Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 135

[p. 5]

Willy Spillebeen
De Pianist

Men zei: in die oorlogstijd kochten
de boeren piano's op;
hun hoeven van boven tot onder
trapsgewijs vol piano's
en hun dochters te stom om te spelen.
Willy Spillebeen, Muziek.

‘Piano's, jawel! Ik heb ze zopas helpen lossen. Vier! Stel je voor! Vier piano's!’

Ik kwam net de woonkamer binnen, ik kwam op de geur van het gebraden vlees af.

‘Wat zijn piano's, vader?’

Vader antwoordde zelden als ik hem iets vroeg.

‘Wat zijn piano's, vader?’ vroeg ik weer.

Hij antwoordde nog steeds niet. De stallucht die uit zijn bruinfloeren broek op walmde stonk ineens erger dan anders.

‘Hmmm! Lekker vlees, Liesbetje!’ zei vader. 's Zondags zei hij altijd Liesbetje tegen moeder.

‘Anders zou het geen zondag zijn’, zei moeder. Ook dat zei ze iedere zondag.

Vader schopte onder de tafel zijn rubberen zeesloffen uit en ik zag hoe de ovaaltjes van de zeesloffen een tekening gemaakt hadden in het vuil van zijn voeten. Ook ik schopte mijn zeesloffen uit, maar mijn voeten waren niet vuil. Ik moest me 's zaterdags helemaal wassen, vader niet. De rode bakstenen vloer voelde aangenaam koel aan. Ik kromde mijn tenen.

Ik keek op naar moeder. Ze droeg haar zondagse witte blouse en ze keek vanuit haar ooghoeken eigenaardig op vader neer. Ze giechelde herhaaldelijk.

Ik vond dat kinderachtig.

‘Ik ben moe, Liesbetje,’ zei vader, ‘en jij bent ook moe, ik zie het wel aan je gezicht!’

Hij knipoogde naar haar.

Ik vond moeders gezicht net als anders.

Na het eten gingen ze allebei naar bed. ‘Noenstonden’ heette dat. Ik hoorde moeder giechelen en vader een liedje brommen. Ze hadden alleen op zondagmiddag tijd om enkele uren uit te rusten, daarom waren ze zo opgewekt, dacht ik.

Ik ging onder de noteboom zitten, met mijn rug tegen de lauwe zuidermuur aan. De blinde vink in haar kooitje boven me sloeg af en toe haar metalige liedje. Tarzan, mijn witte rattenpakker met die eigenaardige zwarte vlek over zijn oor en zijn hele ene oog, kwam naast me liggen. Ik legde mijn hand tegen zijn buik aan en voelde zijn hartje jagen. ‘Wat zijn piano's, Tarzan?’ vroeg ik. Hij keek bijna smekend naar me op: ‘Gooi nu asjeblieft geen stok weg, baasje, het is veel te heet!’ Ik maakte een luie zwaaibeweging met mijn arm en hij sprong op, keek toen verwijtend naar me omdat ik geen stok had en ging weer liggen. Ik haalde een knikker uit mijn broekzak. Daarvoor moest ik eerst een

[p. 6]

eind touw helemaal eruit trekken. Ik rolde het vervolgens weer op. Ik zuchtte, Tarzan knipperde met zijn zwarte oog. Het was een mooie knikker, met binnenin een driedubbel gevouwen rozenhart. Toen ik eraan likte vlamde het hart rood op. Net vuur, maar nog roder. Ik stak de knikker helemaal in mijn mond, wentelde hem om en om met mijn tong, liet hem tikkeren tegen mijn tanden. Ik zei langzaam: ‘Pi-a-no's! Pi-a-no's!’ Liet toen de knikker sneller in mijn mond rondtollen. ‘Piano's. Piano's. Piano's. Piano's.’ Ten slotte spuwde ik de knikker uit in het zand, vlak voor Tarzans kop met de nu levendige ogen. Er kwam een kuiltje in het zand en daar steeg er een stofwolkje uit op. De gevlamde bloem zat onzichtbaar onder het stof. ‘Piano's. Wat een grappig woord, Tarzan’, zei ik. ‘Wist ik maar wat dat zijn!’

