Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 64]

Hugo Bousset
Trapezewerk

Leon de Winter, Kaplan. Amsterdam, De Bezige Bij, 1986, 464 p., 690 fr.

Leon de Winter ('s-Hertogenbosch, 1954) is een van de beste jongere auteurs uit Nederland. Maar net nu bij promoveerde van de uitgeverij In de Knipscheer (Haarlem) naar De Bezige Bij (Amsterdam), heeft hij een wat ontgoochelende roman gepubliceerd: Kaplan. In de romans van De Winter zitten de hoofdfiguren verstrikt in de onvoorstelbare knoeiboel van de maatschappelijke realiteit en lijden ze aan een ‘allesverzengende paniek’ om het bestaan. Om zich in leven te houden, voeren ze allerlei rituelen op, die een schijnorde suggereren. Of ze gaan op queeste naar de zin van het bestaan in de vorm van een reis, een zoektocht, die op haar beurt mislukt. Ik denk aan Dürer uit de roman De (ver)wording van de jongere Dürer (1978), die uit de ‘leegte in de wereld’ wil ontsnappen door in het spoor van Taugenichts naar Italië te reizen. Taugenichts is de beroemde romanfiguur van Joseph von Eichendorff, fijnzinnige kunstenaarsziel en charmant zondagskind, dromend van een wereld zonder pijn en zorg, maar vol muziek en liefde. Dürer ziet echter in dat hij zich in geen enkel land ter wereld thuis kan voelen; hij vlucht in de krankzinnigheid.

Ook de ik-figuur van de prachtige roman Zoeken naar Eileen W. (1981) gaat op zoektocht. Hij is in Londen terechtgekomen als uitbater van een antiquariaatsboekhandel. Daar bouwt hij een rituele schijnorde op, die voor hem ‘levensreddend’ is. Hij maakt een register, houdt zich aan een strenge dagindeling, aan een geregeld leven zonder illusies, aan een ‘splendid isolation’. Na de ontmoeting met Eileen gaat hij op zoek naar een échte orde, naar een wijze van zijn, iets duurzaams dat aan de tijd weerstaat. Daartoe trekt hij naar Noord-Ierland, Eileen W.'s mysterie achterna. Hij tracht vat te krijgen op zijn bestaan door Eileen te reconstrueren. Hij heeft haar slechts enkele uren ontmoet; al de rest is verbeelding, of een getuigenis, of een gevonden brief. De schaarse feiten maken hem snel duidelijk dat de echte Eileen er ook niet in slaagt zin te geven aan haar bestaan. Ze wordt beheerst door een ‘onoverbrugbare kloof tussen haar verbeelding en de wereld om haar heen’. Ze kan niet ontsnappen aan de religieuze onverdraagzaamheid, de ‘verroeste patronen’ en de ‘historische absurditeit’ van Noord-Ierland. De liefde tussen de katholieke Eileen en de protestantse Kevin is onmogelijk; haar geforceerde huwelijk met de katholieke Marc bevredigt haar niet. Kevin wordt de zelfmoord ingedreven, Eileen de krankzinnigheid. De schrijvende ik-figuur kan Eileen alleen nog maar verliteraturen tot een ‘abstracte, gestolde vorm’. Zijn Eileenverhaal is uiteindelijk een ‘denkbeeldige reconstructie’. Het leven van de schrijver en Eileen zijn elkaars spiegelbeeld. Alleen de tekst troost, heelt en redt.

Een variant op dezelfde thematiek treffen we aan in La Place de la Bastille (1981). De ik-figuur, een joods leraar en historicus, bevindt zich in een periode van ‘manifeste vertwijfeling’: huwelijksproblemen, afkeer van zijn onderwijsjob en vooral het niet langer geloven in de zinvolle gerichtheid en coherentie

[p. 65]

