Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 40]

Ludo Beheydt
Essay
Spelbederf

Joos Lambrecht zal wel niet beseft hebben wat hij op gang bracht toen hij in zijn onschuld in 1550 zijn Nederlandsche Spellijnghe publiceerde. Deze Gentse lettersteker was de eerste om in het Nederlandse taalgebied een systematische verhandeling over de spelling in het licht te geven en sindsdien is er een spellingdiscussie op gang gekomen die om de haverklap in alle hevigheid weer losbarst.

Lambrecht zelf publiceerde zijn tractaat om eenheid te brengen in de tot dan toe chaotische verscheidenheid in de spelling. Zijn uitgangspunt vormt ook nu nog het basisprincipe van de Nederlandse spelling. Hij wilde namelijk het bekende fonologische principe als fundament van zijn spelling nemen. Dat fonologische principe stelt dat dezelfde klank altijd door dezelfde lettertekens moet worden weergegeven.

Dat eerste gebod van de spelling wordt ook in de officiële spellinggids van het Nederlands - de Woordenlijst van de Nederlandse Taal - als belangrijkste regel opgevoerd. Letterlijk staat er:

‘De spelling van Nederlandse woorden is de spelling van de spraakklanken waaruit ze bestaan.’ (XXXV)

Duidelijker kan het niet: de spelling van het Nederlands is de zichtbare weergave van de gesproken klanken. Tenminste op het eerste gezicht. In de praktijk zien we dat er allerlei afwijkingen zijn van dit eenvoudige principe. De klank oo zoals ik die hoor in het woord ‘koor’ zie ik nu eens als oo gespeld, dan weer als o (oren), of als eau (bureau) of als au (auto). Blijkbaar is het niet zo simpel om die fonologische uitspraak door te voeren.

Bovendien kan men zich afvragen wélke uitspraak in de spelling moet worden weergegeven. Voor Joos Lambrecht was dat geen probleem. Als rasechte Gentse particularist vond hij dat elke streek zijn eigen uitspraak mocht weergeven, als ze maar voor elke klank eenzelfde uniforme schrijfwijze hanteerde. Zo konden de Zeeuwen rustig Zeeuws spellen en de Brabanders Brabants als ze zich maar aan het fonologische principe hielden. Dit voorstel van Lambrecht heeft niet veel succes gekend. Het werd te zijner tijd vervangen door de ‘Regel der Beschaafde Uitspraak’. In De Grondbeginselen der Nederlandse Spelling van 1863 omschrijven De Vries en Te Winkel die Regel als volgt:

‘Stel in uw schrift de beschaafde uitspraak voor: d.i. geef door letterteekens al de bestanddeelen op, die in een woord gehoord worden, wanneer het door beschaafde lieden zuiver uitgesproken wordt: en kies in gevallen, waarin de juiste uitspraak niet voorgesteld kan worden, het naast bijkomende letterteeken’ (Te Winkel 1863, regel 41).

Maar ook die regel is niet onproblematisch. Want wie spreekt het correcte Nederlands? Moeten wij de Hollandse uitspraak van de gemiddelde Amsterdammer nemen en ‘son’ en ‘seej’ srijve, of moeten we op z'n Vlaams zon en zee schrijven? Bovendien zou men zich kunnen afvragen wat er moet gebeuren met allerlei in de klankstroom verdwijnende elementen. Niemand zegt vaststelling. In de uitspraak worden die twee st's tot één versmolten en de beschaafde spreker

[p. 41]

zegt dus vastelling, hoewel hij natuurlijk anders wel stelling en vast zegt. Om dit probleem te omzeilen heeft de Nederlandse spelling als tweede belangrijk uitgangspunt het morfologisch principe. Dit principe kan eigenlijk omschreven worden als de regel van de gewenste gelijkvormigheid van het woordbeeld. Ook dit principe werd al bij Te Winkel geformuleerd, zij het in twee verschillende regels.