De hele lange hete zomer al hing ik rond op de hoeve. Mijn armen waren nog te kort om een schoof te omvatten. Maar mijn vingers waren niet te teer om de aren te rapen op de stoppelvelden. ‘De oogst van de arme’, zei vader. En het was ook oorlog! Ik voelde de venijnige prikken van de stoppels in mijn knoesels al lang niet meer. Soms hielp Evaatje me. Evaatje, het dochtertje van de boer. Maar dat zag vader niet graag! Evaatje was nog een jaar jonger dan ik en als we samen waren hadden we altijd veel meer torren, mieren, hommels, kevers, vlinders, vogels en bloemen dan aren gezien. En dan schold vader me uit voor luiwammes. Maar tegen Evaatje durfde hij niets te zeggen.

Die maandagmiddag tijdens de ‘noenstond’ lag de hele boerderij te zoemen onder wolken strontvliegen, gewone vliegen, bijen en wespen. Ik wilde Evaatje net iets vragen over die ‘piano's’ toen ze me zei dat ze iets moest tonen. Maar ssst! Haar vader mocht het niet weten, ze mocht daar zelfs niet in de buurt komen, hij had piano's gekocht en ze in de schuur laten zetten.

‘Wat zijn piano's, Evaatje?’

Ze wist het niet precies.

‘Dingen waar muziek uit komt’, zei ze.

‘Vanzelf?’

Dat wist ze ook niet.

Ik volgde haar door de koestal zonder koeien.

‘Waarom niet langs het deurtje in de schuurpoort?’

‘Dat is sedert zondag afgesloten met een maalslot!’

Nu de trap op naar de strodilt waar bijna geen stro meer lag, dan langs de ladder omlaag in de schuur.

‘Daar staan ze, de piano's!’

Ik keek naar een rechthoekige klamp met een dekzeil er overheen. Bovenaan lagen allemaal stenen op dat zeil en onderaan ook. Toen ik er onder probeerde te kijken, zei Evaatje dat ze zo bang was dat ze het in haar broekje zou doen.

De dag daarop was Evaatje niet thuis en tijdens de ‘noenstond’ deed ik de tocht naar de piano's alleen. Ik haalde wat stenen weg en probeerde het zeil hoog genoeg op te halen om iets te kunnen zien. Ik zag alleen links een soort poot in heel glad, glanzend zwart en rechts eveneens zo'n poot. Helemaal onderaan die poten was een rolletje in geel metaal. Misschien kon je meer zien als je dat smalle gat binnenkroop. Maar mijn hart klopte tot in mijn keel. En toen ik mijn hoofd onder het dekzeil stak was het daar aardedonker. Ik keerde ijlings terug, ladder, dilt, trap, koestal, naar de zon. Vreemd, met Evaatje naast me was ik niet bang. Ik liep de rest van dat uur te zwerven in het bosje. Morgen moest ik lucifers meebrengen. Ineens stond mijn hart bijna stil: ik was vergeten het zeil naar beneden te trekken en er de stenen weer op te leggen.

[p. 7]

De middag daarop stelden we vast dat het zeil nog niet naar beneden was gehaald. Hier kwam dus niemand behalve wij tweeën. Ik had de lucifers en we kropen onder het dekzeil achter het vlammetje aan. Links was inderdaad die gladde pikzwarte poot, hij stond op een metalen wieltje. Rechts was er eveneens zo'n poot. Het vlammetje werd weerkaatst in het zwart, Evaatje vond dat erg mooi. Ik wilde me oprichten en botste meteen tegen een zwart plafond. Het leek minder effen en er was een gleuf in het midden. Ik kroop verder en haperde aan een uitstekend stuk glanzend metaal. Ik schrok en Evaatje achter me botste tegen mijn rug aan.

‘Jaak,’ zei ze, ‘ik ben zo bang, ik doe het in mijn broek dat ik zo bang ben. Het is hier zo donker en zitten hier soms geen beesten?’

‘Welke beesten?’

‘Grote beesten!’

‘Dom kind,’ zei ik, ‘die kunnen hier nooit binnen.’

Maar toen ik een nieuwe lucifer aanstreek beefde ik zozeer dat ik mijn vingers brandde. We kropen verder tot tegen de muur, daar kwam het dekzeil niet tot beneden.

‘Dat zijn dus twee piano's’, zei ik tegen Evaatje. ‘En hiernaast staan er ook twee. En daar is dan ook zo'n gangetje. Voor elk eentje. Ons schuilhok. Maar hoe ziet zo'n piano er uit en hoe kun je daar nu muziek mee maken?’

Evaatje wist het natuurlijk ook niet. Ik borg de lucifers weg achter een balk.

