

De nieuwe Arion na zovele jaren werd door critici in Nederland blijkbaar met hooggespannen verwachtingen gelezen en te zwak bevonden. Arjan Peters in De Volkskrant (21-4-95) hoopte na het zo geroemde debuut Dubbelspel (1973) en de wat matige romans

[p. 658]

Afscheid van een koningin (1975) en Nobele wilden (1979) op een tweede meesterproef van Arion en het werd een sof.

Hans Goedkoop in NRC (7-4-95) is teleurgesteld omdat het hoofdpersonage Daryll Guenepou geen oorspronkelijke Caraïbische figuur zou zijn maar een geïmporteerd cliché van le bon sauvage: ‘Zijn spontane harmonie met de natuur, zijn ongereptheid en zijn wijsheid uit het niets, te danken aan het feit “dat hij nooit in Europa was geweest”, het zijn precies de eigenschappen die Rousseau ooit toeschreef aan le bon sauvage, de nobele wilde die nog niet besmet is door de beschaving. Na de laatste pagina blijf je niet achter met de werkelijkheid van de Caraïben, maar met een oud en stoffig droombeeld uit Europa.’

In tegenstelling tot één van Arjan Peters' conclusies, dat het verhaal van De laatste vrijheid niet veel voorstelt, vindt Xandra Schutte in De Groene Amsterdammer (29-3-95) de roman een kakofonische symfonie waar heel veel samenleving en wereld in is gestopt, een onontwarbaar kluwen van thema's en verhaallijnen, waarin de politieke en sociale inzichten te schematisch blijven.

Haar kritiek geldt dus niet het te weinig aan verhaalstof, maar het teveel, niet de afwezigheid van inzichten, maar het gebrek aan een krachtige en genuanceerde formulering ervan. En streng besluit ze haar bespreking als volgt: ‘Zo krijg je, om een nogal beladen begrip van stal te halen, een akelig “politiek correct” boek, waarin wit het tegen zwart aflegt, de vermaledijde westerse specialisten het onderspit delven en de zwarte gevoelsmens overwint, de tragische Europese held ten onder gaat en de positieve neger blijft leven.’

In Vlaamse kranten en weekbladen was de kritiek minder radicaal. Men koos er gemakshalve nogal eens voor een informatief interview, waarin Arion zijn thema's en motieven naar believen kon toelichten en verduidelijken. Uit het interview in Knack citeer ik een uitspraak van Arion die mij erg belangrijk lijkt voor de beoordeling van De laatste vrijheid. Arion zegt er het volgende: ‘Ik ben bang van culturen waarin mensen naar één mode toe gedreven worden.’

De uitdrukking van de angst voor de gelijkschakeling, de volledige conformiteit, is gepersonifieerd in het personage Daryll Guenepou. Hij verzet zich tegen heersende meningen en weigert zijn gedrag aan te passen aan bevelen van hogerhand, hoe redelijk die ook mogen zijn en hoe sterk ze ook steunen op de objectieve voorlichting van deskundigen. Daryll overwint die angst en wordt daardoor een almachtige neger, ‘slechts tegengehouden door de beperktheden van het bestaan, die eisten dat een mens boekenwijsheid tot zich nam, in plaats van alleen authentieke levenservaring; die eisten dat een mens zich in de arbeidsdeling stortte, de poel

[p. 659]

van geldbejag waaruit alle ellende voorkomt’. Deze formulering is typisch voor Arions retorische en soms gedemodeerde stijl. Hij schrijft immers nog een ‘straightforward naïve or mimetic prose’, terwijl daarvan radicaal af te wijken juist kenmerkend is voor de vigerende mode van het postmodernisme. Voorts kan bij geen enkel van Arions personages in De laatste vrijheid ook maar een begin van het desengagement van de postmoderne anti-held waargenomen worden.

