Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 679]

III Literatuurgeschiedenis

[p. 680]

Ton Anbeek
Waarom alleen een ‘Hollandse’ literatuurgeschiedenis?

In 1986 verscheen er in Amsterdam (Noord-Nederland) een studie over de Nederlandse roman tussen 1945 en 1960. Dit boek. Na de oorlog, werd mei 1987 in Dietsche Warande en Beldfort besproken door Marcel Janssens. In zijn, overigens welwillende recensie wast Janssens de Hollander de oren omdat hij zonder verantwoording de Vlaamse schrijvers buiten beschouwing laat (er worden alleen enkele kritieken van Vlamingen geciteerd). De betreffende alinea luidt als volgt: ‘Zal ik verwondering wekken wanneer ik, met de deur in huis vallend, maar meteen zeg dat ik in dit boek een verantwoording mis van het feit dat de roman uit Nederland, dus goed en wel uit het Koninkrijk der Nederlanden, er volledig, maar dan ook volledig apart behandeld wordt, en dat die andere componente, met name de verhalende literatuur door Vlamingen geschreven (en af en toe in... Nederland gepubliceerd en gerecenseerd), zonder de geringste verantwoording onbesproken blijft? Misschien zal men antwoorden: maar dat moet toch niet verantwoord worden, het is vanzelfsprekend helemaal verantwoord er in de (enorme) verzameling verhalende teksten die na de oorlog in de Nederlandse taal geschreven werden, precies en alleen die uit te pikken die door Nederlandse staatsburgers geschreven werden. Ja, er is een tijd geweest dat literatuurgeschiedschrivers in de Nederlanden met een groot academisch gezag en krachtig werden aangespoord, zoniet bezworen, om toch de éénheid-in-verscheidenheid van de héle Nederlandse literatuur aan beide kanten van de rijksgrens te respecteren en te illustreren in hun historische overzichten. Er zijn tal van waardevolle boeken in die zin geschreven, hoewel anderen bewust en op allicht goede en alleszins methodologische verantwoorde gronden een andere kaart trokken.’

Drie elementen uit deze alinea trekken de aandacht. In de eerste plaats de opmerking over het respecteren van de eenheid-in-verscheidenheid van de héle Nederlandse literatuur aan beide kanten van de rijksgrens. Geïmpliceerd wordt dat die eenheid - zij het dan in verscheidenheid - er ook inderdaad is. Ten tweede wordt er op gewezen dat een gezaghebbende academische traditie deze visie ondersteunde. En ten derde merkt Janssens als illustratie van die eenheid op dat Vlaamse schrijvers toch ook in het Noorden worden uitgegeven. (Dat Vlamingen ook in het hoge Noorden besproken worden, lijkt mij minder van belang: dat geldt ook voor Spaanse, Duitse, Franse etc. auteurs.)

Wat voor verweer heeft de schrijver van Na de oorlog hierop, behalve rode oren? Een makkelijk antwoord zou zijn: waarom moest ik mij verantwoorden? Dat deden bij voorbeeld Lissens, Van Vlierden en Weisgerber toch ook niet toen zij respectievelijk De Vlaamse letterkunde van 1780 tot heden (1969), Van In 't wonderjaer tot De verwondering (tweede druk 1974) en Aspecten van de Vlaamse roman 1927-1960 (1973) publiceerden? Waarom wordt een Vlaming niet tot

[p. 681]

verantwoording geroepen als hij de eenheid niet ‘respecteert’ en een Noord-Nederlander wel? Het feit dat Vlamingen zich gekwetst voelen door het gedrag van de schrijver van Na de oorlog, terwijl geen enkele Hollander aanstoot nam aan het overeenkomstige vergrijp van Lissens, Van Vlierden en Weisgerber, zegt veel over de precaire relatie Noord-Zuid. Blijkbaar voelen Vlamingen zich eerder gepasseerd, wat mogelijk samenhangt met enig minderwaardigheidsgevoel. Ik hoop die psychologische barrière aan het eind van dit artikel te nemen.

‘Vlamingen doen het ook’ betekent natuurlijk niet meer dan het terugkaatsen van de bal. Het is geen rationeel argument voor de scheiding Noord-Zujd. Misschien is het de beste weg eerst eens enkele argumenten ten faveure van de eenheid die Janssens postuleert, nader te bekijken.

Het argument van de gezamenlijke taal

Een eerste argument zou kunnen zijn: het gaat toch om één taal, en dus om één literatuur. Dat lijkt me de zwakste van alle denkbare redeneringen. Want niemand verwacht in een geschiedenis van de Engelse literatuur een behandeling van de Amerikaanse, Australische etc. letterkunde. Geen enkele Amerikaan protesteert tegen een studie over de Engelse roman als daar geen Amerikaan in voorkomt. Moeilijker ligt het bij de Ierse letterkunde: Yeats, Wilde en Joyce zullen in geen enkele Engelse literatuurgeschiedenis ontbreken. De reden is dat deze Ieren een dominante rol hebben gespeeld in de Engelse literaire ‘scene’. Mijns inziens is de positie van de Vlaamse literatuur ten opzichte van de Hollandse (ik gebruik dit woord om elk misverstand uit te sluiten) eerder vergelijkbaar met die van de Amerikaanse tegenover de Engelse. Het gaat in beide gevallen om eigen tradities, die afzonderlijk kunnen worden beschreven.

