Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 139

[p. 432]

Piet Meeuse
Hollebolle Gijs voor de beeldbuis
Kleine fenomenologie van het zappen

1 Bij monsieur Périer, een bosboer in de Dordogne, stond de tv op een schapje dat manshoog in de hoek tussen twee muren van zijn woonkeuken was getimmerd. Altijd als ik daar kwam stond hij aan, maar gekeken werd er nauwelijks.

Wij zaten aan de grote tafel, aten en dronken en verdiepten ons uitvoerig in de kansen die Zoetemèlk dat jaar in de Tour zou hebben. Of Périer vertelde mij over zijn grote hartstocht: de jaarlijkse jacht op de palombes. Af en toe, als het gesprek haar niet interesseerde, wierp zijn vrouw een blik naar boven. Maar dat was meer een blik zoals je die op de klok werpt: een snelle peiling van de stand van zaken. Alleen als er een weerbericht kwam, werd het gesprek even onderbroken om kennis te nemen van de vooruitzichten.

Hetzelfde zie je nog in sommige cafés: ergens boven in een hoek staat een tv aan. Het geluid staat uit, of zo zacht aan dat je moeite moet doen om te luisteren. Niemand volgt wat erop te zien is: hij dient om verdwaalde blikken op te vangen, een pauze tussen twee gesprekken op te vullen.

Maar in de huiskamer gaat het meestal anders. Als hij daar aanstaat wordt er gekeken. Een jaar of twintig terug, toen het woord ‘kabel’ nog niets met televisie van doen had, en iedereen nog tevreden was met één of twee netten kon je, als je 's avonds langs een hoog flatgebouw liep, het fascinerende verschijnsel zien dat achter dertig, veertig ramen tegelijk een zwak weerlicht door de kamers sprong wanneer het ene beeld werd gevolgd door een ander. Die tijd is voorbij: nu springt iedereen, met de afstandsbediening in de hand, naar eigen goeddunken van het ene net in het andere.

[p. 433]

2 Sinds het televisietoestel behoort tot het standaardmeubilair in iedere woning is er heel wat af gespeculeerd over de effecten die deze ‘huisbioscoop’ zou hebben op het denken en doen van kijkers, en vooral ‘jeugdige kijkers’. Maar gek genoeg is er veel minder nagedacht over wat tv-kijken eigenlijk voor een activiteit is.

Is een tv-kijker misschien een speciaal soort kijker? Anders gezegd: lokt het apparaat misschien een manier van kijken uit die daarvoor niet bestond? Of sluit de manier waarop we ernaar kijken juist aan bij heel oude en vertrouwde kijkgewoonten? Hoe kijk je eigenlijk naar tv?

Iemand die daarover een paar interessante gedachten heeft geopperd is Hans Magnus Enzensberger, die alle gangbare bezwaren tegen het medium wegwuifde met het argument dat de ‘inhoud’ er bij televisieprogramma's helemaal niet meer toe doet. Wie het toestel inschakelt, schakelt zichzelf uit, stelt hij, en hij spreekt dan ook van het ‘nulmedium’.

Als hij gelijk zou hebben, dan vertoont het kijken naar televisie misschien opmerkelijke overeenkomsten met een oeroude vorm van kijken: het kijken van de hengelaar naar zijn dobber, bijvoorbeeld, of dat van de landman die vroeger na een dag hard werken vermoeid in het haardvuur staarde. De rusteloze en toch monotone bewegingen van het water of de vlammen hypnotiseren de blik op een manier die misschien niet ongelijk is aan die van het onrustig flakkerende beeldscherm.

Maar de hengelaar en de vlammenkijker verzinken in gepeins: zij maken hun eigen programma's, terwijl de tv-kijker - zeker nu hij zoveel keus heeft - al snel met zijn afstandsbediening speelt, op zoek naar iets dat hem boeit. Hij wil geboeid en vermaakt worden en fladdert als een vlinder langs alle netten, rusteloos op zoek naar - ja, naar wat eigenlijk?

3 Een mens kijkt de hele dag naar van alles en nog wat, en meestal staat dat kijken in dienst van wat hij van plan is te doen: je hebt je ogen om je te oriënteren in de ruimte, om dingen die je nodig hebt te pakken, om je in het verkeer te bewegen, om notulen te lezen, om apparaten te bedienen. En tussendoor gebruik je ze ook nog voortdurend om je nieuwsgierigheid te bevredigen (Wie is dat? Wat is dat voor een ding? Hoe laat is het?).