van de geschiedenis. Hij heeft namelijk een boek geschreven over de mislukte vlucht van Lodewijk XVI naar Varennes op 20 en 21 juni 1791. Die mislukking - en dus de redding van de Franse revolutie - is te wijten aan een reeks domme spelingen van het lot. Het ontbreken van dé geschiedenis van de mensheid valt voor de ik-persoon samen met het ontbreken van een persoonlijke geschiedenis: als jood heeft hij in de oorlog zeer jong zijn beide ouders verloren. Bovendien verneemt hij van een vroedvrouw dat hij wellicht een tweelingbroer heeft gehad, maar ook die kent hij niet. Hij is een vacuüm-ik. Hij vraagt zich dan af: ‘Was mijn omgang met de geschiedenis een kwestie van Vatersuche?’ Daarom weegt de ontdekking zo zwaar dat de geschiedenis in feite bestaat uit subjectieve interpretaties, die een schijn-orde opleggen aan een onoverzichtelijke hoeveelheid voorvallen, gemoedsbewegingen en natuurrampen. De ineenstorting van de geschiedenis en van zijn leven vallen volledig samen. Hij weigert te vluchten in een ritueel bestaan van regelmaat en orde, volgens ‘een steriel systeem van regels en voorschriften’. Hij bezit nog een foto van de Parijse Place de la Bastille, waarop zijn lief Pauline staat en daarachter iemand die op hem lijkt. Hij beeldt zich in dat die onbekende wel eens Philip zou kunnen zijn, zijn verdwenen tweelingbroer. Zijn reis naar Parijs, naar Philip, is eigenlijk een ik-queeste: hij gaat, tegen beter weten in, op zoek naar een persoonlijke geschiedenis, een zingeving voor zijn bestaan. Hij stelt zich Philip voor als een verlosser, en ook als degene die hij zou willen zijn. Uiteindelijk twijfelt hij aan het bestaan van een tweelingbroer, en daardoor aan zijn eigen bestaan. Alleen zijn boek houdt stand.

De krokodilleziel van Kaplan

De lijvige roman Kaplan betekent een keerpunt in het oeuvre van Leon de Winter. In een interview met Joost Niemöller voor De rijpe tijd (najaar 1986) vertelt de auteur dat hij niet zo'n behoefte meer heeft aan een duidelijke lijn in zijn bestaan: ‘De boel is net zo onontwarbaar als ik in Kaplan beschreven heb.’ Reeds in het eerste hoofdstuk wordt met het beeld van de fietser aangeduid wat de uitkomst zal zijn van Leo Kaplans queeste: ‘De man slingerde met zijn rijwiel over de glanzende rails. Telkens als hij tegen de grond dreigde te slaan, slaagde hij erin zijn balans te herstellen en enkele meters verder te fietsen, tot er nieuwe evenwichtsproblemen ontstonden.’ Het leven is een soort trapezewerk. Het zal wel niet toevallig zijn dat die term als leidmotief ook de talloze neukpartijen aanduidt die het boek versieren. Wie is de in 1946 geboren, 38-jarige jood Kaplan? ‘Kaplan de schrijver, de echtgenoot, de versierder, de poseur, de cynicus. Hij wist nog steeds niet wie hij was en hij wisselde van rol zoals hij een schoon overhemd aantrok.’ Dat zal op het einde van de roman nog zo zijn; alleen heeft Kaplan dan geleerd zich daarbij neer te leggen. Hij hoort nu eenmaal in de chaos thuis en de rituelen daartegen hoeven niet meer. Maar in het boek zelf krioelt het juist van rituelen als hopeloze pogingen om aan het bestaan zin en vorm te geven.

In het begin van de roman heeft Leo Kaplan er weer een echt zootje van gemaakt. Zijn relatie met Hannah, een huisarts die eveneens van joodse afkomst is, loopt naar haar einde. Nu het met zijn tweede wettige echtgenote ook weer fout afgelopen is, vinden we Kaplan terug in het diepste van alle ellende: ‘Kaplan had een kamer betrokken in een van die tot goedkope hotels ingerichte woningen in Zuid, een kaal zelfmoordvertrek met kromgetrokken schrootjes aan de muur, bruine kleeftegels die niet meer kleefden op de vloer en een vuilgeel nylon sprei met donkere vlekken op het doorzakte bed.’ Hij is wanhopig omdat hij er niet in geslaagd is een aantrekkelijke, intelligente en sensuele vrouw als Hannah bij zich te houden. Maar er is meer. Reeds negen titels heeft hij gepubliceerd, de eerste, De lege wereld, zestien jaar geleden. Terloops: het in 1976 verschenen debuut van De Winter heette Over de leegte in de wereld. Maar de laatste 28 maanden heeft hij niets van belang meer geschreven. Even wordt vermeld dat zijn schrijfcrisis begon bij zijn bezoek aan Cairo. Nadien: niets

[p. 66]

dan chaos in zijn leven. Kaplan verlangt naar een reddend ritueel, dat hij bepaalt als een ‘functionerende illusie’.