Gesteld dat hij De laatste vrijheid eerst in het Papiamentu had geschreven en nadien in het Nederlands vertaald, zouden de etiketten ‘ideeënroman’ en ‘tendensroman’ dan wellicht positief en waarderend, in ieder geval anders dan nu, op de roman geplakt zijn? In de interview-recensie van Petra Quaedvlieg in De Morgen (21-4-95) merkte Arion al de grote afstand op tussen de problematiek van de Antillen en die van Nederland en hij vroeg zich af of hij niet gewoon in het Papiamentu moet gaan schrijven ‘om op geen enkele wijze zelfs maar de indruk te wekken dat de problematiek waarover ik schrijf iets met Nederland te maken heeft.’

In de Standaard der letteren (15-6-95) noemt Filip Devos De laatste vrijheid een meeslepend verhaal met talrijke perspectiefwisselingen. Arions proza dat gebouwd is op parallelle contrasten - intuïtie versus wetenschap, ambitie versus geluk, man versus vrouw, zwart versus blank - wat sommigen een euvel vinden, want te stereotiep en clichématig, wordt door deze recensent gewaardeerd, mede omdat die tegenstellingen nu een ruimer draagvlak krijgen en in een breder perspectief verschijnen op de oude en nieuwe wereld dan in zijn vroeger werk het geval was. Maar ook Devos stoort zich aan de belerende uitweidingen over de inheemse talen en geschiedenis, waardoor de roman soms wel een reisbrochure lijkt, en hij vindt de roman minder snedig, minder kritisch, softer, ‘een zachte Arion op jaren’, volgens de ondertitel van zijn recensie.

De kritiek op Arions stijl is niet onterecht. De keuze voor het gebruik van het Nederlands door een auteur die het Papiamentu als moedertaal heeft maar ook een doctoraal Nederlands in Leiden behaald heeft, houdt het gevaar in dat hij met zijn roman tussen twee stoelen in de as zit: onleesbaar voor de Antillianen over wie het eigenlijk gaat, niet adequaat meer aansluitend bij het actuele literaire discours in de Nederlanden die zoveel duizend kilometer verderop liggen. Men kan zijn proza wijdlopigheid en breedsprakigheid verwijten, maar men kan niet ongedaan maken dat Arion een Antilliaan is en dat de genoemde kenmerken typisch zijn voor de vertelstijl in dat gebied. Blijkbaar heeft Arion zich in Dubbelspel beter ingeleefd in het Nederlands van Nederland dan in

[p. 660]

De laatste vrijheid, wat het grote verschil in de receptie mede kan verklaren.

In een recent artikel in Ons Erfdeel (mei-juni 1995) over het Papiamentu en de verhouding tot het Nederlands, vermeldt Joyce L. Pereira de inspanningen geleverd door het ILA (Instituto Lingwistiko Antiyano), een overheidsinstelling voor taalplanning en taalbeleid en voor onderzoek op het gebied van de grammatica, lexicografie, literatuur van het Papiamentu. Het werd opgericht te Curaçao in 1976 en Frank Martinus Arion is er sinds 1981 directeur. Omdat de ontwikkeling van het Papiamentu, de meerderheidstaal en de taal van het Parlement op de Antillen maar nog altijd niet de officiële onderwijstaal, naar de zin van Arion te traag ging, richtte hij in 1986 samen met een groep progressieve ouders de eerste volledig Papiamentstalige school in Curaçao op: Skol Erasmo. Met fierheid vermeldt het personage Daryll in De laatste vrijheid hoe hij zijn kinderen, na drie jaar thuisonderricht, naar de vierde klas van de enige Papiamentstalige school in de wereld, het Kolegio Erasmo, brengt. De autobiografische verwijzing kan niet explicieter! Hoewel het afwentelen van en het leren omgaan met de dreiging die van de vulkaan op Amber uitgaat het centrale thema van de roman is, veroorzaakt de invoering per één september van het Creools als voertaal in de scholen een even grote vreugde bij de bevolking als de intrekking van het evacuatiedecreet. De voor Nederlandse lezers wellicht vervelende didactische uitweidingen over de strijd voor de erkenning van het Creools als onderwijstaal en van de Papiamentse cultuur in het algemeen, de conflicten van Daryll met de Nederlandse leraars tijdens zijn onderwijzersopleiding en met het schoolbestuur als hij in Aruba in de lagere school les begint te geven in het Papiamentu, zijn dat niet voor een lezer zoals ik die vijfenveertig jaar geleden school gelopen heeft in een Brusselse randgemeente waar een scherpe scheiding bestond tussen de Nederlandse speelplaats en de Franse cour. Op het taalgebruik, afhankelijk van de plaats waar men zich bevond, werd scherp toegekeken en wie de verkeerde taal sprak op de verkeerde plaats werd gesanctioneerd of sociaal uitgesloten.

