Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 48]

Hugo Brems
De gedroomde figuur

Leonard Nolens, De gedroomde figuur. Amsterdam, Querido, 1986.

Op de Nacht van de Poëzie in 1979 kwam op zeker ogenblik Leonard Nolens op het podium. Iedereen zag hem staan, en hoorde hem een gedicht lezen, dat als in een refrein keer op keer over de dichter beweerde: ‘Hij is niet hier. Hij is er niet.’ Toch was hij levensgroot aanwezig en accentueerde hij zelfs die aanwezigheid door in hetzelfde gedicht te vermelden dat hij 1,83 m groot is en schoenmaat 44 heeft.

Het openingsgedicht van de nieuwe bundel, dat ‘Plaats en datum’ heet gaat over dezelfde bevestiging en ontkenning. Precieze autobiografische gegevens worden geaffirmeerd: Ik ben Belg, Ik ben in Vlaanderen geboren, Ik ben geboren in Limburg, Ik ben ook geboren in Bree, ten slotte ben ik geboren in 1947. Maar tegelijk worden zij ontkend als definitieve en essentiële beschrijving van het ik. Ook het daaropvolgende gedicht ‘Afkomst’ verloopt volgens diezelfde beweging: ‘Ik kom uit een familie van zakenlui, leraren, priesters’, maar verderop: ‘Spiegeldeuren weerkaatsen het profiel waaruit ik wegwil’. Nogmaals dus: ‘Hij is niet hier. Hij is er niet.’ Waar is hij dan wel?, de dichter die in zijn hele werk getuigenis aflegt van het besef aangetast te worden door anderen, die hem zijn identiteit ontroven, maar hem die tegelijk ook overhandigen, die hem beduimelen, verduisteren, maar ook aan het licht brengen? Hij is misschien ergens op weg in de woorden tussen een ik en jij, altijd net ergens anders, als iemand die blijvend vertrekt, iemand die over zijn huis en zijn kamer, over zijn eigen hoofd als volgt schrijft:

‘(...) hier
Kun je niet weg, moet je

het wit ondervragen, het blad

Verhoren, elke dag beginnen

met het einde van je droom.

Hier is je huis en het gaan.

Hier is je blijvend vertrek.’ (14)

Hij is iemand die een poëzie schrijft die uitdrukkelijk lyrisch belijdend is, maar die daarvoor afwisselend ik-, jij-, en hij-vormen gebruikt. Iemand die zijn bundel de titel De gedroomde figuur geeft, en die de cyclus die daarover gaat, en die geïnspireerd is op de gebeeldhouwde koppen van John Davies, als volgt besluit:

‘Ik ben het niemandskind,

de wees van iedereen.

Mijn naam is de haat,

de liefde van je hetende blik.

Mijn huis ligt in het middelpunt

van de gebaren

Waarmee je me beschrijft.

Ik tel mijn dode jaren

Op je vingers af,

ik leef wellicht in het verdict

[p. 49]

 

Van je kijkende tong.

 

We vallen samen of uiteen.’ (56)

Uit zo'n kern kan geen andere poëzie ontstaan dan een die altijd verspringt van versmelting naar afstand, van verbanning naar thuiskomst, van ik naar de ander, van aanwezig naar afwezig, van de mens naar zijn personage, de utopie van de werkelijkheid.

De werkelijkheid, dat is al in het hele oeuvre van Nolens een van de meest problematische begrippen. Een van de verzen uit dat vroegere werk, die nogal eens door mijn hoofd schieten, is de uitroep, de klacht: ‘En ik die werkelijkheid wou maken.’ Het is afkomstig uit het ‘Proloog’-gedicht van de bundel Hommage:

‘Ik heb niets meer. Ik ben niets meer.
Mijn boek is bij voorbaat kapot.
En ik die werkelijkheid wou maken.

Ik wil eindelijk wakker worden

uit jullie omgangsvormen van mij.

Ik wil eindelijk genezen

van mijn antieke geschiedenis in jullie.

Maar mijn bestaan is in beslag genomen.
Mijn tong wordt oud. Ik ben onderweg.
En er is niets om dichterbij te komen.
Ik ben toch een aparte verschijning

van jou.

