Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 717]

Rudi Laermans
Fragmenten (I)

(Voor C.)/De basisverhouding met de werkelijkheid is de tastzin. Slechts wat we kunnen aanraken, bestaat werkelijk./De taal geeft ons de illusie te kunnen ontsnappen aan de ‘hardheid’ van de dingen. Waarom?/Men kan nimmer de werkelijkheid negeren, wel de taal van haar bewoners./Een fundamentele, beslissende keuze: of de woorden, of de dingen./De taal is niet ‘het huis der dingen’ maar enkel hun schuilplaats: ze zoeken er vaak een voorlopig onderkomen voor de grijpgrage mensenhanden./Een nieuwe tijdelijke verblijfplaats. Waar staan de borden, waar de kopjes voor het ontbijt? Waar bevinden zich de altijd aanwezige geheimen van deze ene plek? Alles heeft een plaats, alle dingen bezetten de ruimte met een eigensoortig volume. Plots maken de pianoklanken de kamer herkenbaar. De met klanken overspoelde dingen lijken eensklaps noodzakelijk dààr en dààr en dààr te staan, alsof ze zich op het ritme van Goulds vingeraanslagen alsnog in het gelid hebben gesteld./Het zijn der dingen behoeft de stilte; hun weerschijn wordt weerspiegeld door de muziek./God verkiest de letter wellicht boven de interpretatie./‘Hoe vaak hebben een boom meer of minder, een rots links of een rots rechts, een stofwolk door de wind opgejaagd, over de overwinning beslist zonder dat iemand het heeft gemerkt?’ (J.J. Rousseau)./Raadsel: déze klank, déze geur, déze smaak, déze aanraking, déze sensatie, op dit ogenblik op deze plaats, hic et nunc./Op een dag slaagde iemand erin om met een chemische stof van alle indrukken op de huid een afdruk te nemen, zodat alle aanrakingen, alle strelingen, alle sensibele impressies uit het verleden zichtbaar werden. Toen hij de eerste afdruk bekeek, genomen van zijn eigen huid, was hij verbijsterd: een chaotisch spel van punten, lijntjes, figuren. ‘Moet dit mijn levensloop, mijn geschiedenis voorstellen?’/Achter zowat alle kritiek op de hedendaagse consumptiemaatschappij schuilt een diepe angst uitsluitend met objecten te moeten samenleven./

Waarom hebben de dingen onze subjectiviteit nodig om objectief te kunnen heten? Dat een mens-subject de waarheid van een niet-sprekend object uitzegt, is eigenlijk volslagen paradoxaal./‘Tast toe’, ‘op je gezondheid’,... - de weg van de waarachtige hartelijkheid vermijdt zoveel mogelijk de woorden en neemt meestal de omweg der dingen - van voedsel, geschenken, enz./Wie zich gedurig moet rechtvaardigen, wordt tot de leugen gedwongen; wie niet langer tegen anderen liegt, ‘beliegt’ zichzelf./Blikken en beelden werken meestal uitsluitend op afstand, als een vreemdsoortige actio-in-distans. Telkens als men de afstand overbrugt, verliezen ze hun (uit)werking./De menselijke singulariteit geeft zich prijs in almaar herhaalde achteloze gebaren./Iedere mens draagt een ongeschreven boek met zich mee. Het boek is ‘onschrijfbaar’: woorden volstaan niet om de tekst ervan zichtbaar te maken. Maar het boek is niettemin leesbaar. Zij die het lukt er een paar bladzijden van te lezen, noemen we onze vrienden; zij die een heel hoofdstuk weten te ontcijferen, spreken we aan als geliefden. Maar we zoeken naar die ene

[p. 718]

die de titel van het boek raadt. Spijtig genoeg beneemt de kennis daarvan vaak alle lust tot verder lezen./Niet wat iemand is maar zou kunnen zijn, maakt een mens interessant./Zonder de gedachte van de dood zouden de meesten van ons zich nooit zoveel inspanningen getroosten om het eigen bestaan levenswaardig te maken./Het ontbreekt ons aan niets, maar nooit beantwoorden de dingen of de mensen volledig aan onze verwachtingen. We hopen op volmaakte vreugde, en krijgen enkel de weerschijn daarvan weerspiegeld in onze dagdromen./Misschien verwerft elk mensenleven uitsluitend een zekere waardigheid door de kortstondige momenten waarin de altijd aanwezige leegte wordt gevuld met een zeker vergeten van elk levensbesef./

