Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 47]

Flip G. Droste
Essay
Noord, Zuid, de taal en de emoties

Hoe komt het toch dat Zwitserland en Oostenrijk hun Duits richten op de standaard in Duitsland, terwijl het een aantal Vlamingen zoveel moeite kost om zich te richten op het noorden? En waarom aanvaarden Duitsers het Duits van Zwitserland en het Duits van Oostenrijk met hun varianten zonder voorbehoud, terwijl velen in Nederland blijven klagen over de onvolwaardigheid van de zuidelijke variant? Dat komt door de emoties.

In 1934 publiceert Karl Bühler zijn beroemd geworden boek over de functionaliteit van de taal, waarin hij taal allereerst als een communicatief verschijnsel wenst te beschouwen. Dat impliceert dat het taalteken niet alleen in relatie tot objecten en toestanden bestudeerd moet worden, maar ook in relatie tot de gesprekspartners: spreker en hoorder. Hij legt dat vast in zijn bekende ‘organon-model’ (1934: 28), waarin de taal is voorgesteld als een teken dat een ‘Darstellungsfunktion’ heeft (voor dingen en standen van zaken), een ‘Ausdrucksfunktion’ (in relatie tot de spreker), en een ‘Appellfunktion’ (in relatie tot de hoorder):

Tegen dit model is heel wat kritiek gerezen, met name om het feit dat de expressieve en de signalerende functies eerder communicatieve aspecten van het taalgebruik zijn dan inherente kwaliteiten van het taalsysteem. En voorzover ze aan de taal zelf eigen zijn, vallen ze natuurlijk weer samen met de zogenaamde Darstellungsfunctie.

Hoewel de signalerende (Hé daar!) en de expressieve functies (Au! Allemachtig!) niet meer dan bijrollen vervullen in het theater van de moderne taalwetenschap, mogen we ze niet als onbetekenend beschouwen. Tenslotte is de taal niet alleen denkmechanisme, maar ook communicatiesysteem, afgezien van wat het allemaal ook nog is. Niet ten onrechte is dan ook gesteld dat talen ‘ontvankelijk zijn voor de fundamentele behoefte van sprekers om gevoelens, stemmingen, neigingen en attitudes over te dragen en vast te leggen’ (Ochs & Schieffelin 1989: 7). Als we dat hele gamma van stemmingen aanduiden met de term ‘emotie’, mag dus gesteld worden dat er meer uitgedrukt wordt dan alleen maar feiten. Dat is niet verwonderlijk. Wat we elkaar mee te delen hebben zijn niet alleen de koele representaties van de werkelijkheid: ook verontwaardiging dient soms te worden overgeseind, of een oordeel dat niet vleiend is en waaraan dus ook iedere vleierij ontbreekt.

Aan de emoties IN taal wordt tegenwoordig weer veel aandacht besteed, temeer omdat ‘we boosheid, ergernis, wanhoop, ongeduld, walging, afkeer en minachting voornamelijk tot uitdrukking brengen via dezelfde kanalen, die we gebruiken om deze zaken in anderen te herkennen; en in veel gevallen zijn dat linguïstische kanalen’ (Haviland 1989: 28). We noemen dat emoties in taal, omdat ze gebruik maken van linguïstische middelen - intonatie, woordkeus,

[p. 48]

zinsbouw - en omdat ze bijdragen in de berichten die worden overgedragen. We hebben zelfs speciale vormen om onze emoties gestalte te geven, met name de performatieve uitdrukkingen als Ik heb er spijt van. Ik betreur het dat...

Naast de talig uitgedrukte gevoelens, de emoties in taal, zijn er ook de emoties AAN taal. Reichling (1940: 305) heeft die ‘excentrisch-emotioneel’ genoemd, en wijst erop dat ze als niet linguïstisch beschouwd moeten worden. We kunnen, zegt hij, als iemand over maizenapap praat, horen of die kwaad is. Maar als die kwaadheid een gevolg is van het feit dat zijn schoenveter gebroken is, heeft dat niets te maken met de ‘Darstellung’ zelf (dus zijn opmerking over de pap).