En ik heb toch een bloedeigen lijf

sinds jullie.

Ik wil mijn persoonlijk verhaal.

Maar ik heb geen geheim.

Ik ben een geheim.

En ik die werkelijkheid wou maken.

Dit alles met een hand van leer gezegd.’ (7)

Het contrast tussen de absolute ambitie, die van de autonome schepper, en de even totale mislukking, is het gevolg van de werkelijkheid die er al is. Dat is de werkelijkheid waar we het al over gehad hebben, die van het eigen registreerbare bestaan, van persoonlijk en familiaal verleden, maatschappelijke bindingen, zelfs vriendschap en liefde. Allemaal werkelijkheid, die meer is dan uiterlijke omstandigheden, die in de dichter neergeslagen is als zijn eigen geschiedenis en grondstof. Alleen het dichterlijke woord biedt de mogelijkheid om daaraan te ontsnappen:

‘Niet uit een man, niet uit

een vrouw geboren, niet geboren

Maar geschapen, uit mijn werk

moet ik voortaan ter wereld komen.’

De illusie van een mogelijkheid, want de taal zelf is allesbehalve maagdelijk, is niets anders dan die onpersoonlijke geschiedenis zelf.

Het gevecht van Nolens met de banaliteit van die werkelijkheid nam in het verleden tragische allures aan. Heroïsch maar ook grotesk. De weigering van het ene en de affirmatie van het andere waren zo absoluut gesteld dat sommige gedichten oversloegen naar een karikaturaal beeld van zichzelf. Er bestond enkel wit of zwart, licht of duister, euforie of wanhoop. Maar wat zich aandiende als krachtige weigering van elk compromis, was in feite - zo zie ik het tenminste - een krampachtige verdediging van de eigen stellingen. Het was een teken van angst voor de oncontroleerbare veelvormigheid, voor het veelvoud van dat hele tussengebied.

De interessantste gedichten waren dan ook die waarin de breuken en verschuivingen het duidelijkst waren, waarin aarzeling, twijfel en nederigheid opdoemden. Waarin het tragische en grootse, maar tegelijk toch weer veilige beeld doorbroken werd van de dichter als de onbegrepene, de grote doler, de nobele banneling. Vertigo was in dat opzicht al een verrijking. De gedroomde figuur gaat nog een stap verder. Het is nogal moeilijk om te zeggen waarin die stap nu precies bestaat. Dat komt nu juist doordat het een stap is naar het midden toe, naar het gebied waar de contradicties van het wereldbeeld van Nolens in elkaar schuiven; niet om op te gaan in een soort van halfzachtheid, maar om elkaar te bevruchten, te verdiepen en te verwarmen.

Ik zou in deze bundel overal kunnen beginnen, maar neem nu gedichten als de cyclus ‘De derde’, of ‘Rome-Antwerpen’ of ‘Een natuurlijke straat’ of, één van de mooiste: ‘Verklärte Nacht’:

[p. 50]

 

‘We zitten naakt aan tafel.

 

Je ogen verlichten de kamer.

 

Je fosforescerende vlinderhanden

 

verschikken de lucht

 

Als je tegen me praat of slapen

 

op het zwarte kleed.

 

 

 

Ik raak ze dagelijks aan.

 

Hun levenslijn weet hoe ik heet.

 

Hun doorzichtige aders verbergen

 

de loop van mijn lot, de vlucht

 

Van ons bloed dat het wit van je wangen

 

verandert in vlekkend verlangen.

 

 

 

De tuindeur waait open.

 

Beginnende regen doorritselt de bomen,

 

Besproeit het rukkende raam

 

waarin jij zit te blinken,

 

Licht waarin ik me zie,

 

in wie ik misschien verdwijn.

 

 

 

Je stapelt de borden, verwijdert

 

de kruimels en schenkt nog wat wijn.