‘Vertel ons geheim aan niemand, Evaatje,’ zei ik, ‘anders is het geen geheim meer.’

Na de graanoogst was de tabak aan de beurt. Evaatje en ik hingen rond de vrouwen, de oudere meisjes en de jongens die tabaksbladeren opnaaiden. We probeerden het ook, maar onze handen waren te klein en we hadden ook nog geen kracht genoeg. Maar nu iedereen op het veld was konden we ook tijdens de dag naar onze klamp gaan en elk in ons schuilhokje kruipen. Evaatje vond het daar altijd zo eng en zo donker en ik had de lucifers. Mocht ze niet bij mij komen? Goed. Ze kroop dan telkens in mijn gangetje, heel dicht tegen me aan, haar droge haar kriebelde in mijn gezicht. Ik rook bijtend stof en altijd weer urine. ‘Foei, kleine meid!’ zei ik dan, ‘Heb je alweer in je broekje geplast?’ ‘Ja’, zei ze en in het vlammetje van de lucifer blonken haar grote ogen vlakbij de mijne. Ze deden me aan de ogen van Tarzan denken. Zo goeiig en zo vol vertrouwen. ‘Ik ben bang als je niet bij me bent!’ zei ze. Ik voelde me dan heel even trots. En ik streelde over haar vuile gezichtje. ‘Mag ik op je schoot komen zitten, Jaak?’ vroeg ze dan telkens. ‘Het is hier zo griezelig.’ ‘Goed,’ zei ik, ‘maar eerst moet je die natte broek uitdoen. En weet je wat, we maken een vuurtje met stro, onze lucifers zijn bijna op.’ Maar dat rookte zo erg in dat kleine hol dat we hoestend naar buiten kropen.

De dag daarop stelde ik verbaasd vast dat de twee schuurdeuren wagenwijd openstonden. Van de ene kant van de schuur naar de andere waren nu draden gespannen. Ze waren in het midden vastgemaakt aan een paaltje dat in de aangestampte grond was geslagen. De tabaksristen werden naar binnen gedragen en aan die draden opgehangen. Ik hoorde de boer foeteren dat ze door die klamp daar onder het dekzeil - hij zei niet ‘die piano's’ - zoveel plaats verloren. En toen de werklui te dicht bij de klamp kwamen blafte hij dat ze moesten opletten. Ze keken hem met hun domme, onderdanige ogen niet begrijpend aan. Ik was trots omdat ik meer wist dan zij. Maar die middag durfden we toch niet in de schuur te gaan spelen. Met allebei de deuren open kon iedereen ons daar komen betrappen.

's Avonds had haar vader de deuren weer zorgvuldig gesloten, zei Evaatje de

[p. 8]

middag daarop, terwijl het buiten zinderde van de hitte. We stonden in de scherpe geur van tabak verlangend naar de klamp onder het dekzeil te kijken. Ineens stond de boer op de rand van zon en schaduw, als een verschijning in het tegenlicht.

Hij grauwde, meer tegen mij dan tegen Evaatje: ‘Jullie blijven uit de schuur weg!’

‘Waarom, vader?’ vroeg Evaatje - ze was sluwer dan ik gedacht had.

‘Daarom’, zei hij.

Ik stond met mijn rug naar de boer gekeerd, stak mijn tong uit en trok een scheef smoel. Evaatje begreep het. Ze giechelde.

De boer joeg ons als pluimvee voor zich uit.

Toen was er wat de grote mensen ‘de bevrijding’ noemden. De Duitsers waren weg en de Polen kwamen in hun plaats. Die Polen waren eigenlijk Amerikanen. De oorlog bleek voorbij te zijn en ineens was er weer school. Het was allemaal minder avontuurlijk dan vroeger. Ik kwam nog dagelijks op de hoeve want ik begeleidde Evaatje van huis naar school en dan weer naar huis. Voor de piano's restte ons nog maar weinig tijd. Wel gingen we er ons af en toe van vergewissen of ze er nog stonden.

Die najaarsnamiddag haastten we ons allebei naar huis: Evaatje had haar vader horen zeggen dat iemand na vier uur de piano's zou komen ophalen.

Er stond inderdaad een vuile rode vrachtwagen met zijn laadbak naar de open schuurpoort gekeerd. De chauffeur droeg een blauwe overall. Naast hem stond een meneer met een deukhoedje op.

‘Kijk,’ zei ik tegen Evaatje, ‘hij heeft net dezelfde deuk in zijn kin als in zijn hoed.’ We giechelden allebei.