Behalve emoties in taal - linguïstisch - en emoties aan taal - communicatief - zijn er de emoties OVER taal. Die hebben geen betrekking op het gerepresenteerde en komen ook niet tot uitdrukking aan de vorm van de taaluiting. Ze leven in het verborgene, tellen in eerste instantie alleen voor de gebruiker. Veelal is men zich zelfs niet bewust van die emotionele relatie, en pas in een conflictsituatie kan er plotseling besef ontstaan van de gevoelsband.

Voordat we ons nu bepalen tot de derde categorie verschijnselen, maken we eerst een methodisch onderscheid. De gevoelens in taal, de linguïstische, zullen we denotatief-emotioneel noemen. De emoties aan taal, de communicatief-functionele, noemen we met Reichling excentrisch-emotioneel. En de gevoelens over taal krijgen de aanduiding connotatief-emotioneel. Wat deze laatste categorie betreft, kunnen we nu al opmerken dat de verschillen tussen Noord en Zuid hiermee op essentiële manier samenhangen.

Over het onderscheid denotatief-connotatief is heel wat geschreven, met name ook door Bloomfield. Als we de neutrale betekenis van een woord, of uitdrukking de denotatie noemen, dan blijken er talloze ‘supplementary values’ te zijn die als connotaties gelden. ‘Every speech-form’, aldus Bloomfield (1950: 155), ‘has its own connotative flavor’. Hij tekent daarbij aan dat dit geldt voor de hele taalgemeenschap, maar dan kunnen weer speciale accenten optreden voor ieder individu door zijn specifieke ervaring.

Er zijn heel wat soorten connotaties en heel wat connotatief-emotionele aspecten. Bloomfield vermeldt ondermeer sociolinguïstische, dialectische, archaïsche en anders-talige verschijnselen. En uiteraard zijn er de vloek- en scheldwoorden, die in de taboesfeer vallen en connotatief zwaar belast zijn: veelal is dat connotatieve het meest belangrijke en nadert het dus het denotatief-emotionele.

Interessant is, dat de taalkundige en de psycholoog parallelle wegen gaan. Bloomfield schrijft over de rol van de gemeenschap en de verwerking door het individu. En de psycholoog Frijda (1988: 15) wijst erop dat emoties, bij de biologische basis die ze hebben, relatie onderhouden met culturele en individuele waarden. En cultuur is gemeenschapsbezit.

In het connotatief-emotionele, het affect over taal, spelen dus evenzeer persoonlijke als gemeenschapservaringen een rol. Voor een waardebepaling zou men kunnen opereren met de driedeling: waardering - neutraliteit - afkeer. En daarnaast kunnen er niveauverschillen onderscheiden worden. Om te beginnen is er de houding tegenover de taal als zodanig. Wat we daarmee bedoelen, wordt duidelijk als we de waardering voor taal en dialect vergelijken. Voor sommigen is het dialect een warme trui, het vertrouwde kledingsstuk, terwijl de algemene taal het zondagse pak of, erger nog, het gehuurde jacquet is. Voor anderen is de streektaal de kleding van de armoe, onverzorgd, pover, inadequaat.

Naast die waardering voor de totaliteit zijn er de connotatieve aspecten bij

[p. 49]

de onderdelen. Dat gaat om uitdrukkingen - vaak modeverschijnselen - om namen en woorden - en dat zijn niet alleen taboetermen - om zinswendingen of liever syntaxis in ruimere zin. Velen klinkt immers een verbinding zoals hun hebben of je heb of niks geen als een obsceniteit in de oren.