 

Ik hoor in de keuken het blauw porselein

 

en de messen tinken,

 

Ver. Mijn benen doen pijn van

 

het niet naar je toe kunnen komen.’ (38)

De titel kondigt al een contrast aan, maar dan een dat zijn kracht haalt uit het dempen van de tegenstelling, niet langer uit het retorisch opzwepen van de spanning. Het gedicht zelf balanceert heel delicaat en ingetogen op de grens tussen donker en licht, binnen en buiten, weten en verbergen, aanwezigheid en verdwijning, nabijheid en afstand, verlangen en onmacht. Iedere aangezette beweging verglijdt in haar complement en zo intensifieren en verdiepen ze elkaar.

En dat alles wordt grotendeels tot stand gebracht door middel van enkele eenvoudige beschrijvende verzen. Ik heb er ook geen verklaring voor dat ik in een gedicht als dit het meest getroffen word door de verzen die ogenschijnlijk het minste zeggen: ‘De tuindeur waait open. Beginnende regen doorritselt de bomen.’ En: ‘Je stapelt de borden, verwijdert de kruimels en schenkt nog wat wijn. / Ik hoor in de keuken het blauw porselein en de messen tinken, / Ver.’

Natuurlijk heb ik er wél een verklaring voor. Het lijkt op een willekeurig huiselijk tafereeltje, en dat is het ook. Maar huiselijke tafereeltjes willen wel eens geladen zijn met symboliek, met een emotionele diepgang die verder reikt dan de filosofische gedachte of de emotionele uitroep. En die vooral veel complexer is en minder tot categorieën gereduceerd. Het komt er alleen op aan die betekenis te lezen. Nolens is niet de eerste dichter om dat te ontdekken. Eén van de meest klassieke voorbeelden daarvan is het gedicht ‘Impasse’ van Nijhoff, waarin ook een anekdote uit de keuken wordt verteld: ‘Wij stonden in de keuken, zij en ik’. De dichter vraagt aan de vrouw: ‘Waarover wil je dat ik schrijf?’. En dan gaat het gedicht verder:

‘Juist vangt de fluitketel te fluiten aan,
haar hullend in een wolk die opwaarts schiet
naar de glycine door het tuimelraam.

Dan antwoordt zij, terwijl zij langzaamaan
druppelend water op de koffie giet
en zich de geur verbreidt: ik weet het niet.’

Tussen de vraag en het antwoord, die beide ook niet zo geweldig zijn, staan 6 verzen met louter beschrijving van de fluitketel en het zetten van koffie. Maar in de gecreëerde context en door de zorgvuldige selectie van de beelden waarmee het tafereel werd opgebouwd, is het geladen met de diepte van alle spanningen tussen man en vrouw, dichter en gedicht, wereld en transcendentie.

Zo werkt ook dit gedicht van Nolens: ‘Je stapelt de borden, verwijdert de kruimels en schenkt nog wat wijn. / Ik hoor in de keuken het blauw porselein en de messen tinken. / Ver.’ Daarin zit zowel het scheppen van orde, de opruiming als de gave van het schenken. Er is wat je doet en wat ik hoor, het oude van de kruimels, en de wijn, die zowel de avond afsluit als er een nieuwe impuls aan geeft. Het gerucht in de keuken, verweg en de intieme nabijheid van het hele tafereel. De breekbaarheid van het porselein en de agressiviteit van de messen. En alle voelbare relaties tussen die polen, die hier geen tegenpolen meer zijn maar elkaar aantrekkende en

[p. 51]

afstotende lagen van één onontwarbare ervaring.

Het is niet de enige manier waarop Nolens in deze bundel tot de werkelijkheid komt, en, het gebeurt ook niet altijd. Er blijft nog heel wat over van zijn typische spreekstem, die de lezer wil bezweren, er blijven nog cerebrale constructies en stilistische tics. Maar de globale toonaard van deze bundel is soberder, minder pathetisch, en voor mijn part authentieker.

Een vroegere bespreking van de bundel Alle tijd van de wereld, uit '79, besloot ik op de volgende nogal schoolmeesterachtige wijze: ‘Het is mijn overtuiging, dat Nolens, wil hij zijn imponerend dichterlijk talent helemaal waarmaken, zal moeten afdalen. Ik hoop niet dat hij “dat oud verlangen” helemaal opgeeft, maar dat het de plaats gaat innemen die het toekomt: die van referentiepunt in een mildere en verhelderende dialoog met “de mens die wel was en die wel is”.’