Vader en lange Roger waren brede planken aan het leggen, schuin naar de vrachtwagen toe. Lange Roger haalde nu met zijn apearmen de stenen van het dekzeil af, vader deed ze beneden weg. Voorzichtig trokken ze met hun gevieren het dekzeil omlaag. Ik hield mijn adem in, ergerde me aan het gezwets van de volwassenen. Op zo'n plechtig moment! Ik voelde hoe ook het handje van Evaatje wrong in mijn hand. Langzaam kwamen de piano's te voorschijn. Ze waren alle vier eender, glanzend zwart op vier rechte zwarte poten met een dwarsstuk vooraan. Vier broers, een vierling. Ze liepen op wieltjes, maar pas toen de planken in de harde grond waren ingegraven konden ze makkelijk op die planken worden geduwd. Schuin naar omhoog gingen ze de vrachtwagen in. De vier mannen deden het, twee vooraan en twee achteraan. Evaatjes vader keek toe met zijn handen in zijn broekzakken, zei soms ‘ja, ja’, of ‘naar links, godver, naar links’.

‘En kan zo'n ding nu echt spelen?’ Ik schrok van mijn eigen stem.

De meneer met de deukhoed op grinnikte.

‘En of’, zie hij. ‘Luister maar!’

En toen deed hij iets geks. Hij klapte het voorste deel van zo'n piano omhoog. Ik las BECHSTEIN. Wat een mysterieus woord was dat! De meneer met de deukhoed op kende ongetwijfeld dat woord, maar ik durfde niets te vragen. En ineens wist ik waarom die piano's verborgen moesten worden! Bechstein, dat was natuurlijk een Duits woord! En de Duitsers waren hier weggejaagd, zou de boer misschien Duitsgezind zijn? Ik moest dat eens aan moeder vragen, vader antwoordde toch nooit. Toen ging de meneer met zijn deukhoed op een beetje opzij. Ik keek verbaasd naar die eindeloze rij witte en zwarte stukken. Net tanden! Die piano knarsetandde of klappertandde omdat hij hier vandaan moest. En natuurlijk deden zijn broers dat nu ook! De meneer sloeg nu op die witte tanden. Er klonk muziek uit op. Hoge tonen die merkwaardig mooi op elkaar volgden. Ik kreeg er een krop van

[p. 9]

in mijn keel en moest herhaaldelijk slikken. En ik duwde zo hard op Evaatjes hand dat ze ‘Ai, aai’ zei.

‘Ken je dat wijsje niet, jongen?’ vroeg de meneer.

Ik kende het inderdaad niet.

‘Leren ze na de bevrijding op school ons Nationaal Volkslied dan niet meer?’ vroeg hij.

De anderen keken me met hun domme ogen aan. Verwijtend. Ik was er zeker van dat ook zij dat wijsje niet kenden.

De meneer sloeg voort de witte en zwarte stukken aan, die hij ‘toetsen’ noemde. En hij maakte daarbij met zijn vrije arm bewegingen in de lucht.

‘Ik wil ze alle vier wel eens testen’, zei hij. Hij ging van de ene piano naar de andere. Ze hadden alle vier zo'n wit-en-zwart gebit en heetten alle vier BECHSTEIN.

‘Deze hier klinkt vals’, zei hij. ‘Maar dat geeft niet, ze moeten toch opnieuw gestemd worden.’

Ik had die valse klanken onderscheiden en was trots op mezelf. Later leer ik ook op zo'n vreemdsoortige zwarte kist met van die wit-en-zwarte tanden spelen, dacht ik. Ik keek van de meneer daarboven naar de mannen beneden en vandaar naar Evaatje. Zij leek me de enige die niet dom keek, hoewel ze een pruilmondje trok en op haar vuile vingertje sabbelde.

‘Vind je het mooi?’ vroeg ik.

Ze knikte. ‘Ssst’, zei ze.

Toen klonk ineens ‘godverdegodverdegodver’ vanuit de schuur. De boer sprong te voorschijn, recht op zijn dochtertje af, dat geschrokken achteruit week, maar aan mijn hand vasthing.

‘Wat is dit hier, Eva? Wat is dit hier!’

Hij had wat half opgebrande luciferstokjes en een dot zwartgeblakerd stro in zijn hand en stak ze zijn dochtertje onder de neus.

