Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 626]

Koen Vermeiren
Kroniek
Verdwalen in het trappehuis van Escher

Frankie Lemahieu, De andere kant (verhalen). Antwerpen/Amsterdam, Manteau, 1989, 160 p., 585 BF.

De wereld van de graficus M.C. Escher bestaat in feite alleen op papier, aangezien hij in een driedimensionele werkelijkheid niet eens ‘denkbaar’ is. Vooral in zijn afbeeldingen van gebouwen ontwerpt hij geometrische vormen en verhoudingen die volledig in strijd zijn met de wetten van de mathematica. Zijn tekeningen, prenten, houtgravures en litho's tonen een onlogische wereld waarin de tegenstellingen tussen boven en onder, binnen en buiten, stijgen en dalen of bol en hol zijn opgeheven, zodat het lijkt of de figuren die deel uitmaken van deze vreemde schepping een leven leiden dat helemaal in zichzelf is besloten. De bewegingen die zij suggereren zijn even absurd als de constructie waarin ze zich bevinden en daardoor krijgen zij ook iets van een perpetuum mobile. Spiegelingen, omkeringen en het spel met perspectivische projecties creëren vaak de illusie van verschillende dimensies, waarvan de bewoners - ook al naderen ze elkaar zo dicht dat een aanraking mogelijk zou moeten zijn - op geen enkele manier contact met elkaar kunnen krijgen. Ieder van hen leeft in zijn werkelijkheid en die is, logisch beschouwd, onverenigbaar met die van een andere bewoner. In het beste geval kunnen zij elkaar zien, maar bij elkaar komen is uitgesloten. Daardoor maken de vaak gezichtsloze wezens die de wereld van Escher bevolken zo'n eenzame indruk. Zij zijn als het ware de gevangenen van hun eigen dimensie, veroordeeld tot nimmer eindigende en zinloze handelingen en bewegingen die daardoor ook een zekere dwangmatigheid uitstralen. Op de kunstwerken van Escher raak je - letterlijk - niet uitgekeken, want als toeschouwer moet je het standpunt van waaruit je kijkt voortdurend veranderen, terwijl al die verschillende perspectivische beschouwingen samen dan weer onverenigbaar blijken te zijn. Maar daarin ligt nu juist de fascinatie van deze onbestaanbare en tóch zichtbaar gemaakte wereld.

Frankie Lemahieu (^o 1958) heeft in zijn verhalenbundel De andere kant een aantal van deze Escheriaanse thema's en principes uitgewerkt, waarbij de grens tussen realiteit en verbeelding wel heel erg smal wordt. Het verhaal waarin Eschers wereldbeschouwing het duidelijkst tot uiting komt is ‘Brief aan dame van metro B’. De stad waarin de vijfendertigjarige Knut woont, is geconstrueerd volgens een cirkel die wordt doorsneden door een complex netwerk van twintig tramdiagonalen en is onderworpen aan een streng totalitair regime. Haar ontstaan is duister en de verre voorouders die haar hebben gebouwd zijn voortgekomen uit een zwarte leegte. De metro van de stad valt samen met de cirkelvormige afsluitingsmuur en wordt beheerst door een ingewikkeld trappencomplex. Buiten de stadsmuren heersen chaos, willekeur, domheid en noodlot, zo menen althans de bewoners en niemand die het waagt een voet buiten de vertrouwde leefwereld te zetten. Het is trouwens verboden door de onzichtbare leiders.

[p. 627]

Groot is Knuts verrassing als hij, samen met anderen, merkt dat achter de stadsmetro een tweede metro loopt, metro B, die als het ware een soort kopie is van metro A. Knut wordt bovendien getroffen door de schoonheid van een vrouw in metro B, van wie hij soms een glimp kan opvangen. Maar er is iets vreemds met haar aan de hand, want de eerste keer dat hij haar zag was ze nog maar een kind, waarna ze opeens snel begon te verouderen. Hij ziet haar ongeveer honderd jaar worden, binnen een korte tijdsspanne, dan verdwijnt ze gedurende twee weken om daarna haar plaats opnieuw in te nemen als een jong meisje. Het kan dus niet anders, zo redeneert hij, of er heerst een àndere tijdsbeleving in metro B: de mensen verouderen zienderogen en worden herboren nadat ze maximum 50 weken hebben geleefd, zodat ‘het lijden kon herbeginnen (...) een zinloze wederkeer’ waaraan niet valt te ontsnappen (p. 67). De bewoners van metro A en B kunnen echter niet in elkaars werkelijkheid komen en daarom besluit Knut een brief te schrijven aan de onbekende vrouw, al weet hij niet of die haar ooit zal bereiken. Ze leven immers in twee parallelle werelden waartussen alleen oogcontact mogelijk is. Buiten de verwijzingen naar Escher, vertoont dit verhaal uiteraard ook overeenkomsten met de bevreemdende, absurde realiteit van Kafka, waarin individuen vaak het slachtoffer worden van een fataal gebrek aan communicatie en wederzijds begrip.

Ook ‘De ogen van de nachtuil’ beantwoordt aan hetzelfde principe. De ik-figuur is een douanier die ‘in een andere dimensie’ leeft, op de grens van twee werkelijkheden (p. 94). Licht en duister botsen er tegen elkaar op en de enige weg die beide onherbergzame gebieden met elkaar verbindt is een steil - alweer cirkelvormig - bergpad dat slechts in één enkele richting kan worden gevolgd. Communicatie tussen de douanier en de beneden hem liggende stad is heel moeilijk en komt slechts tot stand via een ingewikkeld systeem. De grensbeambte is, net als de bewoners van metro A en B, een soort gevangene van zijn eigen bestaan en bezigheden; hij weet niet eens hoe hij op zijn post is beland en oefent zijn beroep bijna dwangmatig uit. De personages in Lemahieus verhalen weten niet waar ze vandaan komen en nog minder waar ze naartoe (willen) gaan; ze handelen als automaten die eindeloos trappen op en af lopen in een gebouwencomplex van Escher.

