Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 194]

Hugo Bousset
Harry Mulisch als buikspreker

Harry Mulisch, De elementen. Amsterdam, De Bezige Bij, 1988, 154 p.

Bij het lezen van de nieuwe korte roman van Harry Mulisch (1927), De elementen, werd ik weer op elke bladzijde geconfronteerd met His master's voice. Mulisch beheerst zijn roman zoals de goden het heelal. De alomtegenwoordige alwetende verteller irriteert vanaf de eerste pagina. Het arme personage wordt in de je-vorm toegesproken en voorgesteld als een pop aan een touwtje. De roman als poppenkast. Ik tik het begin van het boek over: ‘Neem het volgende. / Stel, je hebt het hele jaar hard gewerkt en nu ben je met vakantie op Kreta. (...) Laten wij eens aannemen dat je nu de zomer op Kreta doorbrengt en een man bent. Geen vrouw dus - ook zoiets’. En de laatste zinnen van de roman maken elke creatieve lectuur voorgoed onmogelijk: ‘Aangenomen nu, dat dit allemaal zo is. Sla dan dit kleine boek dicht, Phoenix: verrijs uit je as!’ Niet alleen het personage, ook de lezer bengelt ergens aan een touwtje. Die ‘je’ slaat ook op ons. Met welk ‘souverein gemak’ bouwt tovenaar Mulisch zijn romanwereld op! Dat komt omdat hij een mechanische opvatting heeft over de roman: het is als een wekker die hij opwindt en waarvan hij beslist wanneer hij zal rinkelen. De boeken van Mulisch zijn niet meerduidig en daarom eerder vervelend. (Soms ontsnapt hij uit zijn eigen romangevangenis, zoals in De aanslag, 1982, maar dat was een uitgedeind hoofdstuk uit de onaffe roman De ontdekking van Moskou.) Ook De elementen heeft een gesloten structuur, als metafoor voor een gesloten wereldbeeld. Voorspelbaar heten de delen: Aarde, Water, Lucht, Vuur, Quintessens. Straks zal ik braafjes de roman interpreteren, of liever: Mulisch’ ideeën verwoorden, De criticus als buiksprekerspop. Geen enkele manoeuvreerruimte wordt me als lezer gegund. Zo heeft de 40-jarige hoofdpersoon, de ‘art director’ Dick Bender (ik ben d'er!), twee kinderen: zijn elfjarige dochter Ida en zijn negenjarige zoon Dick. Op Kreta, waar hij met zijn gezin met vakantie is, zijn twee Zeus-grotten: één in de berg Dikti en één in de berg Ida. Hoera, de lezer heeft dit gemerkt. Maar Mulisch laat de zoon zelf vragen: ‘Dikti, Ida... Is dat nou toeval, pap?’ Weg met de pret. De personages gedragen zich op hun beurt als kleine dictators. De pop wordt buikspreker. Als de hoofdpersoon zich zijn jeugd herinnert, heeft hij het ook over gesprekken met zijn buiksprekerspop, die hij - natuurlijk - laat zeggen dat zijn papa vermoord moet worden. Mulisch' oedipale spelletjes maken ook zó iets voorspelbaar. Dick heeft overigens later de neiging de wereld te zien als een toneelspel: hij is een soort vierkantswortel van Mulisch. En zijn vrouw Regina doet op haar beurt hetzelfde. Als ze aan boord zijn van een luxejacht, eigendom van een klant - de baas van een farmaceutische multinational -, en ze zien Herbert von Karajan, Jacqueline Onassis, Günther Sachs, Frank Sinatra, Henry Kissinger, prins Reinier van Monaco... staat er te lezen: ‘Je werpt een blik op Regina, die rondkijkt alsof er een theatervoorstelling aan de gang is’. Dus: de vanuit een helikopter naar de personages kijkende (externe) focalisator laat zijn hoofdpersoon kijken naar zijn vrouw

[p. 195]

