Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 139

[p. 275]

Hugo Bousset
Oog en oor
Kroniek

Het oor luistert niet

Margriet de Moor, De virtuoos. Contact, Amsterdam, 1993.
Henk van Woerden, Moenie kyk nie. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1993.

Margriet de Moor heeft met De virtuoos getracht een roman te schrijven die even muzikaal is als het thema waar ze het over heeft. Ze heeft dus getracht een goeie roman te schrijven. Dat is haar niet gelukt. De virtuoos is een roman over muziek, maar is zelf niet muzikaal.

Het boek geeft op elke bladzijde de indruk zich letterlijk uit te sloven om iets van het onzegbare toch te zeggen, om de vervoering bij muziek en liefde zo goddelijk mogelijk te beschrijven, maar lukken doet het niet. Vaak wordt de lezer overspoeld door technische muzikale details, vooral in verband met het repertorium van de mannelijke sopraan Gasparo, een castraat die ergens in het begin van de achttiende eeuw de Europese operahuizen verovert - hij werkt onder meer samen met Händel - en op wie Carlotta, de ik-figuur van de roman, hopeloos verliefd wordt. Nu is het natuurlijk goed dat een romancier zich documenteert, en het is één van de kwaliteiten van de roman dat de aangereikte informatie over Napels, de operahuizen, eten en kledij van de achttiende eeuw, het vervoer met vierspan(nen), het verlichtingsdenken, enzovoort, correct is, even correct als bijvoorbeeld bij Hella Haasse. Maar daar gaat het niet om. Het gaat om passages die amechtig en verwoed, maar vergeefs, het opperste muzikale genot willen overbrengen, als volgt: ‘...Dat een triller op twee manieren mooi kan zijn, weet elke idioot. Maar kies asjeblieft, in één passage, voor de bokstriller of de gruppo. Ik voor mij heb niets tegen de gruppo. Je wisselt gladjes en snel met de bovensecunde en houdt de andere zestienden van elkaar gescheiden als de druppels van een fontein. Maar het echte werk is natuurlijk de bokstriller.’ Ik denk dat elke lezer van deze passage een ‘idioot’ is, want mooi vinden zal hij die bokstriller niet. Nog meer van dat fraais: ‘Het tempo is adagio, de beweging is in achtsten en het beginmotief is tja-tatata-tá ta ta, wat niets bijzon-

[p. 276]

ders is, als je het zo hoort, maar waarin wel de hele opbouw zit van een molto-legatomelodie die via een tussenstuk met het nodige vocalisewerk, sprongen, gebroken akkoorden, naar een tweede deel gaat waar je niet alleen met een andere maatsoort krijgt te maken - vierkwarts wordt drieachtste -, maar ook met een andere manier van zingen want hier krijgt elke lettergreep een eigen noot.’ Zo tracht de auteur ons via Gasparo uit te leggen waarom een beginmotief dat ‘niets bijzonders is’ toch bijzonder is. Ik denk dat het zo niet lukt. Excuus voor de vergelijking, maar de gebruikte methode doet me denken aan de detectiveromans van Jef Geeraerts, die met een overvloed aan technische informatie over wapens, bommen en dergelijke zijn story spannend tracht te maken.

Margriet de Moor heeft nog een tweede methode om ontroering en vervoering (niet) op de lezer over te brengen. Die kan veeleer naïef worden genoemd: ze zégt gewoon aan de lezer dat haar hoofdpersoon Carlotta ontroerd en vervoerd is bij het beluisteren van haar geliefde eunuch Gasparo en ze veronderstelt dat die lezer dat dan zal geloven of iets in die zin voelen. Het toppunt maken we mee in Londen, waar het orkest niet meer voortspeelt omdat het té ontroerd is door Gasparo: ‘Toen zweeg als laatste het klavecimbel. Het orkest huilde. En het hele publiek huilde ook.’ Maar ik niet. Soms komt er wat vage, esoterische beeldspraak bij. Zingen is dan iets van de Heilige Geest; je zweeft erbij in de tijd; het is alsof je ziel ‘als een uitgedroogde grasvlakte’ in brand wordt gestoken; er komen betrekkingen tot stand tussen ‘de aarde van de mensen en het oord van God’...

