Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 235]

Ruud A.J. Kraaijeveld
Kroniek
Nieuwe drama's van Hotz

F.B. Hotz, De voetnoot. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1990, 63 p., 339 BF.
F.B. Hotz, De vertekening. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991, 135 p., 579 BF.

Pessimisme

Op 54-jarige leeftijd debuteerde Hotz in 1976 met de verhalenbundel Dood weermiddel en andere verhalen. De kritiek reageerde enthousiast en men schreef ook vol lof over de bundels die vrij kort daarna verschenen: Ernstvuurwerk (1978), Proefspel (1980) en Duistere jaren (1983).

Alle verhalen ademen een pessimistische levensopvatting. Schuld en boete zijn de belangrijke thema's, meestal concreet vorm gegeven in de strijd tussen de geslachten. Het zijn meestal de mannen die verliezen, de vrouwen bezitten haast onbegrensde macht, in ieder geval over hun echtgenoten. De mannen worden voortdurend geteisterd door schuldgevoelens en slagen er nooit in hun idealen te verwezenlijken of hun doel te bereiken. Hun streven is altijd vergeefs. Zij zijn ook steeds bereid zwaar te boeten voor hun daden. Mannen zijn bij Hotz zielige figuren die het leven nauwelijks aankunnen.

Een essentieel element in Hotz' verhalen is de sfeer die een bepaald tijdperk met zich meedraagt. Hotz' oeuvre bevat verhalen die zich afspelen tussen de jaren twintig en het heden. Bij elk decennium hoort een bepaald gevoel dat bij de vertelde gebeurtenissen uit dat tijdvak een grote rol speelt. De jaren twintig worden zonder uitzondering als gelukkig bestempeld. De ‘gay twenties’ vallen samen met Hotz' jeugd. De jaren dertig doen zich voor als grauw en grijs, niet verwonderlijk voor crisisjaren. Maar ook de jaren vijftig zijn bij Hotz grijs en egaal en in de jaren zeventig verfoeit hij de sterke tendens tot nivellering (hij spreekt van ‘gelijkmaking van alles’), gekoppeld aan dweperigheid op het gebied van de politiek (‘modieus links’) en de vrouwenemancipatie (‘modieus feminisme’).

Hotz meent dat zijn pessimisme voortkomt uit ‘verbazing over menselijk gedrag; over jaloezie, plechtige eigenliefde, ontrouw en het gebrek aan interesse in de dingen van degenen die men beweert lief te hebben’. In zijn stijl is Hotz duidelijk beïnvloed door Elsschot, zijn wereldbeeld en thematiek doen echter eerder denken aan Emants en Van Oudshoorn.

Na het verschijnen van Duistere jaren in 1983 bleef het jarenlang stil rond Hotz. Af en toe verscheen er een verhaal in de tijdschriften, maar dat was dan ook alles. Al gauw werd duidelijk dat de snelle opeenvolging van verhalenbundels tussen 1976 en 1983 een gevolg was van het feit dat Hotz een flinke hoeveelheid verhalen in voorraad had. Hij debuteerde laat, maar had eigenlijk altijd al geschreven. De nodige verhalen dateren oorspronkelijk uit de jaren vijftig en zestig. Met het oog op publikatie heeft hij ze herschreven en bewerkt. De stilte rond Hotz was dus verklaarbaar: zijn voorraad verhalen was goeddeels op. Het duurde tot de jaarwisseling van 1989-1990 voordat er nieuw werk verscheen. De Arbeiderspers gaf toen als nieuwjaarsgeschenk De voetnoot uit. In 1990 kwam dit boekje in de handel. En daar bleef het niet bij. Het dunne boekje bleek een opstapje naar een nieuwe

[p. 236]

roman, De vertekening. Met hooggespannen verwachtingen begon ik aan dit nieuwe werk. Ik was benieuwd hoe de hernieuwde kennismaking met Hotz' werk zou verlopen. Zijn oude werk vormde thematisch een sterke eenheid: zou hij nog iets nieuws in petto hebben?