De Vries en Te Winkel maken namelijk onderscheid tussen de Regel van de Gelijkvormigheid en de Regel van de Analogie. Die van de gelijkvormigheid stelt dat het grondwoord zoveel mogelijk op dezelfde wijze moet worden geschreven: dus vaststelling vanwege vast en stelling en hond vanwege honden ook al zeg je eigenlijk hont. De Regel van de Analogie slaat dan op de spelling van uitgangen en verbindingsklanken. Je schrijft (hij) vindt, vanwege (hij) zwingt, grootte vanwege diepte, stationsstraat vanwege stationsweg. Omdat het niet altijd duidelijk is of we met analogie dan wel met gelijkvormigheid te maken hebben, spreekt men tegenwoordig liever van het morfologisch principe.

Dat dit principe in botsing komt met het eerste principe is al duidelijk als we een woord als (hij) vindt moeten spellen; volgens principe 1 (hij) vint, volgens principe 2 (hij) vindt.

Om de zaak nog ingewikkelder te maken, hebben De Vries en Te Winkel nog een derde Regel ingevoerd die jammer genoeg een oorzaak van veel spelbederf geworden is. Die Regel is de ‘Regel van de Etymologie’. Die Regel wordt in de officiële Woordenlijst, het zogenaamde ‘Groene Boekje’, als volgt geformuleerd:

‘Bij keuze tussen twee schrijfmogelijkheden beslist de vroegere vorm van het woord.’

Op zichzelf is het natuurlijk gek dat men een beroep doet op de ‘vroegere vorm’ van een woord om een hedendaagse spelling te verdedigen. Wij pesten nu nog onze 7-jarigen met het ei-ij onderscheid en het ou-au onderscheid omdat er ooit in een ver verleden een verschil in uitspraak bestaan heeft. Tot in 1947 maakte men zelfs nog een onderscheid tussen e-ee (weken - weeken) en tussen o-oo (kolen - koolen) op grond van dat heilige verleden. En dat we nu nog met een onhoorbare h zitten in thuis, thans, theater, apotheek enzovoort, hebben we al evenzeer te danken aan het overdreven respect voor de vroegere vorm. Gelijksoortige redeneringen leiden trouwens ook tot het hardnekkig vasthouden aan de c in woorden als cultuur, classicisme, structuur of complex. Dat we hier vaak te maken hebben met een erg betrekkelijk criterium blijkt uit een woord als categorie, dat in het Nederlands met c gespeld wordt, terwijl het in zijn oorspronkelijke Griekse vorm met kappa gespeld werd en derhalve met k beter verdedigbaar zou zijn.

De drie vermelde principes komen in de Nederlandse spelling voortdurend in botsing. Woorden als zwerven en huizen volgen het fonologisch principe, maar druisen in tegen het morfologisch principe, vanwege zwerf en huis. Anderzijds volgen hond en vind het morfologisch principe, maar ze schenden wel het fonologisch principe dat eigenlijk hont en vint vereist. Thans, erwt en ambt volgen dan weer het etymologisch principe ten koste van het fonologisch principe.

Dit samenspel van tegenstrijdige regels wordt dan nog eens doorkruist door een merkwaardige verdubbelings- en verenkelingsregel. Tot wanhoop van onze beginnende spellertjes wordt in het Nederlands de klinker in open lettergreep verenkeld (maat - maten) en de medeklinker in gesloten lettergreep verdubbeld (mat - matten). Het blijft inderdaad jammer dat wij niet de simpele en voor de hand liggende regel één maat, twee maaten en één mat, twee maten hanteren, vooral omdat die verenkelings- en verdubbelingsregel zo onnodig afbreuk doet

[p. 42]

aan het basisprincipe van de Nederlandse spelling en mede daardoor veel kindertranen veroorzaakt.

Met die kindertranen zijn we bij een argument beland dat in het spellingsdebat steeds weer naar voren geschoven wordt. Een goede spelling moet goed leerbaar zijn. Aangezien spelling toch maar een benaderende weergave is van de gesproken taal moet die snel en gemakkelijk te leren zijn. Aldus de redenering van heel wat pedagogen.