Het argument van het verleden

Is het niet dwaas om alleen de Hollandse literatuur van na de Tweede Wereldoorlog te beschrijven, als men de hele geschiedenis van de Nederlandse literatuur ongetwijfeld bij Van Veldeke laat beginnen, om vervolgens via Vlaanderen en Brabant uiteindelijk pas so tegen de tijd van Melis Stoke in het Noorden te belanden? Geen enkele ‘Knuvelder’ zal zich beperken tot de landsgrenzen van het huidige Nederland. Waarom dan later wel een scheiding?

Dit lijkt een doorslaggevend argument. Niettemin laat de praktijk van de geschiedschrijving een paar opmerkelijke feiten zien. We komen nu bij de eerbiedwaardige academische traditie waarop Janssens zich beroept. De geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden (‘Baur’) kent wel een deel over de negentiende eeuw in Holland, en een deel over de periode 1885 tot het begin van de twintigste eeuw in Holland. De paralleldelen voor Vlaanderen ontbreken. Om dat laatste gegeven gaat het niet, wel om het feit dat er aparte delen over de Vlaamse letterkunde waren gepland. De Vooys en Asselbergs hadden er blijkbaar geen enkele moeite mee om alleen het Noorden voor hun rekening te nemen. Vlaanderen, dat was een verhaal apart. De geschiedenis van de literatuurgeschiedschrijving laat ons dus voor de moderne periode eerder apartheid dan ‘respect’ voor de eenheid zien.

Janssens zou kunnen antwoorden dat hij andere onderzoekers op het oog heeft. Zo'n kampioen van de eenheidsgedachte was natuurlijk iemand als Stuiveling. Laten we eens nagaan wat zijn eenheidsconceptie in de praktijk oplevert aan de hand van zijn Een eeuw Nederlandse letteren (ik citeer uit de tweede druk, van 1958).

[p. 682]

Portret van Ton Anbeek door Anne van Herreweghen

a) Het is opvallend dat Stuiveling de minste moeite heeft met het aaneenpraten van Noord en Zuid als het gaat om de literatuur uit de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw. Een vergelijking tussen Van Nu en Straks met De Nieuwe Gids dringt zich natuurlijk op. Van de Woestijne wordt naast Boutens gesteld.

b) In de periode daarvoor zijn de verbindingen schaars. Conscience wordt in één keer meegenomen bij de behandeling van Hollandse schrijvers van de historische roman als Van Lennep, Bosboom-Toussaint e.d. Geforceerd is de overgang op p. 94: ‘Intussen werd ook in Vlaanderen een jong vroom dichterschap geknakt, zij het niet door de dood.’ Met dat zinnetje springen we van De Genestet naar Gezelle.

c) Opvallend zijn in de andere periodende aanduidingen van de verschillen tussen de Noord- en de Zuid-Nederlandse ontwikkeling: ‘In België, geteisterd door oorlog en bezetting, en in het Vlaamse deel ook nog gespleten door het activisme, is de

[p. 683]

reactie op de gebeurtenissen uiteraard veel feller geweest, zowel naar inhoud als vorm.’ (p. 209).

Verschillen worden ook onderstreept door een paar generaliserende opmerkingen waar, denk ik weinig Vlamingen erg gelukkig mee zullen zijn: ‘In Vlaanderen en Friesland, agrarische gebieden waar nog steeds een zeker feodalisme bestond dat eerst nu in een ontstellende crisis vernietigd werd (...)’ (p. 131). En erger: ‘Vlaanderen, van nature joliger dan Holland’ (p. 181).

Het is alles bij elkaar niet veel. Zijn poging om op twee sporen tegelijk te reizen brengt hem tot een aantal ongelukkige verbindingen. Zijn verhaal rammelt als hij bepaalde wissels moet nemen. De beschrijving van de eenheid lijkt het meest geslaagd als hij Van Nu en Straks in verband brengt met Tachtig en Negentig. Maar is zo'n verband noodzakelijk? Er is een Hollandse inbreng in Van Nu en Straks; maar de bijdrage van Vlamingen aan De Nieuwe Gids is gering: tekenend is de beruchte noot van Kloos bij een bijdrage van Buysse.

Waar de Zuid-Nederlandse literatuur raakvlakken vertoont met de Hollandse, komt het failliet van de eenheidsgedachte eerder sterker uit; ik denk aan de samenwerking in Forum die tot de ondergang van het blad voerde, en de kortstondige fusie van Tijd en mens met Podium. (Deze mislukte symbioses kwamen overigens eerder uit commerciële dan ideologische motieven voort.)

