Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 629]

Bart Vervaeck
Kroniek
Het verlangen dat hobby wordt

Huub Beurskens, De verloving. Amsterdam: Meulenhoff, 1990, 101 p., 590 BF.

Een tunnel en een berg, dat zijn complementaire dingen. Ze horen samen als kar en paard. De twee delen van Beurskens' nieuwe novelle heten ‘De tunnel’ en ‘De berg’. En ze zijn inderdaad complementair. In ‘De tunnel’ is Jacques Dorf aan het woord. Hij is een vijftigjarige bediende, verbitterd om alles wat hij niet gekregen heeft. Zijn enige passie is zijn modelbaan met miniatuurtreintjes. Dat is een wereld van orde en systematiek. Dorf heeft het dan ook niet over een liefhebberij maar over een ernstige job. ‘Werk aan het systeem,’ noemt hij het (p. 21). Het netwerk van sporen, de aaneenschakeling van landschappen, de plaatsing van stations en steden, dat alles bezit ‘een dwingende coherentie’ (p. 36). Dwingend, omdat het systeem zijn eigen wetten oplegt, en Jacques niet anders kan dan deze volgen. ‘Kijk,’ zegt hij, ‘zo begon de baan een eigen leven te leiden’ (p. 38). En dat eigen leven dwingt Jacques tot de bouw van een tunnel. Het is niet zijn besluit, maar de dwang van de baan. Vandaar de passiefconstructie: ‘Er werd besloten tot de bouw van een tunnel’ (p. 38).

Maar de wil van de baan is niet erg praktisch. Hij heeft geen rekening gehouden met de ruimtelijke beperking. De tunnel begint vlakbij de kamermuur en ‘loopt dus na iets meer dan een halve meter op de muur dood’ (p. 45). De systeemdwang verbiedt Jacques de tunnel af te buigen en uit een van de zijflanken van de berg weer te voorschijn te laten komen. ‘Nee, er bestaat maar één acceptabele oplossing en dat is de doorbraak van de muur’ (p. 45). En hier beginnen de problemen. Jacques woont bij zijn moeder en zijn zuster. Die zullen de doorbraak van de muur niet toelaten. In zijn verbeelding straft Jacques hen voor deze weigering, maar in de werkelijkheid blijft hij de brave, onmachtige ja-knikker. De agressie wordt verschoven van de gezinsleden naar de modelbaan. Als de treinen ooit door het gat in de muur rijden, zal Jacques ze vertrappelen: ‘De Henschel zal als eerste komen. Op het moment dat hij met zijn lichten de douchecel binnendendert, grijp ik hem, ruk ik hem van de wagons los, smijt hem op de vloer. Dan spring ik erbovenop en ik blijf almaar op hem stampen, terwijl ik ertoe overga de mensen uit hun benarde posities te bevrijden, zo snel mogelijk, de ene beesten wagen na de andere, iedereen bevrijdende en tevens roepend, papa roepend, papa!’ (p. 54)

Deze bizarre fantasie verknoopt de belangrijkste verhaallijnen. Er is, ten eerste, het samengaan van agressie en dienstbaarheid. Jacques wil de mensen (de miniatuurreizigers van zijn modelbaan) redden terwijl hij ze zelf in de problemen heeft gebracht. ‘Er is geen bestemming meer,’ verzucht hij. ‘Ook niet voor die massa wachtende mensen’, de treinreizigers (p. 58). Maar als een Messias, zal hij die wachtenden een bestemming geven: ‘Ik wil de mensen derhalve op vakantie sturen, samen met het ordepersoneel, op vakantie naar een mooi Frans oord. [...] Ja, dat wil ik zien, daar breng ik mijn volk naar toe’ (p. 61).

[p. 630]

Op het moment dat Jacques deze dingen bedenkt, is hij met vakantie in zo'n ‘mooi Frans oord’. Het lijkt er dus op dat hij vooral zichzelf wil redden.