De alwetende verteller leidt de lezer om eerst nog duistere redenen naar Rome, naar Ellen de Waal. Ellen is gehuwd met een Nederlands diplomaat, met wie ze al 17 jaar volstrekt monogaam leeft. Ze beleeft in haar dromen de wildste erotische avonturen; ze houdt ervan zich over te geven aan ‘denkbeeldig trapezewerk’. Maar tegelijk wil ze het veilige ritueel van het huwelijk niet missen. In het ‘protocol van hun huwelijk’ spelen zij en haar man ‘twee op elkaar afgestemde rollen’, die elkaar in evenwicht houden. In het geritualiseerde bestaan is het evenwicht van het grootste belang. Nadat zij meent te hebben ontdekt dat haar man met de koffiedame van de ambassade naar bed gaat, tracht ze het verbroken evenwicht te herstellen door Dino, een kelner, te versieren. De vorige rituelen, die het leven tussen haar en haar man beregelden, zijn nu zinloos geworden. De geliefde koffie-met-warmemelk op zondagochtend getuigt plots van ‘acteursmaniertjes’, een ‘façade’. Tot ze ontdekt dat alles op een misverstand berust en het verbroken evenwicht hersteld wordt. Intussen heeft de lezer vernomen dat Ellen van haar achttiende tot haar twintigste een hartstochtelijke relatie met Kaplan had en dat ze ook een zoon van hem heeft, wat hij echter niet weet.

Kaplan denkt terug aan Cairo, waar hij Ellen en haar 16-jarige zoon zowat 2½ jaar geleden terugzag. Die ontmoeting is de sleutel tot het grondig verstoorde evenwicht van onze held: hij zal nu toch moeten toegeven ‘dat hij sinds dat ogenblik niet meer tot werken was gekomen, creatief volkomen impotent was geworden, zijn huwelijk had verwaarloosd en een alcoholicus dreigde te worden.’ Nu daar bovenop nog het afscheid van Hannah komt, maakt hij de trieste balans op van zijn leven, van Kaplans Inferno! Zijn vader, jood Kaplan, laat hem een week vóór zijn 39e verjaardag een fortuin na, maar was een sjacheraar in schroot en afval, een man zonder cultuur. Leo lijdt aan een onuitroeibaar minderwaardigheidscomplex en wil zich aldoor bewijzen. Hij snakt naar helderheid en houvast maar maakt zelf alle relaties stuk. Hij wil er overal bijhoren, maar blijft een joodse buitenstaander met vervolgingsangst. Hij voelt zich een ‘kunstmens’ en heeft een ‘krokodilleziel’, want hij kan zijn geliefde niet kussen zonder haar te verscheuren.

De stolp van Ellen

De roman krijgt nieuwe vaart als Kaplan tijdens een publiciteitsreis voor de Italiaanse vertaling van zijn werk Ellen zal ontmoeten in Rome. Meteen wordt teruggeblikt op hun grote jeugdliefde, reeds 19 jaar weg in de tijd. Aan die liefde hadden Ellen en Leo zich hun hele leven kunnen bedrinken. Als ze samen waren, was de smerige wereld er niet meer: ‘Onder de stolp bestond er geen wereld met joden en angstige ouders en stinkende meubelzaken en uniformen van de Waffen-SS in kisten op zolders. Allebei wilden zij zich losscheuren van hun achtergrond. Allebei probeerden zij hun eigen geschiedenis te schrijven, die begon bij hun geboorte - hun nieuwe prehistorie - en nu het jaar nul had bereikt. Leo's bed werd hun aarde en de stolp die er overheen stond hun hemel. Niets en niemand hadden ze nodig. Hun eigen jaartelling was begonnen.’ Leo en Ellen trachten buiten tijd en ruimte te bestaan. Ze willen ontsnappen aan de ruimte van hun jeugd, het bekrompen 's-Hertogenbosch, en aan de tijd van hun ouders, de oorlog, de fascisten en de joden. Maar hoe ontkom je aan je persoonlijk noodlot? Het is moeilijk wonen in een utopie. De paradijselijke roes van een liefde buiten de tijd en buiten de maatschappij, het met volle teugen genieten van de bevrijdende tabula rasa: het kan niet blijven duren. Rond 1966 vindt Leo dat hij zich moet ‘engageren’. De wereld begint aan hun stolp te knagen. De provo's, Mao, Viëtnam worden nu belangrijker dan hun liefde. Bovendien verwacht Ellen een kind. In een wanhopige poging om Leo opnieuw voor zich te winnen, wendt ze voor dat ze haar baby in Londen heeft laten wegmaken. Leo slaat op de vlucht.