In hun drang om de spelling op kindermaat te brengen hebben zij al heel wat spellingssaneringen voorgesteld. Zo hebben zowel de Aksiegroep Spellingvereenvoudiging 1972 als de Vereneging voor Wetenschappeleke Spelling (later dan weer de Vereniging voor Wetensgappelike Spelling genoemd!) gepleit voor een terugdringen van het etymologisch principe en het morfologisch principe, ten gunste van het fonologisch principe. Zij pleiten onder meer voor het gebruik van een t voor elke t-klank, een d voor elke d-klank en p voor elke p-klank (dus: hij wort, steets, hont, zij beelde uit, hij lade in, ik hep, spinnewep). En verder voor een grondige vernederlandsing van vreemde woorden: kado, sirkus, sjiek, dinee.

Nu kan dit misschien een redelijk voorstel lijken: als er toch veranderd moet worden, laten we het dan meteen grondig doen. Maar zo'n categorische redenering blijkt bij nader onderzoek toch niet erg doordacht. Vooreerst is spelling er niet alleen voor de schrijvende hand, maar ook voor het lezende oog. Leesbaarheid is met andere woorden even belangrijk als schrijfbaarheid. Nu blijkt uit onderzoek - onder meer van Verhoeven - dat een spellingssanering zoals voorgesteld door de Vereniging voor Wetensgappelike Spelling wel eens funeste gevolgen zou kunnen hebben voor de leesbaarheid. Door de ene keer hont te spellen en de ander keer honden verliest de lezer zijn houvast. De toepassing van het fonologisch principe tast het vaste woordbeeld aan en dat leidt tot moeilijkere herkenning en dus moeilijkere leesbaarheid. Bovendien verhoogt het fonologisch principe het aantal homoniemen, dat wil zeggen het aantal woorden die bij verschillende betekenis toch gelijk gespeld zijn. Hart - hard zouden beide hart worden en heel wat voltooide deelwoorden zouden niet meer van de 3de persoon onderscheiden kunnen worden: verteld - vertelt, herkend - herkent,...

Wat de precieze gevolgen zijn van de aantasting van het vaste woordbeeld is niet bekend. Evenmin is bekend wat het gevolg is voor de leesbaarheid van de vervanging van een letterteken door een ander. Zo is er al vaak gediscussieerd over de opheffing van het ei/ij onderscheid. Daarbij zijn allerlei argumenten gehanteerd. Sommigen pleiten voor een veralgemening van de ei-spelling ‘omdat die beter de uitspraak weergeeft’. Anderen stellen daar dan weer kwantitatieve gegevens tegenover. Uit tellingen blijkt dat er maar 2,4% woorden met ei voorkomen tegenover 6,8% woorden met ij. Het spellingbeeld zou dus sterker worden aangetast door de generalisering van de ei dan door de generalisering van de ij. Bovendien, en dat is een visueel argument, is de ij één van de zes tekens die onder het regelcorpus uitsteken (samen met de j, g, p, q en y) en dus markant in het woordbeeld. In elk geval zou men voor men tot een officiële spellingwijziging overgaat proeven moeten doen om lees- en leerbaarheid van de nieuwe spelling na te gaan. En verder moet men bij eventuele spellingsanering ook rekening houden met de traditie. Terecht schreef de grammaticus C.G.N. de Vooys al in 1931: ‘Natuurlik zou het noodlottig zijn als een spellinghervormer zózeer met de traditie brak, dat alle vroegere geschriften voor de komende geslachten vrijwel onleesbaar werden.’

Trouwens het is nog maar de vraag of wij zo dringend aan een spellingsanering toe zijn. Is er eigenlijk wel voldoende

[p. 43]

aanleiding om onze hele spelling nog maar eens overhoop te halen? Die vraag moet met omzichtigheid worden beantwoord. In vergelijking met ons omringende talen, heeft het Nederlands eigenlijk een zeer redelijke spelling. Het Frans en het Engels bij voorbeeld staan veel verder af van een fonologische spelling dan het Nederlands. De Franse è-klank (zoals in père) kan op 24 verschillende manieren gespeld worden en de uitspraak van de Engelse a is al even onvoorspelbaar: man, car, woman, able, ball, hare, private, yacht. In dat opzicht zit het wel goed met onze spelling. Waarom dan al die herrie om die spelling?