De conclusie kan alleen maar zijn dat Suivelings poging om de eenheid te ‘respecteren’ niet overtuigend overkomt. Integendeel, zijn boek geeft genoeg materiaal om de verschillen tussen Noord en Zuid te illustreren. Hoogstens kan men wijzen op de (bijna) gelijktijdigheid van de bloeiperiode aan het eind van de vorige eeuw aan beide zijden van de landsgrens, maar ook in dat geval zijn eigenlijk de verschillen interessanter. Gelijktijdigheid levert op zichzelf nog geen verhaal op,

Het verhaal van Noord en Zuid

Een van de verworvenheden van de moderne filosofie van de geschiedenis is dat historici zich steeds meer bewust worden van het feit dat zij een verhaal vertellen. Een verhaal impliceert een ontwikkeling. Een literatuurhistoricus geeft de ontwikkeling van de literatuur weer, dat wil in mijn opinie zeggen dat hij beschrijft hoe bepaalde literatuuropvattingen elkaar opvolgen. Een dergelijk verhaal krijgt alleen structuur als schrijver A of eerder: een groep schrijvers rond tijdschrift A reageert op schrijver B of de groep schrijvers rond tijdschrift B. Het probleem voor de beschrijving van de literatuur van Vlaanderen en Holland als eenheid is dat ze elkaar zo weinig raken. Vlamingen reageren op wat er in Vlaanderen aan de hand is, zelden op wat er in het Noorden gebeurt, en hetzelfde geldt voor de Hollanders. Kortom: Zuid-Nederlanders reageren op Zuid-Nederlanders, Noord-Nederlanders op Noord-Nederlanders (enkele incidentele gevallen daargelaten), en dat rechtvaardigt twee verhalen.

Dat geldt voor het verleden, en het geldt nu nog steeds. Vraag een Vlaming: ‘Wie zijn jullie belangrijkste jonge auteurs?’ - tien tegen een dat de Hollander een reeks namen te horen krijgt waarvan hij hoogstens Van den Broeck en Van Paemel kent (vergelijk artikel van Aad Nuis in Literatuur 2 (1985), p. 213-315). De Hollander kent alleen de Vlamingen die in Amsterdam zijn uitgegeven. Wanneer men de ‘eenheid’ zou forceren, zouden alleen die auteurs recht op een plaats in het verhaal hebben. Maar daarmee wordt de Vlaamse letterkunde gereduceerd tot de selectie van Amsterdamse uitgevers, met andere woorden: het zou een typisch voorbeeld van de Hollandse arrogantie zijn waar de Vlamingen terecht zo'n hekel aan hebben.

Eigenlijk zijn er drie literaturen: de Hollandse, de Vlaamse en de Vlaamse voorzover gesanctioneerd door Hol-

[p. 684]

landse uitgevers. De tweede kent de Hollander niet, en dus is er geen sprake van eenheid. De eerste en de derde samenvoegen en tot ‘de’ literatuur van Noord en Zuid verklaren zou een daad van puur imperialisme zijn.

Dat was de reden dat in een studie over de Nederlandse roman tussen 1945 en 1960 Claus en Boon ontbraken. Dezelfde literatuurhistoricus, hoor ik, zal maart 1990 een handboek over de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985 publiceren. Zonder Vlamingen, maar mét verantwoording. Uit zijn inleiding liet hij mij de volgende zinnen citeren, die mogelijk een laatste psychologisch bezwaar wegnemen: ‘Ik heb begrepen dat deze zaken [de scheiding Noord/Zuid] gevoelig liggen en dus voeg ik hier, om elk misverstand te vermijden, een persoonlijke ontboezeming toe. Mijn concentratie op de Hollandse literatuur heeft niets met enig waarderingsverschil te maken. Zelf sla ik hoon in zijn sterke boeken even hoog aan als Hermans - al blijft zijn zwakkere werk wel heel ver onder het gemiddelde van de Parijse auteur. Couperus mag dan een groter psycholoog zijn, het werk van Buysse bezit een frisheid die men bij geen enkele noordeling zal terugvinden.’ En zo kan men doorgaan: Walschap (Vlaanderens meest onderschatte auteur) kan met recht naast Vestdijk worden gesteld. En Karel van het Reve is niet de enige Hollander die meent dat de grootste Nederlandse auteur Willem Elsschot heet.

Tot slot

Is er dan geen geïntegreerde literatuurgeschiedenis mogelijk? Mijn paradoxale conclusie is dat zo'n aanpak vooral de verschillen tussen de Noord- en Zuid-Nederlandse ontwikkeling zou doen uitkomen. Ik denk bij voorbeeld aan het Vlaamse proza waarin de tegenstelling tussen een verwekelijkte adel en een vitale plattelandsbevolking wordt uitgebuit (Buysse, Walschap, Teirlinck, zelfs Boon) - die thematiek ontbreekt in het Noorden. Verder lijkt het of de bereidheid tot experimenteren in Vlaanderen altijd groter is geweest dan in Holland (expressionistisch toneel, nouveau roman). Een systematische verkenning zal zeker zinvol kunnen zijn, al zou die mogelijk het ‘respect’ voor de eenheid van de letterkunde der Nederlanden niet vergroten...