Ten slotte is er de presentatie. Er zijn er, met name in het westen van Nederland, die de zachte g van Limburg, Brabant, Vlaanderen als een merkteken van onderontwikkeldheid beschouwen, vaak nog geassocieerd met roomskatholicisme, de erfvijandin van het geloof der vaderen. En er zijn er, die de scherpe ch, de raspende sr-verbinding van srijven, srik als exogeen, hautain, symbool van superioriteitsgevoel ervaren.

Die emotionele relatie tot de taal en alles wat daarmee samenhangt hoeft geen verbazing te wekken. We hebben al gezegd dat taal zowel denkmechanisme als communicatiemiddel is, maar ze is ook meer dan dat. Eigenlijk zou men kunnen stellen: doordat taal èn denkmiddel èn communicatiemiddel is, is ze zo wezenlijk voor ons gemeenschapsleven en ons individueel bestaan, dat we er wel een heel intieme relatie mee moeten hebben.

De mens is taalwezen. Zozeer is zijn existentie verweven met taligheid, dat niet alleen zijn rationaliteit maar ook zijn gemoedsleven woorden nodig heeft om zich te ontplooien. We denken immers niet alleen in taal - argumenteren, redeneren, theoretiseren - maar ons voelen wordt vertaald en geobjectiveerd in taaluitingen. Vandaar die sterke gebondenheid eraan. Taal mag dan maar een instrument zijn, maar voor de mens is ze instrument der instrumenten, is ze de uitdrukkingsvorm waarin hij zijn menszijn op de meest persoonlijke manier ervaart.

Individu zijn we, en gemeenschapswezen. Voor het individu is de taal de vorm waarin het denken en het voelen vatbaar wordt; naar de gemeenschap toe is de taal contactmiddel, maar vooral ook: bindmiddel.

Wat zijn de consequenties van de emotioneel-connotatieve waarde, affectiviteit tegenover de taal, voor de linguïstische relatie tussen Noord en Zuid? Voordat we daar nader op ingaan, moeten we een paar kanttekeningen maken, cultuurhistorische en politieke. De val van Antwerpen, 1585, is na 400 jaar niet of nauwelijks herdacht. Kennelijk is die gebeurtenis niet ervaren als zo heuglijk, dat er grote feesten aan gewijd moesten worden. Ingrijpend was de verovering van Parma natuurlijk wel: ze bracht een scheuring tot stand die al gauw onherstelbaar bleek. Daarna zijn Noord en Zuid eigen wegen gegaan: het noorden dynamisch, ondernemend en met een groeiend zelfbewustzijn; het zuiden stil, overheerst, politiek en cultureel onder de laars. Als we nu verder Zuid en de Nederlandstalige provincies daar - vanwege onze thematiek - gelijkschakelen, dan mogen we zelfs zeggen dat in Vlaanderen alle energie gericht was op onderdrukking van de cultuur, terwijl in Nederland alles streefde naar ontplooiing ervan.

We weten van de omkeer in de vorige eeuw. Evenzo weten we van het onmiskenbare gelijk van Jan Frans Willems en de zijnen: culturele verheffing was alleen mogelijk door eerherstel van de taal; een nieuw zelfbewustzijn kon alleen geformuleerd worden in het Nederlands, in plaats van het Frans. De taal werd zodoende concentratiepunt van de emoties. En hoewel daarbij de oriëntatie gericht was op het Nederlands van de noorderbuur, waren er ook toen tal van particularisten die, zoals Gezelle, een eigen Vlaamse variant nastreefden.

De taalpolitiek van onze dagen heeft gekozen voor een ondubbelzinnig unitaire opstelling: één taal in Noord en Zuid, de taal van twintig miljoen. Die keuze is volledig verantwoord, allereerst op rationele en economische gronden. Maar ook om verhevener motieven. De

[p. 50]

vierhonderd jaar scheiding is voorafgegaan door vierhonderd jaar samengroei, zodat aan het eind van de zestiende eeuw honderdduizenden van Zuid naar Noord konden trekken. Dat was geen emigratie, maar verhuizing binnen het eigen cultuurdomein.