De oorzaak van al die herrie is eigenlijk te zoeken in de officiële spellingsregeling zoals die in 1954 in het Groene Boekje is vastgelegd. De toenmalige Belgisch-Nederlandse Spellingcommissie heeft een compromisoplossing proberen te vinden door het invoeren van een aantal dubbelspellingen. Vooral over de bastaardwoorden kon men het maar niet eens worden. De Nederlandse leden van de commissie wilden de bastaardwoorden liefst zo veel mogelijk hun vreemd karakter laten behouden en pleitten dus voor vacantie, productie, cultuur en consequent, terwijl de Vlaamse leden gemakkelijker geneigd waren om de vreemdelingen te naturaliseren en te schrijven vakantie, produktie, kultuur en konsekwent. Zoals zo vaak bij dit soort discussies, werd er dan geopteerd voor een halfslachtige oplossing die niemand bevredigde. In het Groene Boekje werden vakantie, produktie, cultuur en consequent als ‘voorkeurspelling’ opgenomen, terwijl vacantie, productie, kultuur en konsekwent als ‘toegelaten spelling’ werden genoteerd. De willekeur in het gebruik van c's en k's, kw's en qu's vierde daarbij hoogtij. Prof. J.L. Pauwels, toenmalig commissielid, verklapte ooit dat er bij handopsteken gestemd is over sommige woorden. Dat daarmee een chaos gecreëerd werd waarmee tot op heden niemand gelukkig is, is bekend. Dat in onderwijs en administratie de voorkeurspelling bovendien nog de officieel verplichte spelling werd, verergerde de zaak alleen maar. Niemand kan behoorlijk spellen zonder om de haverklap dat verfoeide en moeilijk te gebruiken Groene Boekje te raadplegen. Verfoeid, want berustend op ‘een arbitrair systeem dat wetenschappelijk onhoudbaar en maatschappelijk onbruikbaar is’ (Stuiveling).

Toen de Nederlandse Taalunie als intergouvernementele organisatie ‘het gemeenschappelijk bepalen van de Nederlandse spelling’ mee in haar opdracht kreeg, keek iedereen dan ook vol verwachting uit naar de officiële spelling-hervorming en de Taalunie heeft zich inderdaad met die materie ingelaten. Op 28 februari 1989 heeft de ‘Werkgroep ad hoc Spelling’ haar eindrapport voorgelegd met een aantal voorstellen die gebaseerd zijn op taalwetenschappelijk onderzoek, maar ook op enquêtes naar de voorkeur van het publiek en op overwegingen van economische, wettelijke en bestuurlijke aard.

Die Werkgroep heeft de aandacht vooral op de probleemgebieden gericht: de bastaardwoorden, de werkwoordsspelling, de verbindingsletters en de diakritische tekens. Voor de bastaardwoorden stelt de werkgroep een sterke beperking van de dubbelspellingen voor en verder een gematigde systematische vernederlandsing.

Over de werkwoordsspelling is er minder eensgezindheid. Hier is de onenigheid tussen pedagogen, taalkundigen en beleidsmensen erg groot. Toch is het sinds de beruchte studie van I. van der Velde De tragedie der werkwoordsvormen (1956) voldoende bekend dat de werkwoordsspelling de struikelsteen bij uitstek is. Ook in brieven en kranten zien we hoe moeilijk scribenten het hebben met (hij) vindt, gehoord, bewerkt, haatte, landde, pleitten, gebeurd.

Taalkundigen met veel gevoel voor systematiek en met weinig pedagogisch

[p. 44]

inzicht vinden nog altijd dat Kollewijn gelijk had toen hij in 1903 schreef: ‘de moeite om te onthouden dat de derde persoon van de onvoltooid tegenwoordige tijd een t achter de stam krijgt en de eerste niet, is zo gering, dat wijziging van de algemeen gebruikelijke spelling hier overbodig is.’

De Werkgroep van de Taalunie vindt de huidige werkwoordsspelling wel moeilijk, maar komt toch niet tot een duidelijke oplossing. Ofwel handhaven we de huidige regeling ofwel kan er gedacht worden aan enkele oudere voorstellen aangevuld met een nieuwe Regel van Gelijkvormigheid. Die nieuwe voorstellen behelzen de 2de en 3de persoon onvoltooid tegenwoordige tijd met suffix t na een stemloze medeklinker (u weet wel die van 't kofschip), dus hij werkt, jij lacht, zij loopt, en in de andere gevallen met een d (jij gaad, hij speeld, zij veranderd, hij laad). In de onvoltooid verleden tijd zou de verdubbeling van de t en de d vervallen, dus: hij wachte, zij pleite, het brande, ik hate, hij lade.