De eerste - meer technische - methode wordt niet op seks toegepast, maar de tweede - meer mystieke - wel. Carlotta heeft het dan over ‘onze coïtus sublimatus’, want ‘seks is de kern van de levensvraag’; Gasparo is ‘een droge rivier’ (‘Ik waad door jou en door een onmetelijk landschap’) en als ze hem niet voor de rest van haar leven mag blijven aanraken, hoeft de zon voor haar niet meer op te gaan. Assertief zegt ze: ‘Geloof me, er bestaat een hemel op aarde.’ Ik wil dat wel geloven, en misschien geloof ik het ook, maar dan niet dankzij De virtuoos. Terloops: het interessante thema van de engelachtige eunuch wordt niet uitgewerkt: de seksscènes lopen uit op gewone neukpartijen.

Een enkele keer slaagt Margriet de Moor erin de woorden te vinden om muziek, liefde werkelijk te laten horen en voelen, in de scène waarin Carlotta kussend op zoek gaat naar de (mede)klinkers in Gasparo's mond. Maar over het algemeen is de stijl van de roman uitleggerig, warrig, uitsloverig, wollig. En van zo iets als een muzikale compositie kun je alleen maar dromen. In dit boek luistert het oor niet.

[p. 277]

Het oog ziet dubbel

Wat een contrast met de debuutroman van Henk van Woerden, Moenie kyk nie, waarin het oog een grote rol speelt. Maar dat is te zwak uitgedrukt. Het is de geschiedenis van een oog, en ook de geschiedenis van wat dat oog ziet: de gespletenheid van zichzelf; de ontbinding van een Nederlands gezin dat eind jaren vijftig naar Zuid-Afrika emigreert; de verkruimeling van de mengtalen aldaar; de verscheurende apartheid. Alles in tientallen fragmentjes, kriskras ‘in een envelop in het geheugen’ opgeborgen en weer tot leven gebracht, beschreven met de fijnste etsnaald, de treffendste details. De lezer ziet alles mee door de ogen van de jonge hoofdpersoon, zelfs als die dubbel ziet, want hij heeft een glazen oog.

De aanvankelijk bijna elfjarige jongen ziet meteen dat de Kaap geen geluk brengen zal. Dat gaat zo: ‘Moeder vindt het maar een zandwijk waar wij terecht zijn gekomen. Bossies op stuifgrond, krekels en sprinkhanen die tot diep in de nacht lawaai maken. En vlooien - komen gewoon met de wind mee, dringen door kieren en kozijnen van het huis; ze wil vlo en zand een halt toeroepen: horren die niet helpen, korrels die blijven knisperen, zelfs in haar gebit.’ Gelderlanders, Groningers en Rotterdammers doen roerend hun best om in hun keukens de tijd stil te laten staan, ‘geblokt zeil, specerijen in rijen boven het fornuis, tegels aan de plint’. Maar op de bus worden zijn oudere broer Hans en hij meewarig door een zwarte menigte aangekeken: ‘Vir nie-blankes’; ze voelen zich onbegrijpelijk beschaamd. Later zijn er opstootjes met veel bloed en doden. Op het veld blijven alleen hoeden en schoenen achter. Nog later wordt premier Verwoerd vermoord. De stad ruikt naar angst. Bewaard in de envelop van zijn geheugen.

Er zijn ook veel familiale problemen. Moeder wordt lastig, heeft kanker, sterft. Laura trekt in, ook in bed bij vader; ze tracht zelfmoord te plegen, overleeft, slaat de kinderen hard, is een ‘ovulerend stom stuk teef’. Hans en hij vechten terug; vader is machteloos en wil Laura krankzinnig laten verklaren. Hans voelt er meer voor om haar te vermoorden. Met hem loopt het verkeerd, een vluchtpoging mislukt, de Kaapse vlakte is in zijn hoofd gebrand. Hij vlucht regelmatig uit het jongensinternaat; hij vermoordt haast een pestkop uit het cadettencorps; hij ontwerpt een ‘overlevingstactiek’ en een ‘uitbrandingstechniek’, maar helpen doen ze niet. Wordt schizofreen verklaard. In deze zuidpunt van Afrika, een ‘uithoek’, een ‘onbetekenende nis in de geschiedenis’, een ‘wonderlijke kromming in de tijd’, waar de lucht van de achttiende en negentiende eeuw is blijven hangen, is de wereld niets anders dan ‘Gods arsehole’. En ook de taal laat het afweten: Nederlands,