Er is, ten tweede, de afwezige vaderfiguur. Die blijft tot het einde raadselachtig. Hij is zesenveertig jaar geleden gestorven, tijdens de oorlog dus (p. 26). Uit het tweede deel van de novelle blijkt dat hij vermoord werd (p. 94). Misschien gebeurde dat vanwege zijn Duitse sympathieën, al blijft dat erg duister. Die sympathieën zou men kunnen afleiden uit de volgende passage: ‘“Ze zullen me injecteren,” schreeuwt Jacques, “maar ik wil geen Duitser zijn, ik haat papa!”’ (p. 87).

De onderdrukte agressie en de afwezige vaderfiguur vormen de rode draad van de novelle. Jacques is als de dood voor zijn eigen woede, want die zou het zo moeizaam gehandhaafde systeem ontwrichten. Hij is een dwangneuroticus die zich vast moet houden aan allerhande rituelen, tradities en ceremonieën. Agressief is hij alleen in zijn verbeelding. Hij wil wel weigeren, hij wil zijn moeder en zus wel voor schut zetten, maar hij kan niet. Hij geraakt niet uit het systeem dat hij zelf zo moeizaam heeft opgebouwd. De muur waar hij door wil, is dan ook vooral symbolisch. ‘Ik heb u beslist niet willen misleiden met mijn verhaal over de tunnel. Ik zweer het. Ik heb echt door die muur heen gewild, maar het kon niet, het kon gewoonweg niet, geloof me...’ (p. 63).

Het is verleidelijk om de afwezige vaderfiguur vanuit Lacaniaans perspectief te bekijken. De vaderfiguur zorgt voor de intrede in de symbolische orde, de orde van systematische verschillen. Jacques Dorf is nooit tot die orde doorgedrongen. Daar zoekt hij compensatie voor in een imitatieorde, een miniatuursysteem. Vandaar zijn eindeloze rituelen en zijn passie voor modeltreintjes. Vandaar echter ook zijn onmacht: het systeem is slechts een imitatie, het houdt Jacques weg van de realiteit. De orde wordt nooit werkelijk, ze blijft imaginair.

Dezelfde problematiek doortrekt het tweede deel van de novelle, ‘De berg’. Aan het woord is hier Ilse Dorf, de zuster van Jacques. Terwijl het eerste deel zich in de zomer afspeelde, is het nu winter. De moeder van Jacques en Ilse is ondertussen gestorven. Ilse ligt in bed met een man die ze nauwelijks kent. In een toestand tussen waken en dromen, vertelt ze over haar leven, dat door dezelfde afwezigheid en dwang beheerst wordt als het leven van Jacques.

Net als haar broer, heeft Ilse een passie voor het nagebootste leven. Zij is weg van entomologie, de leer der insekten. Ze verzamelt boeken, biljetten en afbeeldingen; ze bezoekt musea vol opgezette kevers, vlinders en rupsen. Vanwaar die fascinatie? Ilse antwoordt: ‘Het is het raadsel van de metamorfose, denk ik. [...] Je moet je dat ook eens voorstellen. Het hele organisme wordt afgebroken, weefsels verdwijnen, het zenuwstelsel, de spieren, de spijsverteringsorganen, zintuigen, alles wordt tot een egale brij herschapen, waarin hier en daar enkele oercellen overblijven, en van daaruit wordt dan het nieuwe wezen opgebouwd’ (p. 82).

Insekten symboliseren de wedergeboorte, de mogelijkheid een volledig nieuw leven te beginnen. Tegelijk zijn insekten uiterst agressieve wezens, ze ‘roven en plunderen en ze worden in hun eigen bestaan ook weer beroofd en geplunderd’ (p. 82). De agressie is een onderdeel van de cyclus die dood en wedergeboorte verbindt. Wat vernietigd wordt, ondergaat slechts een metamorfose. Het wordt herboren. In die zin is de vernietiging een redding. Dat sluit aan bij de Messias-fantasie van Jacques. Ook hij redde de mensen die hij vernietigde.