Dit voorstel heeft echter niet de instemming van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren gekregen en komt er wellicht niet door. Wel heeft de Raad ingestemd met de sanering van het gebruik van de diakritische tekens (apostrof, trema en liggend streepje). Een herziening is hier dringend nodig aangezien nagenoeg niemand dat gebruik echt beheerst. Wie weet nu dat je moet schrijven Kees' huis, Anna's boek, Annies hoed, zeeëngte, eendeëi, vreugde-uren, kranteartikel, machineolie, machine-as, Zeeuws-Vlaams, Westvlaams. Ook hier heeft de Werkgroep concrete voorstellen die eigenlijk neerkomen op een systematisering (piano's, piano'tje, mee-eten, zaai-uien, weeig, reeel).

Een ander hardnekkig probleem waarmee de Werkgroep zich heeft beziggehouden, is dat van de verbindingsletters. De regel voor de verbindingsletter n bij voorbeeld is zo ingewikkeld en artificieel dat ook hier oeverloze discussies ontstaan: de tussenletter wordt in beginsel altijd -e geschreven (kippebout, notedop, krantebericht) behalve als het eerste lid noodzakelijk de gedachte aan een meervoud opwekt (kippenhok, notenbalk, krantenjongen). Dat leidt dan weer tot gekke spellingverschillen zoals tussen bessengelei (men kan alleen gelei maken van veel bessen) en bessesap (ook in één bes zit sap). Daarmee is echter nog niet alles gezegd. Het Groene Boekje spelt inderdaad ook kerseboom, vrouwenwerk, krantenpapier. De Werkgroep suggereert hier twee mogelijkheden:

‘a. men schrijve altijd een -e (bijvoorbeeld bessesap, planteleer, lekemoraal), of b. altijd -en als het eerste lid een meervoud op -en heeft (bessensap, plantenleer, lekenmoraal, maar aspergebed wegens asperges).’

De laatste mogelijkheid draagt merkwaardig genoeg de voorkeur weg van de Werkgroep, daar waar de eenvoudigste oplossing - die bovendien direct bij de uitspraak aansluit - toch eigenlijk veel meer voor de hand liggend is. Met de -en oplossing lokt men weer discussies uit: is het meervoud van keuze, keuzen of keuzes, en moet het derhalve keuzenmogelijkheid of keuzemogelijkheid worden? En wat met methodestrijd, bediendestatuut, klassestrijd? Bij eenvormig -e als tussenletter vermijdt men die discussie.

Voor de tussenletter s beveelt de werkgroep één s aan, als het eerste lid geen s op het eind heeft (liefdesuur, beroepsofficier, gevoelszaak); als het tweede lid met een s begint, adviseert de Werkgroep een verbindings-s, als het eerste lid een meervoud op -s heeft (meisjesschool, hersensschors, memoiresschrijver). Een wel erg ingewikkeld advies, met weinig leerbaarheidswinst ten opzichte van de bestaande regel.

Ondertussen heeft het Comité van Ministers (het komitee van ministers?) van de Nederlandse Taalunie op 10 september de nieuwe Spellingcommissie officieel geïnstalleerd onder voorzitter-

[p. 45]

schap van prof. Guido Geerts. Over drie jaar wil die Commissie klaar zijn met haar opdracht, dat wil zeggen de sanering van het gebruik van diakritische tekens en van verbindingsletters en de spelling van de bastaardwoorden.

Hopelijk komt er dan eindelijk een nieuwe officiële Woordenlijst Nederlandse Taal. Die Woordenlijst zal grondig gewijzigd moeten worden. Vooreerst zal de nieuwe Woordenlijst fors moeten worden uitgebreid met de duizenden nieuwe woorden die onze taal sinds 1954 heeft bijgewonnen. Van computer tot compact disc en van yuppy tot glasnost, de taalwinst moet erin. Maar er kan ook heel wat geschrapt worden, zo bij voorbeeld heel wat woorden die verouderd zijn en zeker de vele dialectische woorden die niet thuishoren in een Nederlandse spellinggids (gevang, noen, teljoor, bestemmeling).