Maar als er niks meer hoeft, als je geen zin meer hebt om wat dan ook te ondernemen, maar ook nog niet naar bed wilt, wat moet je dan? Je maakt een praatje, zet een cd op, leest een krant, zoekt afleiding. En niets biedt zoveel afleiding als de tv. Als al het

[p. 434]

andere zijn aantrekkelijkheid heeft verloren dan is er altijd nog de tv - het laatste vangnet: zitten en kijken.

Als het kijken geen nuttige functie heeft in het sturen van je handelen, dan bezorgt het je afleiding. Wij zijn bij uitstek kijkdieren, en nog liever dan naar onze omgeving (die we, vaak ten onrechte, menen te kennen als onze broekzak) kijken we naar beelden - vooral als ze bewegen.

Hoe komt het eigenlijk dat bewegende beelden zo'n enorme aantrekkingskracht uitoefenen? Kan dat iets te maken hebben met de rusteloosheid van het zintuig zelf? Het oog is zonder twijfel ons meest beweeglijke zintuig, gewend aan een snelle afwisseling van indrukken. Zou het kunnen zijn dat het oog, als we het niet dwingen tot een doelgerichte activiteit, zich sneller verveelt dan bijvoorbeeld het oor?

4 Zet een paar mensen bij elkaar in een wachtkamer en ze grijpen al snel naar de lectuur die daar ligt. Waarom? Willen ze zo graag lezen? Welnee - men geeft zijn ogen iets te doen: bladeren, plaatjes kijken. Het is net zoiets als je hond aanlijnen in een drukke omgeving: zo bezorg je elkaar geen overlast. Met de Panorama wordt de blik aangelijnd, zodat je niet voortdurend elkaars blikken hoeft te ontwijken (wat in een lift vaak leidt tot dat ongemakkelijke, zedig zwijgzame staren naar de vloer, of de langsglijdende verdiepingen...). Er rust een merkwaardig taboe op het kijken in de ogen van iemand met wie je niets te maken hebt - en ook daarvoor is het kijken naar een beeldscherm een handige oplossing (ik herinner me opeens de wachtruimtes in busstations in de VS, waar elke stoel zijn eigen kleine beeldschermpje had).

Kortom: het beeldscherm is in de eerste plaats een blikvanger. Het legt de meest rusteloze blikken moeiteloos aan banden, en sinds we naar hartelust kunnen zappen is het een volmaakte weerspiegeling van onze eigen onrust - die zo wordt geneutraliseerd.

5 Sinds ik dagelijks drie verschillende kranten onder ogen krijg, heb ik me erop betrapt dat ik steeds vaker de krant lees zoals ik de laatste jaren tv kijk: zappend van de ene kop naar de andere, hier en daar een klein stukje lezend: het begin van een artikel, of het einde.

Het lijkt me een meer dan toevallige overeenkomst: het moet iets te maken hebben met een overgroot aanbod (het geldt

[p. 435]

ook het sterkst voor de zaterdagkrant) en ook met een zekere besluiteloosheid van mijn kant. Van de ene kop naar de andere schaats ik over de pagina, op zoek naar iets dat me verleidt tot een duik in de kleine lettertjes.

Hoe groter het aanbod, hoe onverschilliger en vluchtiger de aandacht van de consument. Hij wordt gedwongen tot kieskeurigheid, maar kieskeurigheid veronderstelt een duidelijk weten-watje-wilt. En als de consument nu alleen maar verstrooiing zoekt? Dan weet hij alleen wat hij niet wil. Zo wordt men zapper.

6 De zapper wil zich niet vastleggen op een bepaalde programmakeuze. Hij gebruikt zijn tv als het hem uitkomt: als hij ‘niks beters te doen heeft’. En hij kijkt dan steekproefsgewijs. Soms houd ik het een uur, anderhalf uur vol. Als ik geluk heb gehad, dan leverde me dat drie halve of kwartprogramma's op die me minstens een kwartier wisten te boeien, plus een groot aantal flitsen van een minuut of korter: talkshows, reclamespotjes, sportprogramma's, films, spelprogramma's - alles passeert de revue, en na afloop resteert een warrelig gevoel van leegheid.