De verschillen die nu bestaan tussen Vlaanderen en Nederland hoeven niet miskend te worden. De oriëntatie van de Vlaming is mediterraan, die van de Nederlander Atlantisch. Dat betekent andere onderwijssystemen, andere eetgewoontes, een ander politiek spel, een verschil in wooncultuur. Extreem gesteld: zuidelijk individualisme en pragmatisme tegenover noordelijke gemeenschapszin en wereldbestorming. Duidelijke illustratie daarvan zien we in de schemerzone van de gehuurde erotiek. In Nederland het Eros-centrum, de tippelzone, de huis-aan-huis uitstalling van zichtbare waar. Ook de prostitutie wil daar in openbaarheid zo niet beoefend, dan toch beleden worden. In Vlaanderen de kabberdoeskes: stille villaatjes langs de uitvalswegen der grote steden, met een verleidelijke naam - Daphnée, Saphoo(!) - en kleurige neonbuizen achter de vitrage. De klant stalt zijn auto bescheiden op het achtererf: wat niet weet, dat deert niet.

Bij alle culturele samenhang die de taal biedt - en die is niet gering - dus ook een verschil in mentaliteit. En mentaliteit mag dan ook een manier van denken zijn, maar het is toch meer een manier van voelen. De mentaliteit maakt iemand idealist of racist: daarbij speelt de rationaliteit een ondergeschikte rol.

We komen terug, na deze ietwat scabreuze omweg, bij de taal van Noord en Zuid en bij de emoties. Het taalpolitieke akkoord van 1973 heeft bepaald dat de officiële taal van België, naast het Frans en Duits, het Nederlands is: een overwinning van wat Geerts (1989: 293) genoemd heeft, de realisten op de nationalisten. Houdt dat in dat er geen verschillen (meer) zijn tussen de taal benoorden en bezuiden de landsgrens? Natuurlijk niet. We lezen ook bij Jaspaert (1986: 199 e.v.) dat een belangrijke groep onder de Vlaamse elite de voorkeur geeft aan een eigen zuidelijke taalvariant. Is daarmee de politieke keus mislukt? Het lijkt er niet op, al kan men evenmin stellen dat er geen verschil is tussen de zuidelijke en de noordelijke kleur. Maar dat is vooral een verschil in emotie, dat wil zeggen in het connotatief-emotionele.

Er zijn een aantal vormvarianten in het zuiden, dialectische en Frans gekleurde invloeden, die de noorderling opvallen. Het is goed om weten, zich interesseren aan, zo'n + meervoud, heeft'm, enzovoort. Ook de autonomisten onder de Vlamingen zullen weinig behoefte hebben om die vormen te verdedigen. De discussie gaat namelijk niet over denotatieve, maar over connotatieve zaken. En de hier gesignaleerde afwijkingen hebben, evenmin als vele andere, een specifieke gevoelswaarde, die ze dierbaar maken binnen een bepaalde groep. Er is dus alle reden om zich, overeenkomstig het regeringsbesluit van 1973, op en naar het noorden te blijven richten wat de standaardtaal betreft. Maar dat geldt dan wel in eerste instantie voor het denotatieve.

Maar alles wat taal is, heeft toch ook zijn connotatieve kleur? Jawel, maar niet alles wordt gekoesterd als het eigen speelgoed, het familiebezit. Alleen waar het connotatieve ook echt emotionele waarde heeft, hecht men eraan en wordt het moeilijk inwisselbaar voor het koele, het emotieloze. Daar wordt het oppassen geblazen, zeker voor de schoolmeesters die maar één norm erkennen.