Verder hoeven de regelmatige samenstellingen, die in het Nederlands produktief zijn en dus oneindig uitbreidbaar, er eigenlijk ook niet in (leverkwaal, huisdeur, atoomoorlog, enzovoort).

Wel moeten de woorden waar problemen mee kunnen rijzen zo veel mogelijk opgenomen worden (geluid(s)hinder, disc-jockey) en bij voorkeur met één, officiële spelling. Liefst dan een progressieve spelling (liever buro dan bureau, liever kado dan cadeau, liever konsekwent dan consequent) zodat we niet over afzienbare tijd de hele klus nog eens moeten overdoen.

Met spanning zien we naar dat nieuwe Groene Boekje uit. Eén ogenblik dachten we zelfs dat het er was. Op een mooie dag in februari van 1990 lag er in de etalages een Herziene Woordenlijst van de Nederlandse Taal in de bekende groene kleur. Op de omslag van dit door de Nederlandse Staatsuitgeverij uitgebrachte boek stond ook nog ‘Het nieuwe Groene Boekje’ en ‘De complete officiële Woordenlijst’. O wee, wie zich aan dit bedrieglijke produkt heeft laten vangen. Die zogenaamde herziene woordenlijst is noch min noch meer een miskleun, een wangedrocht van onfrisse commercie. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie heeft gewoon de oude lijst van het Groene Boekje, met alle inconsequenties, overgenomen en aangevuld met zo'n 30.000 nieuwe woorden. Alleen worden de toegevoegde woorden volgens andere principes gespeld dan de oorspronkelijke lijst. Van Spelbederf gesproken! Die herziene woordenlijst behoudt dus niet alleen de bestaande chaos, maar vergroot nog de onzekerheid door op eigen houtje nieuwe regels toe te passen op het toegevoegde bestand.

Vooreerst kiest de auteur voor de voorkeurspelling van de bastaardwoorden. Dat hij daarmee voor de conservatieve spelling opteert en de vigerende Vlaamse spelling van heel wat kranten en tijdschriften negeert, en ongenadig naar een appendix verbant, schijnt hem niet te deren. Evenmin lijkt hij moeite te hebben met het naast elkaar opnemen van tegenstrijdige spelvormen. Spreeuwenest, bessesap, notedop, enzovoort, neemt hij zonder verpinken over van het oude Groene Boekje, maar alle nieuwe samenstellingen met de tussenklank e neemt hij consequent met en-spelling op (dus krantenkop naast krantepapier). Aldus op twee gedachten hinkend, neemt hij nieuwe woorden alleen met c op (electriek en electro), maar wel weer de voorkeurspelling voor elektriciteit en elektrokutie.

Door op een dergelijke wijze een loopje te nemen met de officiële spellingregels en anderzijds het oude bestand als een heilige koe te behandelen, heeft de Staatsuitgeverij nu een knoeiboek op de markt gebracht, dat de onzekerheid van de speller alleen maar kan verhogen. Dit boek is spelbederf in de hoogste graad. Het verdient zonder meer een rode kaart. Die heeft het trouwens al gekregen van de Nederlandse Taalunie. De enige officiële scheidsrechter in de spellingmaterie is immers de Nederlandse Taalunie en die heeft zich formeel gedis-

[p. 46]

tantieerd van die Herziene Woordenlijst. Terecht!

Toch zou het feit dat de uitgevers klaarzitten om nieuwe spellinggidsen op de markt te gooien (het Spectrum heeft in 1989 een Prisma Handwoordenboek Spelling uitgebracht en Wolters heeft in 1989 zijn eigen Spellinggids Eigentijds Nederlands gepubliceerd) de Nederlandse Taalunie tot spoed moeten aanzetten. Het oude Groene Boekje is onbruikbaar geworden, we zitten te popelen om het nieuwe te mogen begroeten.