Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 711]

Koen Peeters
Ik, Patrice
- Leven en Lijden van Lumumba -

Op 2 juli 1925 werd ik, Patrice, geboren in Onalua, in Oost-Kasai. Stam: Tetela. Land: Zaïre, maar ten tijde van mijn verhaal Belgisch Kongo. Vergeef me de geringe exactheid van dit verhaal. Alles in mijn land was in beweging en ik zweefde daartussen. Alles veranderde: de namen van steden, eigennamen van burgers en tussendoor werd leven geruild voor dood. Het land snoerde zich in en splitste zich zoals een cel zich deelt om voort te planten. Het land werd groter en kleiner als een vurig hart. Tenminste als dat hart nog klopt.

Laten we dit niet dramatiseren. Bekijken we dit filosofisch. Dit is een biografie: dat lichtvoetige genre waarin men speelt met levende details. Alles past mooi, als stukjes in een puzzel. Laten we het leven niet verwarren met het verhaal erover.

Ik studeerde. Dit leerde ik: niets is vanzelfsprekend, vooruitgang is mogelijk en God bestaat niet. Ik sprak vloeiend mijn talen, ik schreef verzen als elke puber. Ik was geïmmatriculeerd, een vriend van de blanken. In '55 bezocht ik België, ik sprak met de koning. Nee, ik was geen aap, woonde niet op een tak in een boom, ik at met vork en mes. Niemand heeft me ooit betrapt op een dubbel huwelijk of fetisjisme. Ik lees en schrijf. En later word ik een nationale held. Ik word Patrice Lumumba, eerste held van de onafhankelijkheid. Dipenda!

Ik werkte in de Posterijen van Stanleystad, als klerk. Elke dag gleed door mijn vingers de rijkdom van duizend brieven. Postzegels met koningen en wilde dieren erop. Duizend namen, adressen, lineaallijn onder het land. Brieven wegen zwaarder als je denkt aan wat erin verborgen blijft.

Toen er een probleem was met geldverduistering, kreeg ik de schuld. Ik had 125.000 frank geleend. In de gevangenis kreeg ik tijd om na te denken. Zou ik een eminent staatsman worden, ‘un grand Africain’, of een misdadiger van gemeen recht, ‘un barbare qui ignore le juste et l'injuste, le bien et le mal’? Ik bewonderde mijn blanke vrienden. Ik stond versteld van hun intelligentie, hun procedures, hun geduld. De manier waarop ze alles gelijktijdig doen, hoe ze handig omspringen met hypotheses.

We moeten nadenken over de geschiedenis van ons land. De biografieën eruit distilleren: zoek de mens, wat wil de mens? Historie ontmaskeren we als kleine of zeer grote ambities van eenlingen. Regeringsverklaringen zijn psychologische romans. Ronkende firmanamen, blinkende logo's, letterwoorden van verenigingen zijn hartskreten. Alles is een mens.

Men zegt dat stervenden verplicht zijn een film te bekijken, een montage van beelden uit hun leven. Dit was ook zoiets. In de gevangenis construeerde ik in gedachten een film van de nationale geschiedenis. Kolonialisme is brutaal en subtiel geweld. Ik zei het al, ik ben niet dom. Spreek me niet aan met jij en jou, we kennen elkaar niet. Wacht je beurt af in winkels. Laat me binnen, blaf niet, ik ben geen hond en jij evenmin. Dat was mijn besluit toen ik de cel verliet: wij zijn geen honden.

Ik ging aan het werk in Leopoldstad, in de Brasserie du Bas-Congo. Ik werd

[p. 712]

commercieel directeur. Zo noemde de baas zijn vertegenwoordigers en verkopers. Het stond in fijne Helvetica's op het naamkaartje. Ik stichtte tussendoor een politieke vereniging en reisde rond in Afrika. Ik zag hoe men duizenden tonnen erts uit de bodem groef. Met chemie haalde men het goede eruit en voerde het weg. Ik bezocht opnieuw België. Ik stal alles met mijn ogen en nam het mee in mijn hoofd.

Hierbinnen dook de onrust op. Ik was niet meer ontroerd door foto's van een ernstige of een lachende koning. Er ontstond een kolkende beweging. Op de muren kalkte men Dipenda: Indépendance. Ik las de magische datum op de muren: 4 januari 1959. Een regen van pamfletten. Een pancarte met de tekst ‘Vive le roi Kasavubu.’ Huizen werden verwoest, er werd geplunderd. In de brandlucht proefden we de droom van Dipenda. Weg met de blanken en veel geld voor iedereen.

