Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 721]

Kester Freriks
Essay
De harmonie van beeld en gedachte

Aan een boek ligt een beeld ten grondslag, aan een filosofische beschouwing gaat een gedachte vooraf. De verbeelding die een literair auteur bezit, is het zien van beelden; als hij die niet meer kan zien, dan kan hij niet langer schrijven. Een abstract idee is nooit de bron van een literair werk, hoe alomvattend of onthullend dat idee ook is.

Voor de Grieken bestond er geen strijd tussen filosofie en literatuur. Het menselijk leven in al zijn verscheidenheid en problematiek, bovendien gestuurd door het Noodlot, was zo rijkelijk geschakeerd dat elke reflectie daarop een plaats kon krijgen in de verschillende genres - proza, poëzie, drama. Epische en tragische dichters werden beschouwd als degenen die bij uitstek de leermeesters waren in de ethiek. Alleen Plato zag dichters niet als collega's die hun arbeid verrichtten in een heel ander gebied, waar zij andere idealen nastreefden, het waren voor hem gevaarlijke rivalen. Zijn eigen werk en zijn eigen stijl, die wij betitelen als ‘filosofisch’, is sterk verbonden met een literaire optiek. Plato kon niet alleen denken, hij kon schrijven.

Vóór de tijd van Plato bestond er geen onderscheid tussen literatuur en filosofie; het idee om onderscheid te maken tussen werken die op zoek zijn naar de waarheid en teksten geschreven tot vermaak of verpozing was vreemd aan de Griekse cultuur. Beide genres leerden de lezer of toeschouwer inzicht te krijgen in het menselijk handelen. In de vierde en vijfde eeuw bij voorbeeld waren het de dichters die de positie bekleedden van leermeesters in de ethiek. Xenophanes, Parmenides en Empedocles zagen zichzelf als onderdeel van een dichterlijke traditie, ofschoon ze golden als vooraanstaande wijsgeren. De laatste ging nog verder in het besef de waarheid te bezitten; hij zag zichzelf als God op aarde.

Socrates schreef zelf niet; zijn leer kent men alleen uit de geschriften van zijn leerlingen, zoals Plato. De werkelijke betekenis van filosoferen school niet in de boeken maar in de gesprekken gevoerd tussen leerling en leermeester, zodat de eerste zich nauwkeuriger bewust werd van zijn eigen gedachten en hun onderlinge samenhang. Boeken, zegt Socrates, kunnen deze activiteit nooit oproepen. Ze verhouden zich tot het daadwerkelijke filosoferen zoals een handboek voor tennis staat tot het tennisspel zelf.

De invloed van Plato reikt verder dan die van de filosoof en dichter Empedocles, voor wie er geen conflict bestond tussen beide disciplines. Literatuur en wijsbegeerte lijken uiteengegroeid, althans wanneer men onder literatuur

Kester Freriks (Djakarta, 1954) publiceerde de verhalenbundels Grand Hotel Lembang en Soevereine actrice; de romans Hölderlins toren, bekroond met de Van der Hoogt-prijs 1982, en Domino. In 1990 verscheen zijn vertaling van de brieven van Friedrich Hölderlin, getiteld Onder een ijzeren hemel. Onlangs publiceerde hij een essay over het werk van Maria Dermoût: Afscheid en herinnering, stem en tegenstem.

[p. 722]

verstaat de weergave van het leven in beelden en een dramatische ontwikkeling en onder wijsbegeerte de zoektocht naar de waarheid.

Toen ik me rond mijn zestiende liet meeslepen door Nietzsche en hoog weggeborgen op mijn kamer onder de zolderbalken zijn Also sprach Zarathustra las, en ook Die fröhliche Wissenschaft en Die Geburt der Tragödie, werd het me nog eens voorgehouden: filosofen kunnen niet schrijven, aldus Nietzsche, daarom zijn het filosofen. Als filosofen schrijven kunnen, dan zijn het geen wijsgeren maar dichters, kunstenaars. Overbodig te vermelden dat Nietzsche in mijn herinnering kwistig strooide met de gesteldheid van filosofen als verdorde, boekenwurmachtige wezens, kamergeleerden die het felle daglicht schuwden omdat zij buiten de beslotenheid van hun werkkamer een teveel aan leven opgedist kregen.

Waar staat nu de schrijver? Dichter bij het beeld, bij de visuele ingeving waaruit literatuur bestaat. En, is het waar, verder verwijderd van het verlangen naar waarheid? Maar wat is literatuur zonder ideeën? Een aaneenrijging van anekdotes en gebeurtenissen in de stijl van ‘Jongen ontmoet meisje’?

Als ik in de schouwburgzaal naar Griekse tragedies kijk heb ik nooit het idee mijn tijd te besteden aan verpozing, zoals in de klassieke tijd kennelijk het geval was. Alleen al in de aanwezigheid van het koor schuilt een filosofische gedachte, omdat het koor uitdrukking is van de reflectie op de handeling. In Oedipus van Sophocles is er, zoals in al zijn tragedies, de tegenstelling tussen de onmatigheid van de hartstochten en de matigende invloed die het koor heeft. Hier sluit filosofie aan op literatuur omdat bespiegeling volgt op de handeling, met als resultaat dat het bijzondere opgetild wordt tot het algemene.