Ook de kritiek op Arions thematiek is niet geheel onterecht, vooral wat het (on)vermogen betreft blanke lezers te overtuigen, hoewel de vraag rijst aan wie dat toe te schrijven is: aan de auteur of aan de lezer. In een bijdrage over Frank Martinus Arion als Caraïbisch auteur (Ons Erfdeel, maart-april 1981) citeerde Wim Rutgers de kenmerken van het Pan-Afrikanisme die ook in Arions debuut als dichter in 1957 met de bundel Stemmen uit Afrika terug te vinden zijn. Rutgers haalde voor de opsomming van die kenmerken volgende passus aan uit The West Indian Novel and its background

[p. 661]

(1970) van Kenneth Ramchand: ‘A celebration of Africa as a cultural matrix; a favourable interpretation of the African past; a pride in Blackness; a contrast between a harmonious way of life and a decadent White civilization lost in materialism; and a joyful proclamation of the sensuous and integrated African or Negro personality.’

Amber is Afrika niet, wat niet wegneemt dat in de fictieve romanruimte van De laatste vrijheid de reële punten van het geciteerde négritude-programma aan bod komen. Niet alleen Daryll moet dat programma concreet gestalte geven, ook de Toeareg Amadou, de vermoorde man van de blanke sterreporter Joan Mikolaï, geldt als een boegbeeld. Daryll en Amadou zijn nochtans elkaars tegengestelden: Daryll is ‘the father who mothered his children’, een moederlijke man; Amadou is een trotse, onafhankelijke, heroïsche, mannelijke man uit het Toeareg-volk waarvan de cultuur ouder is dan de Egyptische.

Het man- en vrouwbeeld dat Arion in De laatste vrijheid uittekent is genuanceerd en steunt op een fundamentele gelijkheid tussen mannen en vrouwen. In de beschrijving van de relatie tussen Daryll en zijn Antilliaanse vrouw Aideline maakt Arion duidelijk dat de man meer vrouwelijkheid moet integreren en de vrouw meer mannelijkheid moet zien te veroveren.

Daarom zal Aideline naar Nederland vertrekken om er te doen wat vrouwen in de wereld van de muziek nooit doen: componeren. Hun rol blijft traditioneel altijd beperkt tot die van performing artist. Aideline is een heruitgave van Solema uit Dubbelspel. Beiden zijn zelfstandige vrouwen, fysiek aantrekkelijk, intellectueel en muzikaal. Aideline kiest bewust voor zichzelf en de ontwikkeling van haar eigen creatieve mogelijkheden als ze alleen naar Nederland afreist. Maar ze weet dat de twee kinderen die ze achterlaat onder de hoede blijven van een moederende man.

De laatste vrijheid is geen realistisch verhaal, hoe echt de verwijzingen naar reële gebeurtenissen en autobiografische feiten ook mogen lijken. Het is een utopisch verhaal over gewenste menselijke relaties en na te streven maatschappelijke waarden. Die worden door Arion echter te nadrukkelijk geponeerd en hyperbolisch verwoord, zodat ze de ‘professionele’ lezers, de critici, wrevelig stemmen. Maar het zou danig verkeerd zijn met het badwater van de slechte receptie door de kritiek het interessante geesteskind van Arion weg te gooien.