's Avonds werd er geweend. Sommigen werden bang, het ging te snel. Sirenes, vuren in de stad en kwade geruchten. Toen ik een straat inging, hoorde ik een lange schreeuw die pas verstierf toen ik de straat verliet. Antennes plukten grimmige verhalen uit de lucht. Ze werden direct vertaald in krantefoto's. Zo leefden we die dagen. Alles gebeurde onvatbaar snel.

Het land werd zichzelf. 30 juni 1960, plechtigheid van de onafhankelijkheid. Men zei dat de sfeer eerst vriendschappelijk was, sereen, feestelijk. De koning van België sprak over de arbeid die was verricht. Over de vrijheid, de tolerantie en de orde. Hij nam zijn tijd. Niemand kuchte of zuchtte. De Belgen zweetten overdadig. In mijn borst voelde ik een schrijnende pijn opsteken die hard begon te kloppen, als een gevangene die signalen geeft. Ongeduldig wachtte hij hierbinnen, steeds luider schreeuwend. Na de koning kreeg ik, als premier van Belgisch Kongo, het woord. De vernederde beledigde getergde in mij sprak. ‘Dat een zwarte in de romp van schepen reist, aan de voeten van de blanke in zijn luxekajuit’, en andere mooie beelden. Men verstomde. Men schoof op zijn stoelen, hoestte, stootte zijn buurman aan en fluisterde. De koning wilde opstappen.

Snel werden de documenten getekend, de boeken veel te hard dichtgeslagen. Ik had te veel gezegd, ik was de zoon die de vader in het publiek had beledigd. Driftkikker, impulsieve neger, dat zou ik horen. Demagoog, ondankbaar kind! En natuurlijk: macaque. Macaque, macaque! Van dan af was ik goed voor ‘une balie dans la peau’. Ik was brutaal, cynisch, nonchalant ook. Mijn dood zou een weldaad zijn voor het land. Men zou wel iemand vinden in een uithoek van Kasai om de klus te klaren. Doch niet te snel, zo dicht zijn wij nog niet bij het einde.

Heel even was ik de held, ‘actief, toegewijd, snedig.’ Ik regeerde Kongo, twee en een halve maand. Ik was zesendertig. De wereld draaide die zomer in cirkels rondom mij. Ik was populair. Na het incident hoorde ik dat ik gemakkelijk te beïnvloeden was. Dat ik me drogeerde, dat ik sluw was als de duivel. Ik bleek snel een antichrist, een aartscommunist, een zwarte Castro tot de tweede macht. Dit doet de geschiedenis met zulke mensen: de macht afnemen, op huisarrest stellen en in het geheim neutraliseren.

Zo gebeurde het ook. De cirkels verloren de band met het middelpunt en slingerden over en onder elkaar. Politiek is magie; het bewegen van inerte materie. Katanga, onder Tshombe, scheurde af van het grote Kongo. President Kasavubu stuurde me de laan uit. Een vriend van me hoorde het zeggen op de radio, ergens tussen de nazeg-zinnen van de Engelse les. ‘Kasavubu chasse Lumumba,’ stond in de kranten. Het parlement koos mijn zijde en werd prompt ontbonden. Kolonel Mobutu greep de macht. November '60 vluchtte

[p. 713]

Portret van Koen Peeters door Anne van Herreweghen.

[p. 714]

ik met twee vrienden, Okito en Mpolo. Haast onmiddellijk werden we opgepakt en naar Ndjili gevlogen.

De DC₃ van Air-Congo landde in de late namiddag. Triomferend verliet Pongo, inspecteur van de Veiligheid, het vliegtuig. Dan volgde ik met wit hemd, opgestroopte mouwen en de handen op de rug gebonden. Ik deed dat waardig, als was ik nog steeds premier Lumumba.

Er waren honderden getuigen: schreeuwende militairen en fotografen met het fototoestel in de aanslag. Een soldaat achter me greep me bij mijn haar en wrong mijn armen op de rug. Plots zag iedereen mijn beurs geslagen hoofd, de kapotte bril, de bloedvlekken. De vrachtwagen reed weg, gevolgd door fotografen. Er zijn honderden foto's en filmbeelden daarvan.