Het drama rond tante Ina

Bij het begin van De voetnoot voelt de Hotz-kenner zich meteen op vertrouwd terrein: de tijd waarin het verhaal speelt, de jaren twintig, is bekend uit vroeger werk. De ik-persoon is een schooljongen, zodat we met een autobiografisch verhaal te maken hebben. Maar er is ook iets nieuws aan de hand. In Hotz' andere bundels staan de jaren twintig altijd voor pret en plezier, in tegenstelling tot de sombere dertiger jaren. In De voetnoot bekent de ik-persoon: ‘Mijn leven lang houd ik van de jaren twintig van deze eeuw, maar mijn zondagse voorstelling van een eeuwige zomer en een voor altijd geldende onovertrefbare schitterende kunstvernieuwing behoeft een contragewicht. Want nostalgie is vlucht, en het leven kan niet zonder zijn dood.’ (p. 6) Hiermee is de lezer gewaarschuwd en de pessimistische toon gezet.

Op zijn bekende sobere, Elsschot-achtige vertelwijze ontvouwt Hotz voor ons een klein drama rond tante Ina. Met weinig, maar uiterst nauwkeurig gekozen woorden weet hij een beklemmende sfeer op te roepen en de personages trefzeker neer te zetten. Daar moet het verhaal het trouwens van hebben, want de intrige is nogal mager. De dunne verhaallijn tegenover de brede beschrijvingskunst vormt niets nieuws bij Hotz. Dit kenmerkt zijn oude werk ook al ruimschoots.

De centrale gebeurtenis is de beroemde treinramp bij halte De Vink in de buurt van Leiden in september 1926. Eén van de slachtoffers is tante Ina. Als gevolg van het ongeluk moet zij een voet missen. Jarenlang voert zij vanuit haar rolstoel een verwoede strijd met de rechtskundig adviseur van de spoorwegen. Als zij toe moet stemmen in een nieuwe ingreep, gaat het mis en overlijdt zij. Na haar crematie vindt men een omvangrijk manuscript waarin zij commentaar levert op de bestaande regelingen voor slachtoffers van ongevallen.

In vrijwel alle verhalen van Hotz bereiken de hoofdpersonen nooit hun doel. Dat is hier ook het hoofdthema. Tante Ina was voordat zij het ongeluk kreeg een dweperige, geëxalteerde, hysterische vrouw (zoals de meeste vrouwen in Hotz' werk) die niets liever wilde dan bij het toneel terechtkomen. Haar invaliditeit maakt abrupt een eind aan haar dromen. Als de moeder van de ikpersoon tante Ina in het ziekenhuis voorleest hoe de crematie van het acteursechtpaar Lobo-Braakensiek, die bij hetzelfde treinongeluk omkwamen, verlopen is, barst Ina in tranen uit: ‘Daar zal ik nooit meer bijhoren, bij die mensen.’ (p. 37)

Ina verzoent zich weliswaar met de vervlogen toneeldroom, maar stort zich nu volledig op de vergoeding voor het ongeluk. Haar jarenlange verzet tegen een afkoopsom moet ze uiteindelijk ook opgeven en kort nadat ze haar raadsman een brief gedicteerd heeft waarin ze bericht akkoord te gaan ‘met het door u voorgestelde bedrag ter kwijting’, overlijdt ze bij een nieuwe operatie. Een dubbele mislukking: opnieuw heeft ze haar doel niet kunnen bereiken. Of toch? ‘Alles eindigt in ironie’ schreef Hotz in Dood weermiddel; tante Ina's jarenlange juridische studie levert haar zelf niets meer op, maar haar inspanningen zijn niet helemaal voor niets geweest: de vrucht van haar werk vindt men terug in een voetnoot van het juridische boek van haar raadsman over rechten van slachtoffers: ‘en zo blijft Ina's naam - en betekenis - vooralsnog in kleine druk voortbestaan’ (p. 63).