De dorst naar waarheid is voor mij nooit de belangrijkste drijfveer geweest om te proberen de band tussen filosofie en literatuur in mijn boeken strak aan te halen of om die band terug te vinden in de werken die ik las. De waarheid die ik zoek is nooit een absolute, zij komt voort uit de botsing tussen gedachten. Daarom behoren de dialogen van Plato voor mij tot de hoogste literatuur; ze zijn filosofie èn drama. Natuurlijk, uiteindelijk bereikt Plato in de weergave van zijn gedachten als een schaakspel zoiets als ‘de’ waarheid, voor mij geldt ook de kracht en de elegantie van zijn methode. Ofschoon het Plato is die redeneert en betoogt, heeft de lezer de indruk dat hijzelf degene is die komt tot de wijsgerige gedachten die op papier staan. Net als in een literair werk zet Plato in zijn dialogen aan tot de activiteit van het denken, gecombineerd met een open oog, als in de Phaedrus, voor liefde, vriendschap en erotiek. Dat ik ooit, na lezing van Nietzsche, in de filosofie zo dicht bij de literatuur verzeild zou raken.

Het was dus niet de dorst naar waarheid die me in de armen van de filosofie dreef. Al schrijvend, dat betekent: terwijl ik beelden verzon of me herinneringsbeelden scherp voor de geest haalde, zocht ik naar een fundament voor het visuele materiaal. Dat fundament zou, algemeen gesteld, gebaseerd moeten zijn op een filosofische gedachte. Zo kon het gebeuren dat ik werkend aan de roman Hölderlins toren in een stemming van euforie raakte toen Empedocles van Agrigentum (ca. 494-434) mijn pad kruiste. Zijn leer van eenheid en scheiding, liefde en haat, van al het bestaande verschafte mijn roman de noodzakelijke grondslag.

Voor mij zijn er in de literatuur altijd twee hindernissen geweest die ik wilde overwinnen. Met die hindernissen hangen de thema's die me fascineren samen: wat ik niet wil leren beheersen is kennelijk niet de moeite waard.

In feite hebben die hindernissen met tijd en ruimte te maken. De tijd speelt aldoor een overheersende rol; zij is de koningin over mijn werk en gedachten,

[p. 723]

de meesteres aan wie ik me moet onderwerpen. Het besef dat de tijd voorbijgaat en de jaren verstrijken en er slechts herinneringen overblijven, vind ik, met al het eenvoudige sentiment daarmee verbonden, ondraaglijk. Er zijn beelden te over die dit onverbiddelijke gegeven aanschouwelijk maken: het opruimen van een zolder, het bladeren in fotoalbums, het lezen van brieven van vroeger, de terugkeer naar geboortestad of - dorp na jarenlange omzwervingen, de aanblik van kinder- en jeugdboeken met op de eerste bladzijde geschreven in het

© Dirk Huyghe.

handschrift van je moeder je eigen naam, plaats en datum en naam van degene die het boek ten geschenke deed. Mensen, gebeurtenissen en handelingen van heel vroeger. Enzovoort.

Wat vermag dit wurgende gevoel in de literatuur, behalve snikkende scènes genereren? Een ding wist ik zeker: bij dat sentiment wilde ik me niet neerleggen. Dat zou een eenzijdige benadering zijn, ingegeven door al te rechtstreeks en zonder reflectie beleefde emoties. Het is zowel een filosofische als een literaire gedachte dat de kwaliteit van kunst verhoogd wordt door het gebruik van contrasten. Waar licht heerst in een verhaal, moeten er snel schaduwen vallen. Waar het banale zich aandient, moet ook het verhevene van zich doen spreken.

Ik was ervan overtuigd dat er een tegenzet gedaan moest worden: het antwoord van de auteur op de aanval van de nietsontziende tijd op zijn koning.

Mijn tegenzet was, zowel in Hölderlins toren als in het eerdere Grand Hotel Lembang en het latere Domino, om als tegenstelling tot de voortschrijdende jaren een beweging terug te maken. Telkens als er in een van die boeken sprake is van een heden wordt de lezer teruggevoerd naar het verleden. Het contrapunt vertaald als een literaire compositie.

Met andere woorden - ik moest brutaalweg het lineaire voortschrijden van de tijd een hak zetten door net te doen alsof de tijd niet verstreek. In Hölderlins toren overwint de hoofdpersoon Timon Kaspar de tijd door zich verwant te weten aan twee dichters/filosofen, de Griekse Empedocles en de Duitse Fried-

[p. 724]

rich Hölderlin (1770-1843). Hij reist kriskras door de eeuwen alsof het niets kost. Aan het slot is hij zelfs sterker dan de tijd, hij die zich ooit tot verstikkende tranen toe kon laten ontroeren door het vervliegen der jaren.