Men voerde ons naar het kamp van Binza. Toen ik uitstapte, stond Mobutu te kijken met gekruiste armen. Ik werd door mekaar geschud, op de grond gegooid en gestampt. Pongo moedigde hen aan: ‘Sla hem hard, de premier.’

Een soldaat las een blad papier voor met hoge stem. ‘Ik, Lumumba, ben de leider van de wettige regering van Kongo.’ De militairen schaterden het uit. Dan maakte hij een prop ervan en duwde die in mijn keel. Mpolo en Okito ondergingen hetzelfde lot, alleen de speech werd hun bespaard. We waren 2 december.

Men bracht ons naar Thysstad, naar Kamp Hardy. In een donker hok kregen we stinkende rijst en chikwangue te eten. Ik mocht geen schoenen dragen. Ik schreef brieven aan mijn vrouw Pauline en aan mijn kinderen. Zei ik niet dat ik getrouwd was? Excuses, ik vertel mijn leven en vergeet de helft.

Ik werd opnieuw mishandeld. Ik ijlde, ik droomde dat ik biografieën las of hoorde. Verhalen over historische figuren, wondere kronologieën, verklaringen. De jeugd legt de volwassenheid uit. Niets wordt vergeten omdat alles in alles past. Op de radio zei men dat Patrice Lumumba het goed stelde. Dat hij streng werd bewaakt, maar dat hij over drie boys kon beschikken. Dat hij sliep in een zacht bed, dat hij verzorgd werd door twee Belgische dokters die helaas geen verklaringen konden afleggen. Men waste de handen in onschuld.

Het vliegtuig ‘Snelle Draak’ bracht ons gedrieën naar Moanda, en verder naar Elisabethstad. Nu werd eerst Okito aangepakt door de soldaten, dan Mpolo en ik. De blanke bemanning kon niet tegen de aanblik. De radioman liep brakend terug naar de cockpit.

‘Willen jullie hen hier doodmaken, nu in dit vliegtuig?’ vroeg de commandant. Zijn stem beefde en sloeg over.

‘Ze zullen levend aankomen,’ blafte Kazadi en sloot de deur van de cockpit. Een van de soldaten kende ik van vroeger, Jonas Mukamba.

‘Jonas, mon frère,’ riep ik en smeekte hem me te sparen. Ik herinnerde hem aan onze oude vriendschap. Jonas keek beschaamd de andere kant op.

Op 17 januari, om 16 uur 45 landde het vliegtuig op de terreinen van Luano. Het werd onmiddellijk omsingeld door zwarte militaire politie, onder bevel van Europeanen. We waren geketend en geblinddoekt. Ik bloedde, mijn gezicht was opgezwollen. We werden opnieuw geschopt en met geweerkolven bewerkt. Iemand riep: ‘Laat hen de Katangese aarde niet bevuilen.’ Een voor een werden we in een jeep geworpen. De grond raakten we niet. Okito schreeuwde het uit van de pijn, ik zweeg. Kazadi schepte op dat hij snor, baard en bril van Lumumba had veroverd.

Men zei dat Tshombe daar ook was, dat er een foto zou bestaan van mezelf liggend aan zijn voeten. Ik kan dit niet bevestigen, ik was geblinddoekt.

We werden naar het huis van een kolonist gevoerd, niet ver van het vliegveld. In de woonkamer werden we opgesloten. De Katangese gendarmen waren van de Lunda- en de Bayeke-stam. Ik

[p. 715]

ijlde, ik kon amper de omtrekken van de kamer zien.

‘Ik heb dorst,’ zei ik. Een halfvolle emmer werd in mijn gezicht gegooid.

Toen de avond viel, dacht ik het massieve gezicht van Tshombe te herkennen. Misschien had hij medelijden met mijn lot. Misschien had hij tranen in de ogen. Maar wellicht keek hij alleen maar en wilde hij vooral niets onthouden. Er liepen nog andere bezoekers af en aan, lachende politici, partijfunctionarissen, stomdronken ministers.

‘Is dat nu Lumumba?’ gilde een van hen. ‘Is dat nu de koning van Kongo?’

De soldaten lachten. Een van hen schreef het in kapitalen op een blad papier, ‘Lumumba, Koning van Kongo’, en hield het boven mijn hoofd. Nog een laatste keer, in die belachelijke pose, figureerde ik tussen mijn twee vrienden, op de morsige pagina's van de geschiedenis.