Sfeer, tijd en plaats van handeling en thematiek komen sterk overeen met het

[p. 237]

oudere werk van Hotz. Op het eerste gezicht is er een klein verschil. Het gaat hier om een vrouw die ten onder gaat, terwijl het normaal gesproken altijd de mannen zijn die verliezen. Maar die mannen zijn altijd zielepoten en dat is tante Ina allerminst. Ze blijkt na het ongeluk een zeer krachtige, vechtlustige vrouw te zijn; haar vroegere dweperigheid is niet verdwenen, maar daarnaast heeft zich een ongelooflijke hardheid en vasthoudendheid ontwikkeld: ‘Zonder troost of begrip ongeluk te aanvaarden was de essentie van haar leven geworden. Pas onder die voorwaarde bestond de mogelijkheid een aangeraakte te zijn, klaar Gods gave te ontvangen.’ (p. 48) Ina zegt zelf: ‘Je moet niet blijven vragen naar de oorzaak van ongeluk in de wereld, maar naar het doel ervan.’ (p. 51) Hotz heeft met zulke messcherpe zinnen in dit korte werkje een prachtig beeld neergezet van deze bijzondere vrouw.

Het is natuurlijk typisch iets voor Hotz: een verhaal over iemand die in het ongeluk gestort wordt. En van medelijden is geen sprake. Het leven is een tranendal en je zult moeten leren leven met de ellende die je overkomt. De manier waarop de vader van de ik-persoon bij herhaling reageert is in dat opzicht typerend. Zijn dochter zegt, na een bezoek van tante Ina: ‘Je bent niks aardig voor haar; ze is toch niet minder waard omdat ze niet lopen kan?’ Waarop vader reageert met: ‘Een kapotte fiets is nou eenmaal minder waard dan een hele.’ (p. 38) En in een andere situatie zegt hij: ‘Het is echt iets voor die vrouw. Dat haar zoiets overkomt, bedoel ik.’ (p. 34) Wranger kan het nauwelijks, dat is duidelijk.

Lucas' oorlog

Tot aan het verschijnen van de roman De vertekening had Hotz slechts verhalen gepubliceerd. De vorm van het boek mag dan nieuw zijn - zelfs dat is nog maar ten dele waar, het gaat eerder om een uitgesponnen verhaal -, inhoudelijk sluit de roman naadloos aan bij het gebruikelijke hoofdthema van Hotz: schuldbesef in de strijd tussen de geslachten. Ook alle bekende motieven zitten erin en verder valt opnieuw de magere plot op, zodat het werk wel een samenvatting, een samenballing van z'n hele oeuvre lijkt. Toch lijkt het me eerder ‘meer van hetzelfde’ dan een nieuw of uitgesteld hoogtepunt, te meer omdat de roman stilistisch aanzienlijk minder sterk is dan Hotz' vroegere verhalen.

Hoofdpersonage is de schilder Lucas, die problemen heeft met zijn vrouw Vera. Zij bedriegt hem openlijk met De V., nota bene een oude vriend van Lucas. Het huwelijk tussen de schilder en zijn vrouw is al snel vastgelopen. Lucas ervaart het als een knellende band en het maakt het voor hem onmogelijk om zich als schilder te ontplooien. Telkens geeft hij toe aan de nukken van zijn vrouw en om niet voortdurend in geldnood te zitten, neemt hij zelfs een kantoorbaan die hij later in kan ruilen voor de al even weinig inhoudende functie van restaurateur bij een museum. Lucas heeft voortdurend last van schuldgevoelens. Telkens weer denkt hij dat hij zijn vrouw verkeerd aanpakt: de ene keer te hard, de andere keer te onverschillig of te toegeeflijk. Die schuldgevoelens worden ook gevoed door het feit dat Vera zich voor hem had losgemaakt uit het deftige carrièremilieu in Wassenaar en al haar vertrouwen in hem had gesteld. Maar als schilder lukt het hem niet om maatschappelijk of artistiek succes te behalen. Vera van haar kant vindt haar man saai en slapjes; zij zoekt nieuwe uitdagingen. In het begin leek het haar buitengewoon boeiend om met een schilder getrouwd te zijn, maar de werkelijkheid van alledag zag er even anders uit: ‘Schilderen gunde ze hem vóór alles. Maar ontevredenheid sloop in... vanaf een onbekend tijdstip werd alles onzeker. Lucas' gedrag voedde Vera's gedachte dat echt-