In een poging zijn verleden te reconstrueren stuit de douanier op het bestaan van een inmiddels overleden broer, maar deze ontdekking vergroot het raadsel van zijn herkomst nog meer. Zijn verleden blijft voor hem onbekend terrein - hij staat voor een tijdsgrens die hij niet kan overschrijden - en de ik-figuur komt dan ook tot de conclusie dat zijn leven en dat van zijn broer zich volgens parallelle sporen hebben ontwikkeld, waarbij geen van beiden zijn eigen baan kan verlaten. Net als de personages in Eschers wereld die elkaar rakelings voorbij gaan, maar toch niet kunnen aanraken.

Aan dubbelfiguren ontbreekt het trouwens niet in de verhalen van Frankie Lemahieu, waarbij personages zelfs onderling verwisselbaar zijn zonder dat dit ook maar iets aan hun eigen benarde situatie verandert. In ‘Het experiment’ schrijft een in een cel opgesloten man een brief aan zijn tweelingsbroer. Hoe en waarom hij gevangen werd gezet, weet hij niet en groot is dan ook zijn verwondering als hij verneemt dat hij tot tien jaar werd veroordeeld. Zijn medegevangenen - als die al bestaan! - krijgt hij nooit te zien en de enige vorm van communicatie is een doorgeefsysteem met briefjes. Stilaan wordt het duidelijk dat de ene broer - een psychiater - de andere heeft meegesleept in een vreemdsoortig experiment, om hem alzo te genezen van een identiteitscrisis: hij zal hem namelijk tien jaar opsluiten in een

[p. 628]

onechte cel voor een nooit gepleegde misdaad, een eenzame gevangenschap die ‘precies aan de werkelijkheid beantwoordt’ (p. 29). Wat evenwel steeds minder duidelijk wordt, is of die tweelingsbroer wel echt bestaat, want gaandeweg lijken de briefschrijver en de geadresseerde samen te vallen, waardoor er een situatie ontstaat die doet denken aan een litho van Escher uit 1948, getiteld ‘Tekenen’, waarop op een vastgespijkerd blad papier een rechterhand is te zien die een linkerhand tekent die op haar beurt bezig is de rechterhand te schetsen... Wie tracht na te gaan wáár zich nu precies het aanwijsbare punt bevindt waarop de ene werkelijkheid in de andere overgaat, zal zowel bij Escher als bij Lemahieu bedrogen uitkomen, aangezien het hier om een vicieuze cirkel gaat. De onlogische realiteit die wordt afgebeeld heeft alleen op papier een reden van bestaan.

De grenzen in het werk van Escher zijn onzichtbaar, maar daarom niet minder echt en dit geldt ook voor Lemahieus verhalen. Alex in ‘De gedroomde lezer’ ziet geen onderscheid meer tussen droom en werkelijkheid en verlangt zó naar zijn moeder dat hij haar, in zijn fantasie, zijn vader op een gruwelijke wijze laat vermoorden. Het is hem niet duidelijk of hij in ‘een echte droom, of een dromerige echtheid’ (p. 83) leeft en bijgevolg is het helemaal niet zeker in welke wereld de gesuggereerde dood (zelfmoord?) van hem en zijn moeder, aan het einde van het verhaal, heeft plaatsgevonden. Best mogelijk dat Alex de stap van droom naar realiteit heeft gezet - of omgekeerd - zonder zich daarvan bewust te zijn.

In het titelverhaal wordt er een spel gespeeld met de letterlijke en de figuurlijke betekenis van bepaalde woorden, waarbij het onbegrip tussen mensen zo op de spits wordt gedreven dat het op een bepaald moment omslaat in een cynische werkelijkheid, die een brutale en bloederige ontknoping zal kennen. In ‘Het lied van de paarden’ zitten enkele hulpeloze oudjes niet alleen gevangen in een rusthuis, waar ze totaal afhankelijk zijn van het verplegend personeel, maar ook in de solipsistische leefwereld van hun afgetakeld lichaam en van hun verwarde geest. Het niveau van dit verhaal ligt evenwel veel lager dan dat van de andere, terwijl ik ‘Voodoograferen’ zelfs als een mislukte tekst beschouw. Want daarin slaat Lemahieus fantasie werkelijk op hol en zoiets moet absoluut worden vermeden in dit soort verhalen, waarvan de kracht juist ligt in het balanceren op de grens van tegen elkaar opbotsende papieren werkelijkheden. Een al te ongebreidelde verbeelding lijkt mij de grootste vijand te zijn van deze jonge auteur.

Wie echter de moeite kan en wil opbrengen om binnen te dringen in deze absurde wereld, staat ongetwijfeld enkele uren boeiende lectuur te wachten. En het feit dat deze debuutbundel tot hiertoe niet of vrij negatief werd besproken, moet Frankie Lemahieu maar niet al te erg verontrusten; het zegt, mijns inziens, méér over het niveau van de meeste huidige recensenten dan over de verhalen van deze auteur, van wie ik beslist nog hoogstaand werk verwacht.