Tot slot, hoe het volbracht werd. Hoe ik stierf in de nacht van 17 januari. Ten eerste, de versie van Munongo: dat wij gevlucht waren, betrapt en doodgeslagen door de bewoners van een dorpje en vervolgens neergelegd in een auto. Dat was flagrant gelogen, al getuigde een Belgische dokter ‘que le nommé Lumumba Patrice, sexe masculin, âge 36 ans est décédé en brousse au Katanga.’ Ten tweede, de getuigenis van Tshombe, afgelegd in zijn comfortabele ballingschap in Madrid: dat Okito, Mpolo en ik in doodstrijd waren sinds het transport per vliegtuig. Hij sprak van gebroken ribben, inwendige bloeduitstortingen en maagperforaties. ‘Ze konden niet meer gered worden,’ had Tshombe besloten. Ten derde, de waarheid: de executie in de savanne. Tshombe en zijn ministers, intussen nuchter, stonden zwijgend toe te kijken.

‘On va nous tuer, n'est-ce pas?’ vroeg ik aan een van de twee Belgen.

‘Oui,’ zei hij. Okito en Mpolo begonnen te bidden, ik niet.

Men vormde drie pelotons. Eerst vielen Okito en Mpolo. Dan lichtten de monden van de mitraillettes en de FAL-geweren gelijktijdig op. Vier vlammen werden vier vurige tongen, spuwden vier kogels in mijn richting en maakten mijn hart tot een grote rode vlek.

Er zijn nog meer verhalen. Dat een dronken minister me tegen een bidet had geduwd. Dat mijn lichaam uiteindelijk opgeborgen werd in de koelruimtes van de Union Minière. Dat we gekneveld werden, verzwaard met ballast en in een waterput gegooid. Of opgelost in zwavelzuur of formol. Opgegraven door hongerige honden en met benzine overgoten, verbrand en de asse verspreid in de savanne. En nog duizend meer.

Ik ben niet alleen. Op een dag wordt mijn levensverhaal osmotisch opgezogen in de geschiedenis. Mijn naam wordt herdacht en herdrukt. Ik zal niet verdwijnen in de mist van miljarden mensen. Ik overleef in Afrika, in Washington, Parijs en Brussel. Ik overleef in foto's, glimlachend, handendrukkend, redenerend met vrienden die me verloochenen en vermoorden.

Zo gaat dat. Plots bleek ik iemand die met gebogen hoofd van de ene cel naar de andere werd geleid. Die ene foto kent u al: vluchtend naar Stanleystad werd ik onderschept en verstuurd naar Elisabethstad. Men noemde me ‘le grand lapin’, ‘le paquet’ of ‘le grand frère’. Een man achter me trok aan mijn haar en ik blikte de camera in. Foto: ‘le pauvre Lumumba juste avant sa mort.’

Sommigen sterven aan tering in een koud pension, anderen worden gestenigd, nog anderen gekruisigd met het hoofd omlaag. Ik ben in stilte vermoord door onbekenden. Iedereen was onschuldig en ik de grote dode. Ecce Homo, Zie de mens! Men beeldde me af op postzegels die de wereld rond werden gestuurd.

Dat is het besluit: er wordt geen film

[p. 716]

geprojecteerd aan het eind van je leven. Als je sterft komt een engelachtig wezen bij je en neemt je in de armen. Het is een vrouw. Ze vertelt je leven zoals je het zelf hebt gedacht. Ze vult aan wat je vergat of niet hebt begrepen. Ze gebruikt meteen de juiste woorden. Ze is boeiend en alwetend, ze schrijft romans, zij is de mooist mogelijke die je verzoent met alles. Alleen zo, vervuld van je eigen leven lukt het je onrechtvaardig te sterven. Slaap zacht, zegt ze in gouden letters. Het is nog vroeg, je bent nog jong, je laat een onvolkomen leven achter. Maar slaap zacht, Patrice, laat nu je leven los, en vaar weg, lieve Patrice.

(Bronnen: o.a. J. BRASSINE en J. KESTERGAT, Qui a tué Patrice Lumumba? Duculot, LLN-Parijs, 1991; G. HEINZ en H. DONNAY, Lumumba Patrice, les cinquante derniers jours de sa vie. Crisp-Le Seuil, Brussel-Parijs, 1976.)