Het is een moeilijke opgave om roomser te zijn dan de paus van Rome. In zaken van taal en taalgebruik moet men dat ook niet nastreven. Wie meent dat hij andere katten te geselen hebben moet doorstrepen en vervangen door wat anders aan z'n hoofd hebben, of wie denkt dat hij een boontje voor iemand hebben ( =

[p. 51]

sympathie) moet afwijzen, die volgt een heilloos spoor. Die ziet de taal namelijk alleen als instrument, een logica om te denken, een morsesysteem voor communicatie. Hij vergeet dat we opgroeien in onze taal, dat we door de taal individu èn familielid worden. Dat we een stoel of een tafel met gemak een andere naam kunnen geven, maar dat de liefdesverklaring niet op het stadhuis wordt voorgeschreven.

De emotionele gebondenheid blijkt ook in het pronominale systeem. Niets luistert in het noorden nauwer dan het spel met de vormen jij - je - u. Daarin ligt een wereld van emoties geborgen, en zeker de keuze tussen je en jij kan alleen maar geleerd worden in een gemeenschap waarin men zich geborgen voelt. Een vergelijkbare liefdesrelatie heeft de Vlaming met ge en gij. Wie die vormen vervangen wil door levensvreemde elementen, die legt een dwang op waartegen wel verzet moet rijzen. In die dwang wordt het connotatief-emotionele aspect van de taal miskend.

De conclusie bij dit alles ligt voor de hand. Om te beginnen is het voor Zuid en Noord van niet te miskennen belang om verenigd te zijn in één taalbondgenootschap. Wie zijn taal niet verdedigt, gooit zijn cultuur weg; dat is even schadelijk voor de gemeenschap als voor het individu. Voorts is het vanzelfsprekend dat Zuid zich richt naar Noord: vijftien miljoen zijn sterker van vijf miljoen, en bovendien heeft de standaardvorm zich in Nederland in een proces van eeuwen ontwikkeld en vastgezet, terwijl het zuiden nog zijn weg zoekt.

We gaan parallelle wegen in Vlaanderen en Nederland, talig en (dus) cultureel. Voor de taal is eenheid wenselijk, zeker voor het grote neutrale domein van het denotatieve. Simpelweg: de officiële taal van Vlaanderen kan alleen het Nederlands zijn. Maar bij alle aanpassing zijn er wel duidelijke grenzen. Want al staat de poolster in het noorden, ieder vaart toch op zijn eigen kompas. Die vormen waarin het connotatief-emotionele een wezenlijk aspect vormt, met name als dat voor de hele gemeenschap geldt, hebben een eigen bestaansrecht. Ze zijn als de eetgewoonten, de wooncultuur, het politieke spel: merktekens van een eigen identiteit. Wie hesp door ham vervangen wil en honderd gram door een ons - om over pralinen en bonbons niet te spreken - die zal weinig weerstand ontmoeten. Maar waar het connotatief-emotionele een teken van intimiteit is, daar kan het streven naar vervanging een averechts effect hebben.

Bibliografie

L. Bloomfield (1950). Language. 2nd. ed. London: Allen & Unwin.

K. Bühler (1934). Sprachtheorie; die Darstellungsfunktion der Sprache. Jena: Fischer.

N. Frijda (1988). De Emoties. Amsterdam: Bakker.

G. Geerts (1989). Is ‘Flemish’ different from ‘Dutch’? In: F.J. Heyvaert en F. Steurs (eds.). Worlds behind Words. Leuven: L.U. Press.

J.B. Haviland (1989). ‘Sure, sure’: Evidence and Affect. Text 9, 1, p. 27-68.

K. Jaspaert (1986). Statuut en Structuur van standaardtalig Vlaanderen. Leuven: U.P. Leuven.

E. Ochs & B. Schieffelin (1989). Language has a Heart. Text 9, 1, p. 7-25.

A. Reichling (1940). Over het personale Aspect in het Taalgebruik. In: Opstellen aangeboden aan C.G.N. de Vooys. Groningen-Batavia: Wolters.