De zapper is een ontwijker, een ontsnappingskunstenaar, een voortvluchtige. Een ‘zwevende kiezer’. Dat onvermogen, of die onwil om te kiezen is misschien wel het voornaamste probleem van de zappende kijker: waarom zou je kiezen als je het allemaal kunt krijgen, en op ieder moment? Zo resulteert zijn weigering om van tevoren een beredeneerde keuze te maken in een reeks impulsieve keuzes. Hij kiest niet voor een inhoud, hij kiest voor de vrijheid van de willekeur, voor de impuls van het moment.

Soms laat hij zich vangen: door een interessant gezicht, een spannende filmscene of een sportverslag van een favoriete sport. Maar als hij zo'n programma tot het einde toe heeft uitgekeken, is hij nog niet bevredigd. Dat tekent de zapper: ‘Even kijken of er verder nog iets is.’

De zapper laat zich leiden door het toeval. Hij ontwikkelt een grote vaardigheid in het reconstrueren van verhalen waarvan hij de helft heeft gemist: binnen tien minuten heb je meestal wel een ‘korte inhoud van het voorafgaande’ samengesteld, waarmee je de rest kunt begrijpen. Maar is dat een nuttige vaardigheid, of alleen een manier om drie politie-series te kunnen zien in de tijd van één?

7 De zapper heeft wel iets weg van de flaneur zoals Baudelaire hem zag, maar hij is een snel verveelde flaneur, en een flaneur die

[p. 436]

thuisblijft. Voor het flaneren langs de kabelnetten hoef je de straat niet op, maar in zijn anonimiteit en zijn kijklust lijkt de zapper toch verwant met de man die onderduikt in de menigte.

Walter Benjamin bracht het flaneren in verband met de Parijse passages, die hij ‘een kruising tussen straat en interieur’ noemt. Dat brengt de flaneur en de binnenzittende zapper nog dichter bij elkaar, want ook de tv biedt een zonderling mengsel van huiselijkheid en straatrumoer.

Voor zover de regie van de programma's al niet zorgt voor een snelle afwisseling van indrukken, doet de zapper dat zelf wel met zijn afstandsbediening. De bonte verscheidenheid van programma's fungeert voor de zapper als de etalages waarin de flaneur links en rechts een blik werpt (en die Baudelaire zo miste in Brussel). Maar het lijkt erop dat de vluchtigheid waarmee de zapper kijkt omgekeerd evenredig is aan de mobiliteit en de autonomie van zijn blik: terwijl de flaneur die om zich heen kijkt nog zelf zijn blikveld kan bepalen, gebeurt alles voor de zapper binnen de kaders van een beeldscherm dat de afmetingen van zijn zakdoek nauwelijks te buiten gaat, en wat hij ziet is door een ander geregisseerd.

Bovendien duurt een tv-shot gemiddeld niet langer dan een seconde of zes. Zelfs een aandachtig observerende tv-kijker krijgt dus nauwelijks de kans, zich in een beeld te verdiepen. Zijn kijken wordt gestuurd. De negentiende-eeuwse flaneur die zijn blik liet dwalen door de menigte kon wat dat betreft nog beslissingen nemen die de tv-kijker niet gegund zijn, en de zapper is een op drift geraakte, gedegenereerde tv-kijker: hij neemt het heft (de afstandsbediening) weliswaar in eigen handen, maar zijn waarneming wordt daardoor alleen maar verder gefragmenteerd.

De observerende flaneur, zegt Baudelaire, ‘is een vorst die nergens zijn incognito verliest’. De zapper daarentegen heeft geen incognito meer nodig: hij ziet alles en niemand ziet hem. Daarom heeft hij meer van een ingebeelde vorst die met zijn elektronische scepter het eindeloze defilé van de beelden afneemt. Met een druk op de knop verleent hij zijn audiënties, en met een druk op de knop maakt hij er een voortijdig einde aan. Maar die verslaving aan zijn scepter maakt hem ironisch genoeg eerder tot een zwerver, een thuiszittende thuisloze die rusteloos tussen het afval speurt naar iets eetbaars.

8 De zapper kijkt om te kijken. Dat wil zeggen: niet zozeer om iets te zien, maar eerder om niet te hoeven zien. Zodra iets hem tegenstaat of verveelt, schakelt hij over. Misschien verlangt hij inderdaad - zonder het zich duidelijk bewust te zijn - naar de blik

[p. 437]

van de hengelaar die zijn ogen over het kabbelende water laat glijden en pas opveert op het moment dat hij beet heeft. Maar vissen in het beeldscherm is vissen in troebel water.