‘Kom mee’, schreeuwde hij en sleurde haar naar de plek waar de piano's gestaan hadden. ‘Wie heeft hier vuur gemaakt? Jij?’

‘Ik niet, papa.’

‘Wie dan wel? Hij? Hij natuurlijk!’ De boer wees naar mij.

‘Zeg dat hij het geweest is!’

Evaatje zei niets.

Ik voelde me ineens beetgepakt door een hand die me pijn deed.

‘Ben jij het geweest, Jaak? Heb jij godverdomme tussen die piano's gezeten en vuur gemaakt?’

Was dat de stem van de boer? Nee, het was de stem van vader.

Ik zei ‘Ja’, heel stilletjes. Voelde toen hoe ik uit mijn evenwicht raakte en pijn had aan mijn ene wang, dan aan mijn andere wang en weer rechtveerde. Ik kreeg een stomp tegen mijn borst en viel op de grond met mijn knie tegen de plank aan, ik zag dat hij ging bloeden. Mijn vader (of was het toch de boer?) boven me gaf me nog steeds stompen. Toen ik me eindelijk kon oprichten en rond me keek schrijnde mijn gezicht en deed mijn lichaam overal pijn. Ik zag vader vlakbij me staan en de boer en de chauffeur en de meneer met de deukhoed en lange Roger iets verderop. Alleen lange Roger grijnsde, maar hij grijnsde altijd. En in de verte, maar zo ver kon dat toch niet zijn, zag ik Evaatje weglopen, struikelen en vallen. En ik zag ook bovenop die rode vrachtwagen de vier piano's staan en ik huilde nog steeds niet. Ik begreep ineens dat vader me wel had moeten slaan en opnieuw slaan omdat iedereen dat van hem verwacht had en toen pas begon ik te huilen. Maar ik wist niet of het om die piano's was of om vader of om Evaatje, die ik ineens ook hoorde huilen.

Ik maakte me uit de voeten, Evaatje achterna. Maar ik rende naar huis en huilde de hele weg, zonder te weten waarom. Moeder vroeg wat er scheelde en ik zei dat vader me geslagen had omdat ik met lucifers gespeeld had. Ze gaf me ook een standje, maar geen slaag. Vader had groot gelijk, zei ze.

[p. 10]

Toen vader thuiskwam zat ik aan de gevel onder het kooitje met de blinde vink. Ik had nog steeds overal pijn. Moeder vroeg uitleg en ik hoorde vader antwoorden op zijn langzame, verveelde manier.

‘Wàt!’ gilde moeder ineens - ik heb haar woorden onthouden en nu ik hier voor mijn piano zit en wacht op mijn eerste leerlingetje, een klein meisje dat een beetje op het Evaatje van toen lijkt, hoor ik moeder ineens weer, met dat hijgerige, bittere timbre waarin honger doorklonk en opstandigheid om de lijdzaamheid van vader, om de vele soorten stank die hij naar huis bracht, om zijn vermoeidheid en zijn zieligheid, ik hoor ineens weer haar woorden van toen en moeder is al vijftien jaar dood - ‘Wàt!’ gilde ze, ‘Heb jij de jongen daarvoor geslagen! Al die piano's had hij voor mijn part in de fik mogen steken! Die stinkerd van een boer heeft ze toch maar gekocht omdat hij geen blijf wist met zijn oorlogsgeld. Omdat hij moest kunnen verantwoorden waar hij al dat geld vandaan had. Woeker geld! En nu houdt hij zelfs geen piano over voor Evaatje, die verdomde vrek! Jaak had ze allemaal in de fik moeten steken, allemaal! Dan had die stinkerd van een boer me de as kunnen bezorgen om er onze kleren mee te wassen! Weet je het soms niet meer dat ik hem ooit wat waspoeder vroeg - hij had tientallen kilo's opgeslagen in zijn kelder, ze lagen daar te vergaan! En weet je ook niet meer wat hij zei? ‘Voor één keer,’ zei hij, - en moeder maakte een eigenaardig gebaartje met haar duim tussen haar wijs- en middelvinger - ‘voor één keer krijg je al het waspoeder dat je nodig hebt, Liesbetje.’ En ik schreeuwde: ‘Blijf met je gore poten van mijn lichaam af!’ En toen zei hij, de schoft: ‘Gebruik dan maar die as daar, Liesbetje, dàt is ook een geschikt waspoeder!’

[p. 11]

Greet Vandepitte, Drogenaald-Aquatint.