Regina, die zelf kijkt naar wat ze als een theatervoorstelling ervaart. Kijken naar wie kijkt naar wie kijkt naar wie speelt. De wereld is een schouwtoneel. Het staat allemaal niet zo ver van W.F. Hermans' verjaarde bepaling van de ‘goede roman’: ‘een gefingeerd verhaal dat een of andere stelling of overtuiging illustreert’. Het heeft alvast één voordeel: als iemand me nu nog een keer vraagt wat een postmoderne romancier dan wel mag zijn, heb ik een antwoord klaar; dan zeg ik: een romancier die precies het omgekeerde doet van Harry Mulisch. Willem Brakman zei daar tegen Wam de Moor het volgende over: ‘Ik wil daar niet hysterisch over doen, maar waar de werkelijkheid toch iet of wat schizofrene en absurde trekken heeft aangenomen, daar ga je toch niet naadloze gehelen van maken, de lezer laten schuilen onder de paraplu van de almachtige verteller? Dat kan niet meer’. Hier wordt gepleit voor een meerstemmige, gelaagde roman, die open staat naar de creatieve lezer. Lezer en auteur zijn samen ontdekkingsreizigers in het heelal, om deze paragraaf met Milan Kundera af te ronden.

Ik zei het al: Mulisch' gesloten romanvorm is een metafoor voor zijn gesloten wereldbeeld. Het opbouwen van een visie op de werkelijkheid met de elementen is oeroud. Allicht in het tweede millennium voor onze tijdrekening was er in China sprake van vijf elementen: water; vuur; hout; metaal en aarde. De Grieken hadden het over vier oerelementen, met name aarde, water, lucht en vuur, die onderling penetreerden; het vijfde element, de quintessens, was de alles doordringende en verbindende ether. De initiatie bij de vrijmetselaars verliep in vier fasen: aarde (lichaam; het materiële leven); lucht (het mentale; de filosofie); water (de ziel; de religie) en vuur (de geest; de eigenlijke initiatie). De weg van de roman De elementen loopt van de materie over allerlei religies en filosofieën naar het geestelijke inzicht in het heelal, naar de quintessens. Het cijfer vijf verwijst naar de alles overstijgende synthese tussen de werkelijkheid (het cijfer twee) en de goddelijkheid (het cijfer drie). De lezer kan er allemaal niet naast kijken en wordt meteen gevangen gezet in Mulisch' mythische formule. Ik heb al verwezen naar de titel van de roman en de titels van de vijf delen. Maar reeds de omslag is een afbeelding van het schilderij Poseidon (1984) van Carlo Maria Mariani. Nu was Poseidon de heerser van de zee (het water). Zijn twee broers waren Zeus, de heerser van de hemel (de lucht) en Hades, de heerser van het binnenste der aarde. Verder begint Mulisch zijn roman met een citaat van Empedocles, Grieks natuurfilosoof van de vijfde eeuw voor Christus. Die bepaalde de ‘elementen’ als de vier grondstoffen die alle dingen doen ontstaan en vergaan door de inwerking van liefde en haat. Trouwens, op het reeds vermelde plezierjacht loopt een zekere Dmitri Mendelejev rond. Die naam alludeert op de Russische chemicus (1834-1907) die in 1869 publiceerde over het periodiek systeem der elementen. Terloops: op de boot vinden we ook de graaf Count Fugger, een Zwitsers bankier. Nu zijn de Fuggers een historisch befaamd koopmansgeslacht uit Augsburg; de bekendste was graaf Jacob II ‘de Rijke’ (1459-1525), de geldschieter van Keizer Karel V. Ik vermeldde al dat we op het luxejacht ook o.m. Herbert von Karajan, Frank Sinatra, Henry Kissinger... ontmoeten. We reizen door de tijd, en dat is precies wat het jacht zelf ook doet. Vorst Mendelejev heeft het over ‘één fantasmagorisch panorama van alle eeuwen’. Eerst naar Venetië, voor de inscheping: van Fonteinebleau over Les Baux, ‘waar de edele albigenzen zijn afgeslacht’, over de Romeinse steden Orange, Nîmes en Arles, en verder over Mantua, ‘waar de misdaden van de Gonzaga's nog overal tegen de sombere muren hangen’, Vicenza en het Teatro Olimpico, de

[p. 196]