Daarin lijkt de wereld van de insekten op die van de modeltreinen: de agressie is er niet vernietigend, het verval is er omkeerbaar. In de metamorfose van de

[p. 631]

insekten, zoekt Ilse vooral naar haar eigen metamorfose. In een droom worden zij en haar broer insekten. De agressie is een noodzakelijke stap in de metamorfose. Daarom zal Ilse André, de man met wie ze in bed ligt, vermoorden: ‘We observeren en observeren, maar wil ik niet vooral mijn eigen handen, mijn spieren, en zelfs mijn gedachten en gevoelens gadeslaan, zien hoe mijn eigen verouderd lichaam bij machte is met enkele eenvoudige handelingen een ander leven lam te leggen, het meest radicale en zinloze vonnis te voltrekken? Een onderdeel van een eeuwige metamorfose, atomen en atomen, wat charme, dat ik alles, dat is het warmte uitstralende, slapende lijf naast me, verder niets, ik noem het André maar weet zelfs niet of het zijn echte naam wel is’ (p. 95).

Waarom wil Ilse André vermoorden? Omdat hij te laat is gekomen. Ilse bekijkt een idyllisch paartje op een schilderijtje: ‘Stel je eens voor dat wij tweeën dat waren, André, jij en ik, maar dan vijfentwintig jaar geleden’ (p. 99). Haar woede is, net als bij Jacques, gegrondvest in wat ze niet heeft gekregen. In de gemiste kansen. Het verleden dat al te onherroepelijk is.

Het is niet duidelijk of de moord op André verbeelding of realiteit is. De laatste zinnen van het boek laten beide interpretaties toe: ‘Nooit heb ik je kwaad gedaan. Ook nu zal ik het niet doen. Maar vertel me dan! Vertel me je leven, in godsnaam, laat me bestaan! André, je kijkt me zo aan...’ (p. 101)

De berg uit de titel van het tweede deel komt voor in een droom van Ilse. Als een vlinder wil Jacques over die berg vliegen, maar hij wordt neergeschoten. Dat verwijst naar Jacques' onmacht. Hij kan zijn dromen niet waar maken. ‘In twee helften dwarrelt en valt Jacques op de berg terug. [...] Ik sta helemaal beneden aan de berg en wil naar boven klauteren, de venijnige, kale rotsblokken omhoog. Ik grijp en grijp in niets dan vleugelresten, in niets dan poeder en vlinderstof. [...] Ik raak er helemaal onder bedolven, sla wild om me heen, snak nu eens naar adem en sta dan weer vreselijk te gillen’ (p. 88-89). Jacques kan de tunnel niet uit, Ilse de berg niet op. Het zijn twee facetten van hetzelfde probleem: onmacht.

De twee delen van de novelle behandelen dus dezelfde thematiek. Ze vertrekken bovendien ook vanuit een zelfde soort vertelsituatie. In het eerste deel ligt Jacques op zijn bed, en vertelt hij zijn verhaal aan de lezer alsof die daadwerkelijk aanwezig is. Hij spreekt de lezer voortdurend aan, vraagt om zijn mening, anticipeert op zijn reacties. Als hij op het toilet zit, vraagt hij de lezer beleefd: ‘Wilt u zich alstublieft omdraaien?’ (p. 30) Hij maakt zich ook kwaad op die onbeschaamd toekijkende lezer: ‘Wat zoekt iemand als u eigenlijk bij iemand als ik, in een broeiend vertrek als dit? Waarom gaat u niet weg? Ik heb u hier niet uitgenodigd. Laat me met rust, ga toch’ (p. 46).