[p. 278]

Afrikaans, Engels, waarin voel je je geborgen? De taal is ‘zo gespleten en versplinterd geraakt, zo vol verdubbelingen’, dat spreken niet meer kan. Wat kun je dan nog doen? Want je blijft alles zien, maar kunt het niet benoemen. ‘Moenie kyk nie’, zo leert Hans van het zwarte meisje Toontjies. Zij wijkt uit; hij schrijft brieven naar ‘Niemand’. Hij heeft genoeg aan ‘het Niets, de leegte en de klippen’, ‘een spiegel zonder zelfbeeld, waarin alles slechts weerkaatsing bleef’. Hij maakt half bewust een eind aan zijn bestaan, ‘moenie worry nie’, ‘moenie dink nie’.

Maar kijken blijf je doen. Zelfs dubbel. Met zijn gewone oog ziet de - nu jongvolwassen - ik-persoon de wereld als ‘Gods arsehole’, net zoals Hans. Maar er is ook zijn glazen oog. Een oog dat op zijn plaats moet blijven, of je ziet eruit als een zombie. Ook als het glas goed zit, voel je fantoompijn, en een ‘zenuwloze nostalgie’. De gang door de wereld is hortend, stotenderwijs. Een deel van je lichaam dreigt zijn eigen weg te gaan, afzonderlijke ledematen kunnen je in de steek laten. Het glas gaat soms langzaam craqueleren, het landschap raakt gespleten, laat zich in stukjes zien. Elk geheel ontbreekt. De tijd heeft geen hiërarchie: alles gebeurt simultaan en hangt als los zand aan elkaar. ‘Er trekken momenten langs die op een verontrustende manier losgesneden zijn uit het algemene verband, brokjes verdoofde tijd.’ En ook zijn ruimtegevoel is nog slechts sluimerend aanwezig, want hij ziet alle dingen plat, zonder (rang)orde.

Maar het glazen oog heeft ook zo zijn goeie kanten. Het leidt naar ‘ontsluiting’, naar ‘Engst’, ‘een soort angst dat zich gemakkelijk in Genius laat vertalen, of althans in een buitengewone kijk op de dingen’. Soms is het alsof hij zich al wat hem in leven houdt, alleen maar heeft ingebeeld. Sterker nog, alsof Sylvia, de zee, zijn tekenlust... alleen bestaan dankzij en in zijn verbeelding, zijn naar binnen kijkende glazen oog, want daarbuiten is er alleen ‘Gods arsehole’. Alleen in zijn bewustzijn is er echte ruimte, waarin licht zichtbaar wordt en de schaduwen bewegen van het ‘zojuist’, ‘in strijd met alles wat kan worden afgekeken’. ‘Moenie so worry nie’. Maar je mag wel kijken, met je echt glazen oog. Dan zie je dat al wat je liefhebt leeg is, het geribbelde lichaam van een vrouw, de gekartelde vogelsporen in het zand, de stem van het water, het glijdende penseel, de beweging van de zon... alleen de huid ervan blijft over, de nagalm, het ‘zojuist’. Dan is er niets om van te worden afgesneden. Omdat er niets is.

Dat ‘niets’ beschrijven, dat is alleen de heel goeie schrijvers gegeven. Die doen dat zonder vaagheid, met haarscherp detailwerk en met apart te genieten tekstblokjes. Met een evidente gratie en veel lichtvoetige élégance. Kortom, zoals Henk van Woerden in Moenie kyk nie. En niet zoals de zwoegende Margriet de Moor in

[p. 279]

De virtuoos. Ze had beter geluisterd naar de raad van Carlotta: ‘Maak niet te veel heisa, zo'n eerste keer, wees aardig maar doe niet te veel aan techniek. Straal maar van geluk, geef maar toe dat in geval van ware liefde vooral de allergewoonste bewegingen erotisch het meest opwindend zijn.’