[p. 238]

genoten steeds opeisbaar zijn. Hij moest voorhanden zijn als minnaar, kostwinner en biechtvader. Hij voldeed daaraan behoedzaam. Maar haar buien van twijfel en ongeloof namen toe.’ (p. 122) En bovendien: ‘Alles in haar leven was altijd anders dan ze zich had voorgesteld.’ (p. 55)

Lucas droomt van krachtdadig optreden, maar als het erop aankomt, is hij een slappe, angstige, toegeeflijke man die barst van de spanningen en zenuwen: ‘Gewoon leven vond Lucas al moeilijk; eenmaal getrouwd leek het soms onmogelijk.’ (p. 99) Ronduit bespottelijk treedt hij tegen De V. op, die hij in gedachten de Vijand noemt. Als Lucas zich een keer werkelijk voorneemt met De V. af te rekenen, gaat hij bij de eerste spottende woorden van de man al door de knieën.

Het kost Vera geen enkele moeite om haar man klein te houden. Zijn gevoelens van schuld zijn zo groot en zijn snelle bereidheid tot boetedoening zo duidelijk zichtbaar dat ze alleen maar in tranen hoeft uit te barsten: ‘Haar tranen waren zó vernietigend droef dat hij onmiddellijk dacht van alles de schuld te zijn.’ (p. 19) Al in zijn eerste huwelijksjaar schrijft Lucas in zijn dagboek: ‘Tranen hier, en troostwoorden zoeken. En me schuldig voelen.’ (p. 22)

Om zich te kunnen handhaven leest Lucas oorlogsmemoires van soldaten en officieren uit de eerste wereldoorlog. Als verklaring voor zijn fascinatie voor juist die oorlog noemt hij het onbegrijpelijke ervan: ‘Niemand had die oorlog gewenst, zei men later. Men struikelde erin uit onmacht. Zoals ik in mijn oorlog, dacht Lucas.’ (p. 90)

Telkens houdt hij zichzelf voor dat zijn ervaringen in het niet verdwijnen, vergeleken bij de belevenissen van die mensen in hun loopgraven. De vergelijking tussen zijn persoonlijke oorlog en de eerste wereldoorlog dringt zich steeds sterker aan Lucas op. Hij begint in oorlogstermen te denken, tot in het waanzinnige, zoals blijkt op de avond dat hij De V. de mantel uit wil vegen: ‘Lucas vertrok voor zijn Aanval. Het uur was daar. Alles was besproken en beslist op zijn interne krijgsraad. De verrassing zou totaal zijn... Lucas naderde vijandelijk gebied. Hij zweette of hij koorts had. Er zouden lichtkogels aan parachutes moeten dalen...’ (p. 68)

Een cruciale passage voor de interpretatie van de roman is Lucas' bezoek aan twee musea bij het vroegere slagveld. Tot zijn verbazing lijkt de werkelijkheid niet op het beeld dat hij zich uit de boeken gevormd heeft. Al eerder heeft hij het gevoel dat hij de werkelijkheid vertekend heeft, namelijk op het moment dat hij op klaarlichte dag drie ruiters ziet in uniformen uit het begin van deze eeuw. Cruciale momenten, want het is de vraag in hoeverre Vera Lucas werkelijk met De V. bedriegt. Werkelijk bewijs heeft hij niet en het lijkt erop dat Lucas' beeld van zijn vrouw allerminst met de realiteit strookt. De schilder maakt zich vreselijk druk om de ontrouw van zijn vrouw, terwijl er waarschijnlijk maar weinig aan de hand is. Zijn leven wordt eerder bepaald door de angst voor ongeluk, zoals hij zelf in een helder moment formuleert, dan voor het ongeluk zelf. Ik memoreer maar even Hotz' uitspraak: alles eindigt in ironie. Dat geldt ook voor de gebeurtenissen in het laatste deel van de roman.