Zoals Jacques tegen een imaginaire lezer praat, zo praat Ilse in haar verbeelding tegen André, die naast haar ligt te slapen. ‘Arme André, ik bestook je al net zo als mijn leerlingen met mijn gepraat. Jij hebt dan nog het geluk dat je mag slapen’ (p. 80). De gelijksoortigheid in de vertelwijze suggereert wellicht een overeenkomst tussen de lezer (uit deel een) en de slapende André (uit deel twee). Dat zou niet alleen ironisch verwijzen naar de slapende lezer (van dat soort lezers heeft Beurskens doorheen de jaren wel zijn part gehad). Het zou ook de moord op André in perspectief plaatsen. Als André niet meer bestaat, bestaat ook de lezer niet meer. De laatste zinnen doden niet alleen André, maar ook de lezer. Die bestaat immers niet meer bij het einde van het boek.

Zo vormen de twee delen van deze novelle een hechte eenheid. Ze hebben een vergelijkbare inhoud en een vergelijkbare vorm. Vorm en inhoud sluiten

[p. 632]

bovendien nog mooi aan bij elkaar. Op het inhoudelijke vlak overheerst de thematiek van de onmacht. En de vormelijke organisatie illustreert dat: Beurskens gebruikt immers vertellers die er niet in slagen te communiceren. Zij praten niet met ‘echte’ mensen, maar met een afwezige lezer en een slapende minnaar. Hun communicatie is inbeelding. Dat blijkt ook uit de titel van de novelle. Wie verwacht een verhaal te lezen over een verloving, komt bedrogen uit. Jacques wil zich verloven, maar er is nergens sprake van een verloofde. Ook hier blijft alles bij onmachtige dromen.

De twee hoofdfiguren van Beurskens zweven tussen dromen en waken, zodat de overgang tussen beide domeinen soms onduidelijk wordt. Beurskens buit die dubbelzinnigheid efficiënt uit, maar hij vermijdt daarbij effectbejag. Er zijn hier weinig of geen barokke, delirante beschrijvingen. De stijl is eerder sober en geserreerd. Ook de beelden zijn sober. Ze passen bij de bescheiden passies van de hoofdfiguren. De beschrijvingen van de omgevingen verraden dat Beurskens ook dichter en schilder is. ‘De kale boomtakken dragen sneeuw en staan daar maar. Wat maakt het de sneeuw uit of hij op takken, op klinkers of op het zink van de daken ligt. Uit schoorstenen vliegen steeds weer zwaluwtjes van rook die ogenblikkelijk vervlokken, vogeltjes die te laat vertrokken, en oplossen in de vrieskoude lucht’ (p. 89).

Door deze getemperde stijl krijgen de woede en de ontgoocheling van de hoofdfiguren zelden de kans uit te barsten. Als er duidelijk sprake is van agressie, wordt ze door de ironie mooi binnen de perken gehouden. Of ze wordt subtiel gesuggereerd door een verschuiving naar lichamelijke processen. Het is geen toeval dat Jacques aan diarree lijdt, terwijl zijn zus last heeft van constipatie. In beide gevallen gaat het immers om stoornissen bij de uitdrijving van dingen die de mens vies en beschamend vindt. Agressie is ook zo'n vorm van uitdrijving.

De ingehouden stijl sluit niet alleen aan bij de ingehouden woede van de hoofdfiguren. Hij is ook nodig voor de milde beschrijving van de oude moeder, ‘met haar oude-appeltjes-handje’ dat zo uit een schilderij van Rembrandt lijkt weggelopen (p. 59). Bovendien suggereert deze stijl dat er onder de woede en de verbittering ook nog tederheid schuilt, ‘een warmte namelijk als een door merg en been trekkende koude rilling’ (p. 33). De verloving is tegelijkertijd warm en koud. Het is het verhaal van de metamorfosen die zich tussen die twee polen voltrekken. Van de warme genegenheid die koude fascinatie wordt, van het verlangen dat hobby wordt.