Deze constructie van de roman is langs tweeërlei weg tot stand gekomen. Eerst was er het idee de tijd een loer te draaien. Vervolgens was er de vraag naar een fundament om dit te rechtvaardigen, en al zoekend stuitte ik op de filosofie van Empedocles. Hij zag de wereld verdeeld in twee krachten, die van liefde en haat. Liefde was de kracht die harmonie tot stand bracht, haat was een tweedracht zaaiende macht. Voorts gaat hij uit van de vier elementen vuur, water, aarde en lucht uit welker verbinding (liefde) of scheiding (haat) alle dingen ontstaan.

Ik was thuis aangekomen met deze leer van de eenheid der tegenstellingen. De liefde kon de contrasten met elkaar verzoenen, want zij bezat immers de macht der vereniging. Daartegenover stond de voortgang van de tijd die de scheiding tussen vroeger en nu teweeg bracht, en ook die tussen Empedocles, Hölderlin en de hoofdpersoon Timon Kaspar uit het voorlaatste decennium van deze eeuw. Het boek was in balans gebracht dank zij Empedocles, op wiens filosofie ik stuitte via Hölderlin, die aan deze dichter, wijsgeer, staatsman en gunsteling van de goden een tragedie wijdde. Die balans bestond eruit dat de smartelijke ervaring van de voorbijgaande tijd (Empedocles' idee van de scheiding) werd getemperd door de verzoenende, vertroostende kracht van de harmonie (Empedocles' idee van de liefde).

De filosofie gaf mij niet alleen de lef om al schrijvend zo te handelen en zoveel contrasten in de tijd aan te brengen, ze gaf mij ook - o zeldzaamheid! - de beelden. Want de fragmenten uit Empedocles' leerdicht De Natuur waarin hij deze ideeën weergeeft, zijn zo helder en zo wars van elke abstractie om ze niet als literatuur te beschouwen. De harmonie tussen beeld en gedachte was bereikt. Met de roman Domino ondernam ik een jaar of wat later hetzelfde avontuur, me nog altijd geruggesteund wetend door het elan van de Griek. Ook hier doorkruist de hoofdpersoon moeiteloos de jaren, ditmaal die van zijn eigen leven: herinneringen uit het verleden gaan geleidelijk aan een band van harmonie aan met ervaringen en gebeurtenissen uit het heden. Uiteindelijk bestaat er geen verleden meer omdat er herinneringen bestaan.

De filosofie is tot wingewest geworden van de literatuur.

Tegenstellingen in de tijd zijn vaak ook tegenstellingen in de ruimte. Dit is mijn tweede bemoeienis met de filosofie. Hoe kan ik het rechtvaardigen dat mijn hoofdpersonen altijd op meerdere plaatsen tegelijk zijn en tegelijk willen zijn? Wat is dat in hen dat hen telkens naar andere plekken drijft dan waar ze feitelijk zijn? Wie, als in Grand Hotel Lembang, in Nederland is, wil naar Indonesië. Wie in Amsterdam is, als in Domino, voelt een heftige drang naar een dorpje in Noord-Italië, Bellagio. Ook Amerika woelt in hun dromen rond.

Ze zijn ontheemd. Nooit thuis waar ze zijn. Altijd vol rusteloosheid. De enige rust die ze vinden, is in de filosofie, zoals Timon Kaspar uit Hölderlins toren. In het rijk der ideeën zijn ze gelukkig, want daar vinden ze weerklank voor hun eigen onrustig verlangen naar het paradijs, waarin heden en verleden samensmelten.

De herinnering is het enige paradijs waaruit we niet verdreven kunnen worden, luidt een uitspraak uit de literatuur. Er is nog een citaat waaraan ik vaak denk: Wanneer de zee kalm is, zeilen alle schepen met groot vertoon van meesterschap.

En zo zijn er talloze. Ten slotte deze nog: We zouden onze omzwervingen niet willen missen als ze maar niet ons

[p. 725]

hele verdere leven beïnvloeden en ons binden aan verre lusten.

Is hier sprake van filosofie of literatuur? De uitspraken behoren alle tot het domein van de literatuur, en toch zouden ze in een filosofische verhandeling niet misstaan. Misschien vallen ze op door de combinatie van eenvoud en diepte. De complexiteit die achter de gedachten schuilt is oneindig; de taal zelf is zonder enige graad van moeilijkheid. Het zijn regels waaraan iemand zich kan vastklampen; ze bieden inzicht èn troost, literaire ervaring èn filosofische draagwijdte.

In de ideale wereld zijn filosofie en literatuur aan elkaar gelijk. We zijn terug waar we begonnen zijn, de tijd voor Plato. Hijzelf verenigde wat hij niet in anderen verenigd wilde zien, namelijk filosofie schrijven met de kracht van drama en lyriek. Literatuur is wijsbegeerte en omgekeerd als we in beide genres antwoord vinden op onze vragen, gecombineerd met de ervaring van schoonheid en volmaaktheid van taal.