[p. 67]

In Rome komt Ellen Leo aan het vliegveld afhalen. Geconfronteerd met haar enige, grote jeugdliefde, ziet ze scherp in dat haar leven gebouwd is op een leugen: Leo is de vader van haar zoon, maar zij kan hem dat niet zeggen, want ze verkiest het veilige ritueel van een burgerlijk huwelijk met een welopgevoed diplomaat. Leo zit ook in een impasse: zijn geschrijf ligt stil en geen van zijn relaties krijgt een duurzaam karakter - hoewel onze Don Juan op het vliegtuig de knappe stewardess Paula heeft opgescharreld. Leo en Ellen slagen er niet meer in hun zo gewichtige gemeenschappelijke verleden door allerlei rituelen te verdringen. Leo zegt daarover: ‘Zij beroerde iets dat hij de afgelopen negentien jaar onder tientallen vrouwen en negen boeken had proberen weg te moffelen.’ Ellen is opnieuw binnen handbereik, en Leo wil de klok terugdraaien, maar dàt is onmogelijk. Beiden zijn niet meer wie ze waren. Ze spreken over hun verleden maar hebben geen toekomst meer. Om eenvoudig in leven te blijven, moeten ze een ultiem ritueel voltrekken: nog één keer met elkaar naar bed gaan. Leo wil door een laatste verzoenende liefdesdaad greep krijgen ‘op de waanzin in zijn kop en de waanzin op straat.’ Bijna 20 jaar is hij in een absurd kringetje gelopen, van Ellen tot Ellen. Hij moet met haar nog één zalige keer onder de liefdesstolp, voor hij het leven kan aanvaarden zoals het is: veel chaos, veel trapezewerk. Het leven wemelt van onbegrijpelijkheden en absurditeiten, en daar moet hij mee leren bestaan. Als laatste oefening in volwassenheid gaat hij terug naar zijn wortels: 's-Hertogenbosch. Daar krijgt de gedachte nog scherper contouren, ‘dat hij maar moest wennen aan stof en vuil, er mankeerde iets aan zijn tomeloze verlangen naar zuiverheid en reinheid.’

Literaire hocus-pocus

Dat ik Kaplan bij het begin van deze kroniek wat ontgoochelend noemde, heeft te maken met de vormgeving van de roman. Leon de Winter heeft gemeend de chaos in Kaplans bestaan te moeten uitbeelden via een chaotische structuur. Dat doet me denken aan de naïeve toneelspeler die woedend de scène oploopt om woede uit te beelden. Natuurlijk, die toneelspeler moet wel weten wat woede is, het moet een van zijn mogelijke werelden zijn, maar bij het uitbeelden van die woede is beheersing en technische vaardigheid nodig. Ik vermoed dat in Kaplan bepaalde tussen- en ingeschoven verhalen en beschouwingen bedoeld zijn als een achtergrond van alomtegenwoordige absurditeit. Maar vermits de motieven in de ingebedde teksten telkens ‘blind’ blijken te zijn, niet doorlopen, heeft de lezer al snel de neiging om al dat overbodigs over te slaan. Zo tracht de auteur ons in hoofdstuk 9 van het eerste deel duidelijk te maken dat de maatschappij een soort dierentuin is, met een overvloed aan beelden en veel tekst en uitleg, maar waar blijft dat dierenmotief in de volgende drie delen van de roman? Andere motieven zoals dat van Il Mostro, het monster dat verliefde koppels afmaakt, zijn ronduit irrelevant voor de thematiek. En wat heeft de afrekening met Harry Mulisch te maken met de historie van Leo Kaplan?

Ik heb stellig de indruk dat al de literaire hocus-pocus een krampachtige poging is om te verbergen dat Kaplan een rechttoe-rechtaan geschreven feuilleton is, een boek dat overigens lekker zou lopen als filmscenario. En uit de roman zelf kan ik met applaus citeren: ‘Als je een boek wilt verfilmen moet je een slecht boek nemen, want meer dan de plot heb je niet nodig.’ Nog een laatste bezwaar: wat is de functie van de alwetende stem die uit de hemel in de roman valt en alle leesplezier, elke creatieve receptie onmogelijk maakt? Hoogst enerverend klinkt het orakel: ‘we zullen dit aan het slot van dit hoofdstuk nog meemaken’ of ‘we hebben dat hierboven gezien.’ De stem van de allesweter is één-talig: ze is de spreekbuis van álle personages, ze voorspelt, ze moraliseert en ze zingt af en toe een levenslied, met een krop in de keel. Maar de lezer had liever zélf wat trapezewerk bij de lectuur van Kaplan gedaan. Weet je wat? Laat het boek nog even liggen en lees het tijdens de volgende zomervakantie aan de Spaanse Costa.