Veneto en Palladio's villa's (‘de architectuur als godsbewijs bijkans') tot Venetië zelf, La Serenissima’, die ‘metafysische stad’. Na de inscheping varen ze naar het zuiden, met achter de Apennijnen, het ‘betoverde Toscane’, dat van moment tot moment verandert ‘in renaissancistisch, in romeins, in etruskisch, en weer terug’. Later, achter de horizon, Rome; ten slotte de steile rotsen van de Helleense eilanden. Kreta ligt op de grens tussen de geschiedenis van de mens en de mythische wereld van Egypte, waar de cruise naartoe moet, naar Karnak en Kaïro, in een hotel met uitzicht op de piramide van Cheops. De piramide is van oudsher het symbool voor dood en wedergeboorte. De hoofdpersoon van De elementen is veertig, aanbeland in het midden van zijn bestaan; als art director is hij met vakantie ‘op deze kretenzische grens tussen Europa en het Dodenrijk’. De visie van Mendelejev op het leven als een reis naar de dood, wat een nieuw begin is, krijgt gestalte in het citaat: ‘In mijn begin is mijn einde, zegt Eliot, het einde is het begin, zegt Hegel’. Als hij de art director vraagt waarom hij leeft, antwoordt die in een intuïtieve flits: ‘om te sterven’, hiermee onbewust naar Heidegger verwijzend. De hoofdpersoon begint Mendelejev als zijn geestelijke vader te beschouwen en zijn beperkt-materialistische horizon wordt verruimd. Tegelijk begint hij in te zien dat hij met ‘een holle vrouw’ is getrouwd, niet de ‘anima’ die hem zou vervolledigen en zin zou geven aan zijn bestaan. Zij zoekt ‘een soort paradijselijk geluk binnenin het geld (...) als een soort pecuniaire mystica’. Hij is wanhopig, in media vita, gegrepen door het zwijgen van het heelal. Alleen liefde kan hem redden. Maar dan moet hij van het element ‘aarde’ weg. Daartoe heeft hij een Ariadne nodig, de Ariadne die de Atheense held Theseus helpt de Minotaurus in het labyrint te doden door hem een wikkeldraad te geven waarmee hij de weg uit het labyrint terug kan vinden. Meteen wordt ook gealludeerd op Ariadnes vader Minos, de legendarische koning van Kreta, die Poseidon (cf. het omslagschilderij!) vroeg hem een stier uit zee te zenden als offer voor god.

Veertig wordt voor Dick Bender niet het midden van zijn bestaan, maar het einde ervan, of: een nieuw begin. Reeds in het materialistische deel Aarde had hij af en toe de interpenetratie meegemaakt tussen de vier elementen, waarbij water en lucht steeds functioneren als initiërende graden tussen aarde en vuur. Als Dick gaat surfen, wordt hij ‘één ding met de plank en het zeil’. Hij verlangt ernaar niet meer terug te keren naar de bewoonde wereld, verder te zeilen ‘in het middelpunt van een schijf blauw water en een halve bol staalblauwe lucht, waar de zon doorheen smelt als een snijbrander’, om uiteindelijk zoek te raken (of zijn bestemming te vinden?) in de sterrenhemel. Vaak is hij de enige die wat ziet: ‘Als een ovale druppel raakte de zon de zee, terwijl zich tegelijkertijd aan haar bovenkant een brede tuit vormde, als bij een goudviskom. Even later richtte zij onder de horizon een verschrikkelijke vuurzee aan, waarvan de gloed zich over de halve hemel verspreidde: daarin verscheen kort daarop een heldere ster, scherp als de prik van een speld’. Die ster is geen ster, maar de planeet Venus, de liefde die de elementen verbindt tot de quintessens. Na een donkere tussentijd, met ‘een ineengeschrompelde wereld’, laat de maan ‘de zee herboren worden als kwikzilver’. Hier past een dubbele commentaar. Er wordt duidelijk gealludeerd op de alchimie, waar in het Grand Oeuvre vooral kwik (water; passiviteit; het aardse) en solfer (vuur; activiteit; het hemelse) op elkaar moeten inwerken. Vervolgens is er sprake van een kringloop: na het zonnevuur komt de duisternis en dan zorgt de maan voor het herboren licht. Dat is een echte levensloop: als kind hebben we de ware zin van het bestaan gekend en het duurt tot in de dood voor we opnieuw zover zijn, op enkele flitsen na. Volgens Mulisch leven we ‘in een