Het komt zover dat Vera ook niet meer tegen de spanningen in hun huwelijk kan. Dat wordt in de eerste plaats veroorzaakt door Lucas' wantrouwen en achterdocht die de dagelijkse omgang vergiftigen. Als Lucas terugkeert na zijn bezoek aan de slagvelden is ze verdwenen. Hij gaat op zoek, maar kan haar nergens vinden. Laat op de avond keert hij terug naar huis en vindt zijn vrouw bewusteloos. De gaskraan van de haard staat open. Na deze dramatische situatie neemt het verhaal aan het eind nog een

[p. 239]

onverwachte wending. Over de afloop zal ik verder zwijgen, er moet nog iets voor de lezer overblijven.

De vertekening is ook een pleidooi voor de kunstenaar: hij moet voor alles zijn roeping volgen en zich niets aantrekken van maatschappelijke banden; die staan het genie alleen maar in de weg. Niet alleen zegt een schildervriend van Lucas dat je voor schilderen ‘maar drie dingen nodig hebt: verf, linnen en licht. Geen huwelijk’ (p. 95). Veel later ziet hij dat zelf ook in: ‘Eigenlijk had ik alleen horen te blijven, natuurlijk. Als je een aanleg meekrijgt is dat mooi, maar dan moet je alleen dáármee bezig zijn. En dan hoor je in dat andere kamp thuis. Ik ben een overloper geweest.’ (p. 134) Daarnaast heeft Lucas wel een heel naïeve kunstenaarsopvatting: als je je maar helemaal terugtrekt uit het maatschappelijke leven, zal de ziel van de kunstenaar vanzelf gevuld worden met geniale invallen. Jarenlang wacht Lucas tevergeefs op deze inspiratie.

Het belangrijkste thema blijft echter de eeuwige strijd tussen man en vrouw. Hotz laat er geen twijfel over bestaan hoe die ontstaan is en blijft voortduren: ‘Men zegt: het is een wet dat een te vredelievende man een strijdbare vrouw opzoekt. Westerse goeroes propageren boetvaardigheid tegenover de lang onderdrukte vrouw. Die boete begint met vaatwassen, en eindigt volgens anderen met de Untergang des Abendlandes.’ (p. 133) En direct daarna koppelt Hotz beide thema's aan elkaar: ‘Hoeveel schuldiger zal de man die kunst maakt - en niet verkoopt - zich dan wel moeten voelen.’ (p. 134) Zijn zachtmoedigheid en zijn onderdanigheid - op het lachwekkende af tegenover zijn schoonmoeder - brengen Lucas uiteindelijk in problemen, en dat is niet onbegrijpelijk. Wie zich zo onderdanig en slapjes opstelt als hij, vraagt om moeilijkheden. Zowel zijn schoonmoeder als zijn schildersvriend Gerard maken hem dit duidelijk: ze bezweren hem nu eindelijk eens flink op treden; Lucas is echter qua persoonlijkheid niet in staat een vuist te maken.

Het zal duidelijk zijn dat de ‘boodschap’ van Hotz weinig subtiel verpakt is, misschien zelfs wat al te nadrukkelijk expliciet wordt verwoord. Ook vind ik, zoals gezegd, de stijl van dit werk aanmerkelijk minder dan van zijn vroegere verhalen, maar al met al heeft Hotz met deze roman toch interessant en degelijk werk geleverd dat inhoudelijk en thematisch geheel in de lijn van zijn vroegere verhalen ligt.