9 Wie in een nieuwe omgeving komt, kijkt om zich heen. Oriënteert zich in de ruimte. Die mobiliteit van de blik is een uiterst nuttige functie: je neemt een nieuwe ruimte in bezit, inventariseert de mogelijkheden, de beperkingen en de eventuele gevaren ervan - en die bepalen het gebruik dat je ervan zult maken.

Die ruimtelijkheid van de waarneming ontbreekt bij het tv-kijken: je bent overgeleverd aan camerabewegingen en beeldwisselingen die gedicteerd worden door een ander. De mobiliteit van de zapper beperkt zich dus tot de sprong van het ene net naar het andere - maar deze mobiliteit werkt eerder desoriënterend, omdat het geen ruimtelijke beweging is, en ook geen psychische: het is de blinde beweging van een hakmes - het creëren van een breuk, een discontinuïteit.

De keuzes die de zapper maakt zijn negatieve: niet voor iets dat hij wil zien, maar tegen iets dat hij niet meer wil zien. Hij tuimelt van het ene afscheid naar het andere. Daarom is het zappende kijken zelden bevredigend. Als je van een gesprek over cao-onderhandelingen midden in een wilde schietpartij belandt, en vervolgens in een reclamespotje langs de ingezeepte contouren van een vrouwenlichaam glijdt, om meteen daarop getuige te zijn van bloedige rellen in een of andere hoofdstad - wat heb je dan eigenlijk gezien?

Antwoord: televisie. Dat wil zeggen: het ware gezicht van het medium in het zaptijdperk. Ofwel: de inwisselbaarheid van alle beelden. De zapper is een consument van beeldgehakt. De ene indruk wordt uitgewist door de volgende, en de nasmaak is die van een hamburger: je weet niet of je nu vlees of opgewarmd papiermaché hebt gegeten.

10 Toch gebeurt het soms dat je zomaar, op één avond, drie programma's ziet die je werkelijk geboeid uitkijkt. Maar drie is teveel. De gulzigheid van de zapper verhindert hem, genoegen te nemen met één bevredigende kijkervaring. Na afloop van dat ene programma schakelt hij onmiddellijk naar een ander net en zijn geluk wordt zijn ongeluk: alweer iets interessants! Werkelijk iets om over na te denken. En daarna zie je toevallig nog iets moois! Het kan niet op...

[p. 438]

Maar zodra je je toestel uitzet is er niets van over: het ene moois heeft het andere opgevreten. Het zappende kijken verslindt zichzelf omdat het zich geen rust gunt. Het is een kijken dat geen zien wil worden.

11 Met de afstandsbediening en de enorme toename van het aantal keuzemogelijkheden is het tv-kijken gedegenereerd tot het bladeren in een reusachtig plaatjesboek. De techniek komt tegemoet aan de rusteloosheid en de onverzadigbaarheid van het oog. Het medium put zijn kracht precies uit de grootste zwakheden van het zintuig: ongeduld, wispelturigheid, oppervlakkigheid.

Dat is misschien wel tekenend voor alle audiovisuele technologie en de kijkcultuur die daaruit ontstaat: die nodigt niet uit tot concentratie en aandacht - zoals gefixeerde beelden dat kunnen doen - maar is gericht op verstrooiing, afwisseling, versnippering. Hoe beweeglijker de beelden, hoe immobieler en passiever de blik.

De zapper is op de vlucht voor verveling. Maar door te zappen creëert hij die zelf, want zijn snelle sprongen van het ene net in het andere zijn loze bewegingen. Met zijn tiptoetsen verandert hij de keuze tussen kijken en niet-kijken in de keuze voor een kijken dat geen kijken meer is. De zapper kijkt niet, hij verkijkt zich, want wat hij eventueel zou kunnen zien lijkt hem al gauw interessanter dan wat hij ziet. Zijn onverzadigbaarheid is gebrek aan aandacht.

Misschien is het oog ons domste orgaan, omdat het het gulzigste is. In de zapper viert Hollebolle Gijs zijn glorieuze wedergeboorte:

Heb je wel gehoord van die Hollebolle Gijs?
Hij kon slokken grote brokken:
een koe en een kalf
en een heel paard half
een os en een stier
zeven vaten bier
een schuit vol rapen
een kerk vol schapen
en nog kon Gijs van de honger niet slapen.