[p. 197]

wereld, waarin een tweede, eeuwige wereld verborgen zit, - maar niet als twee werelden, als één vanzelfsprekende wereld, tegelijk tijdelijk en eeuwig, die zich pas splitst als de eeuwige vervaagt en in de vergetelheid verdwijnt. Maar vernietigd is zij dan niet, soms toont zij zich weer even, zoals nu in dit panorama, of in een kunstwerk, of in de liefde voor iemand’. Het komt er dus op aan de vanzelfsprekende eenheidservaring van het kinderlijke bestaan te herwinnen. Het voor Mulisch zo typerende motief van de ‘regressio ad uterum’ past hier perfect in. Dick herinnert zich een alchimistisch ritueel bij een Keulse vriendin, waarin hij met een lepel door het grauwe vlies van het gesmolten lood moet om wat van dat lood in een schaal water te gieten. Het stolsel lijkt op een danseres, of een inktvis, en waarom niet, een foetus. De mens staat op ‘de grens van lood en lood’. De betekenis van de reeds vermelde Zeus-grotten op Kreta ligt in dezelfde lijn. Dick bezoekt met zijn dochter Ida de grot waar Zeus, Minos' vader, uit Rhea geboren wordt. De grot is altijd al het symbool geweest van de baarmoeder. En net dan vertelt Dick aan zijn dochter over haar geboorte: ‘Toen ik je gezicht te voorschijn zag komen, dacht ik: verdraaid, mijn moeder’. Dick wil Ida zijn.

De korte delen Water, Lucht, Vuur en Quintessens spelen zich op de laatste vakantiedag af. Dick is voor de eerste keer alleen. Hij zal en moet naar het water van de zee, terug naar het vruchtwater van de moeder. Hij doet aan diepzeeduiken en voelt zich heen en weer wiegen als een kind in een kinderwagen, die door de moeder op en neer geduwd wordt. Onder water is de interpenetratie van de elementen feller dan op aarde: ‘Onder water is het water geen water meer, maar blauw licht, steeds blauwer en dieper, met overal schuine stralen zonlicht als ronddansende orgelpijpen tussen de bodem en het ondoordringbare, verblindend zwengelende, luchtbellen rondsproeiende dak’. De terugkeer naar de baarmoeder blijkt ook uit de flora onder water: ‘De rotsachtige bodem is nu overdekt met bizarre groeisels, die er uitzien als ingewanden, levers, nieren’. Zwevend onder water, nauwelijks beseffend wat hij doet, voelt Dick zich gelukkig. ‘Heeft iedereen, van wie iemand houdt of hield, een uiterste argument voor de hemelpoort?’ En hij denkt aan die allerzaligste eerste keer met Regina, toen de wereld nog warm en betrouwbaar was. Toen, in die kamer, konden ze de tijd even vernietigen. En dan gebeurt het wonder: heel diep onder het zeeoppervlak ontdekt Dick het antieke marmeren beeld van een hermafrodiet: de verscheurende tegenstelling tussen het mannelijke (volgens Jung: lucht en vuur) en het vrouwelijke (water en aarde) opgeheven! Met het beeld in de armen ‘doorbreekt’ hij de waterspiegel, wordt hij wedergeboren, in het verblindende zonlicht van de schepping. Daarna gebeurt alles snel: Dick wordt opgeschept door een vliegtuig, dat zijn reservoir bijvult met water. Dan braakt de bovendekker hem uit en valt hij naar beneden, waar een brandend bos hem zal ontvangen. Dick voelt een heldere gemoedsrust. Hij heeft de vorm aangenomen van een danseres, of een inktvis. Hij voelt zich vrij en de tijd staat stil. Het vuur nadert. De dood nadert. Hij roept: ‘Mama!’ Alles is één: ‘Het vuur, de lucht, het water, de aarde, alles valt nu samen in dit moment, dat niet meer tot de tijd behoort maar tot de eeuwigheid’. Het heeft iets met licht te maken, met de bliksem, met de verrukking ook als een Phoenix uit de as te verrijzen en dit al te voelen voor het reddende vuur je opneemt.

De bovenstaande reconstructie van de roman De elementen maakt het boek allicht aantrekkelijker en boeiender dan het is. Ik heb het door de ogen van Dick naverteld. In feite staat Harry Mulisch via zijn loodzware alwetende verteller tussen het boek en de lezer. Uitleggend en betogend. De roman vernietigend.