Te vaak spreken stompt de smaakzin af. Mond en lippen worden grof van het vele spreken, tot ze ten slotte volstrekt frigide zijn./Over smaken valt niet te twisten omdat ze zich niet laten uitspreken: taalspeeksel bederft./Men moet leven zoals men zou wensen geleefd te hebben. Elk interessant leven simuleert een verlangd leven. /De meeste mensen geloven dat ‘persoonlijke problemen’ met het vinden van de juiste woorden zullen verdwijnen. Alsof toverformules werkelijk bestaan./De verschillen tussen de mensen zijn slechts te verdragen wanneer men een zekere mate van onverschilligheid voor het menselijke bezit./We hopen op geluk, maar in werkelijkheid verlangen we er tevergeefs naar nog één enkele maal dat ene uur te herbeleven uit onze kinder- of jeugdtijd, dat ene eindeloze uur dat volmaakt was en dat we ons daarom nog onmogelijk kunnen herinneren. We zoeken naar wat we volmaakt vergeten zijn omdat het een volmaakt moment was./Iedereen zoekt - naar de wijsheid, naar de volkomen liefde, naar de nog ontbrekende postzegel, naar het geluk, naar de beste vriend of vriendin, naar de snelste weg richting succes, naar de volmaakte volzin,... De ene helft van de mensheid vergeet al zoekende wat gezocht werd. De andere helft jaagt onbestaande hersenschimmen na./‘God belooft jou het eeuwige leven! Dat kun je toch niet weigeren!’ ‘Dat eeuwige leven belooft hij spijtig genoeg ook aan miljoenen anderen’./Onze meeste wensen gaan in vervulling op een ogenblik dat we ze al lang hebben opgegeven./Men kan iets of iemand ontzettend haten en toch naar de nabijheid van dat ding of deze mens verlangen./Kan men gelukkig zijn met iemand die men niet bemint? Vriendschappen zijn gewoonlijk slechts tijdelijke passages tussen twee geliefden./

De angst ongevoelig te lijken motiveert de meeste uitingen van gevoeligheid; de angst a-sociaal over te komen begrondt de meeste uren van het menselijk samenzijn. Onoprechtheid en ongezellige gezelligheid zijn de regel in het sociale leven./De mensen hebben elkaar nodig omdat ze hun individuele onvolmaaktheden meestal niet alleen kunnen dragen. Ze zoeken elkaar op en belijden dan gezamenlijk hun persoonlijke tekortkomingen. Ze praten over wat ze niet kunnen, over wat ze verlangen maar onmogelijk vermogen te verwerkelijken, over persoonlijke fouten en individuele mislukkingen. Niets is de meeste mensen daarom onverdraaglijker dan de aanblik van een gelukkige soortgenoot die aan zichzelf en misschien ook één enkel ander mens genoeg heeft. Meteen troepen ze samen en zoeken ze naar mogelijke onvolmaaktheden van de gelukkige. Ze bestuderen diens gedrag, doorvorsen zijn levenswandel, en voorzien die doorheen talloze gesprekken van afkeurend commentaar. Telkens als een van hen de gelukkige ontmoet, zal hij zijn best doen om door vragen en opmerkingen de andere van diens onvolkomenheden te overtuigen. En niemand rust vooraleer de gelukkige zich eveneens ongelukkig voelt en de klagende

[p. 719]

massa heeft vervoegd. Want andermans geluk ontmaskert onze eigen tekortkomingen steeds als zwakheden./Of vrouwen nu zoveel van mannen verschillen, valt nog te bezien. De ware menselijkheid ligt hoe dan ook elders: bij de enkeling./Sommige mensen verkiezen vrijwillig de eenzaamheid om hun herinnering aan één enkele andere niet te laten bezoedelen door de aanwezigheid van vele anderen./Vrijheid verdooft, samenleven onteert./De onmogelijke gemeenschap is de enig mogelijke collectiviteit. Haar aanwezigheid toont zich wanneer niemand ‘wij’ zegt./

De gelijkenis, het altijd wisselende, unieke samengaan van verschillen en overeenkomsten is fundamenteel voor De Werkelijkheid van mensen en dingen./Het ongewone in het gewone, de meestal kortstondige ogenblikken waarin ‘de tijd van hetzelfde’ een moment lang onverwacht ànders wordt./‘Als Jij er niet was... zou ik met willekeurige anderen moeten leven. Als de ene er niet was, zou ik de wereld om me heen niet kunnen vergeten’ (B. Strauss)./Haar blauwe ogen ‘spreken’ niet en zwijgen over het Geheim dat zij is. Toch volstaat een enkele blik van haar om te weten waarom ik daarnet tegenover haar zat en haar hand liefkoosde. Haar ogen ontraadselen niet maar tonen: ze representeren niets maar evoceren alles./Alleen door haar weinig opvallende, wat aarzelende stem verkrijgt mijn naam, deze volstrekt willekeurige en betekenisloze combinatie van klanken, een zekere zin en wordt wat mijn individualiteit binnen de taal waarborgt meer dan een roepnaam. Telkens als zij mijn naam uitspreekt, wekt zij mij tot leven./Men moet zich gedurig oefenen in de kunsten van het geduld en het afscheid nemen. Want niets of niemand is er altijd en overal./Afscheid is alles. Overvloed of tekort, vervuld verlangen of gemis? De pendelbeweging tussen de uitersten bepaalt onze levens: van tekort naar overvloed, van te veel naar te weinig; van gemis naar verlangen, van verwerkelijkte wens naar gewenste werkelijkheid. We nemen voortdurend afscheid van datgene wat we eeuwig dachten (contra Lucebert: ‘Alles van waarde is wreed’)./

In morele veroordelingen schuilt vaak ook een beetje bewondering voor de morele moed van de veroordeelde./Velen verwarren morele plichten als solidariteit steevast met gevoelens als menslievendheid of sympathie. Men kan nochtans zeer wel solidair wezen met de anderen en weinig van mensen houden. Moraliteit verschilt van sentimentaliteit, ‘goede bedoelingen’ van ‘grote gevoelens’./Gevoelens uitstallen vraagt beduidend minder inspanningen dan ze cultiveren./Verlichters: voorlichters?/Het getuigt van een volslagen gebrek aan tact en fijngevoeligheid, soms zelfs van regelrechte barbarij, om mensen met problemen te wijzen op ‘de objectieve factoren’ of ‘de sociale mechanismen’ die hen in de problemen hebben gebracht./De mens- en maatschappijwetenschappen bezitten uitsluitend een intellectuele reden van bestaan. In het menselijk verkeer volstaan deugden./Iemands morele kwaliteiten tonen zich veeleer in zijn verhouding tot de dingen./Als men een spiegel omkeert, ziet men letterlijk niets. Tegelijkertijd weten we dat juist dit ‘niets’ de voorwaarde vormt van het spiegeleffect: het grijzige zilvernitraat langs de achterkant van de spiegel maakt de weerspiegeling mogelijk. Is God als dit ‘niets’?/God zit misschien verscholen in een enkele fractie van de algehele ‘spiegelrefractie’ die we ‘de wereld’ noemen./Wie de omgeving verstrooid bekijkt, wordt letterlijk in beslag genomen door gedachten, gevoelens, stemmingen; wie aandachtig dingen, letters, tekens bekijkt, verliest zichzelf in het bekekene. In de verstrooiing triomfeert de binnenwereld, in de aandacht domineert de buitenwereld. Het bewust-zijn is in beide gevallen een bewustwording a

[p. 720]

posteriori van een niet-zichzelf-zijn./Het gefascineerde staren naar dingen of beelden wordt gevoed door de hoop hen zo alsnog tot leven te kunnen brengen./

‘Valse schijn’ is letterlijk ontastbaar; de aura die mensen en dingen heel soms omgeeft, is voelbaar./Wij dienen de dingen. In onze huizen en leefruimten kennen we ze elk een hen eigen plek toe; vervolgens zijn we vele uren bezig met het af- en aanvoeren van de dingen van en naar deze plaatsen. ‘Dat hoort dààr’ - waar?/Met mensen samenleven is vaak louter noodzaak; het rijk van de vrijheid ligt in het samenleven met die objecten waarin de menselijke babbelziekte door de dwang van de vorm is getemperd en gezeefd./Exotisme: ‘La réaction vive et curieuse d'une individualité forte contre une objectivité dont elle perçoit et déguste la différence’ (V. Segalen). Het veralgemeende exotisme als enig mogelijke menswaardige bestaansvorm?/Tussen de mensen en de dingen wonen de dieren. Huisdieren zijn levende dingen: ze bezitten iets van ‘stomme dingen’ en gelijken op ons./A-Dieu?/Iemand sterft. Iedereen looft terstond de overledene als geliefde, als vriend, als collega, als bekende. Haast allen zwijgen over de lucht die deze mens, en alleen hij, heeft ingeademd; bijna iedereen vergeet de landschappen die hij heeft gezien en bewonderd, de planten die hij liefdevol water heeft gegeven, de poes die hij zozeer liefhad. ‘Over de doden niets dan goeds’, maar de goede daden van de overledene tegenover de natuur en de werkelijkheid, jegens de dingen en de dieren, tegenover de bomen en de planten - dat alles wordt gemeenlijk vergeten. Zelfs in hun treurarbeid kunnen de meeste nabestaanden het niet laten zichzelf als mensen te vergoddelijken. Men verkiest gewoonlijk zichzelf boven de nog aanwezige sporen van de overledenen.