Ik geloof dat het hier in zekere zin gebeurd is. Er is werkelijkheid nu, en niet enkel als datgene waartegen de dichter zich doorlopend moet afzetten. Maar ook dat ‘oud verlangen’ is er nog, die droom van een ander soort bestaan, het vruchtbare besef van onvolkomenheid. Het is een verlangen dat de grond is van alle romantiek en van de meeste kunst. Als wat er al is genoeg was, dan hoefden we niets meer bij te maken. De kunstenaars maken iets bij, veranderen de wereld, scheppen er telkens nieuwe beelden van in ons aller naam, omdat wij weten dat het niet goed en niet genoeg is. Het is dat verlangen dat in het werk van de dichters aanwezig is als heimwee en als opstand, als droom en als wanhoop, dat hen wegdrijft uit het alledaagse leven maar hen ook de kracht geeft om erin terug te keren.

Het is de afwezigheid en het donkere gat, waarrond alles draait, dat soms God genoemd wordt, ook hier:

‘Ik hield er al mijn kracht

vergaard rondom je leegte.

Zo werd me vroeg geleerd te geloven

in het onbestaande.

In de droom die als een aftelvers

door alle generaties gaat.’ (15)

Dat verlangen kruipt overal. Soms neemt het de vorm aan van het besef dat niets is wat het is, dat je ook niet van jezelf bent en niet van iemand anders, maar van iets oorspronkelijkers en definitievers:

‘Je vlees en bloed zijn stil en alleen,

je kunt ze niet zeggen,

Ze zijn niet van jou,

ze bezitten de zwijgzame aard

Van het uur dat de aarde

in water en vuur heeft gekookt.

Je lichaam spreekt tegen de leegte

die jou tegenspreekt.’ (26)

Het vermomt zich als het onbereikbare geheim van de andere in de liefde, het is de derde, die de liefde verstoort en in stand houdt. De dubbelzinnigheden ervan, daarover gaat het gedicht ‘Brief’ (37). Het begint zo:

‘Ik schrijf je dit omdat ik op reis

werd alleengelaten’

‘Dit’ is de brief, die het gedicht is, en de reis, dat is ook het leven. In die eenzaamheid, in het isolement van de hotelkamer, die de onze is, dringt onafwendbaar het andere naar binnen, leeg en volmaakt, een wonde en tegelijk een kier, die uitzicht biedt op het oorspronkelijke, gedroomd onaangeraakte:

‘(...) Door open deuren en ramen
Kijkt zwart zingen

van onzichtbaarheden hier

Naar binnen, de zoemende blik

van de leegte, benauwend wijd.

Ik zie mij als een letsel van het licht,

het volmaakte,

Als een wandelende wonde van de lucht,

een kier

Van vlees in die

oorspronkelijke uitgebreidheid.

Hoe herstel ik het

gedroomd onaangeraakte

Van voor mijn vertrek?

En waar vind ik bij leven de zwier

Terug van een dansend heelal

zonder onzin en zin hun tijd?’ (37)

[p. 52]

Ook ‘De gedroomde figuur’ is een metafoor van dit streven naar zuivering, maar met behoud van menselijke trekken. Deze serie van 18 meestal 6-regelige, vrij hecht gestructureerde gedichten, is te lezen als een voorlopige synthese. Het is ondoenlijk om hier een beschrijving te geven van de cyclus, die de gelaagdheid, het spel van geven en nemen erin, tot zijn recht zou laten komen. Elke parafrase is meteen een vertekening, die accenten verlegt in een wereld die het nu net moet hebben van een delicate balans. Het gaat over een gebeeldhouwd hoofd, volmaakt eivormig, glad en volstrekt symmetrisch. Een gezicht dat je aankijkt met een blik die je zowel leeg als vol erbarmen, wijs en spottend kan noemen. In de gedichten is de ‘gedroomde figuur’ als ‘ik’ aan het woord.

Hij zegt dingen zoals:

‘In mijn stilgelegde blik

brandt de vervulling

Van de uitgekekene,

de glans van het enorm

Geleegde dat geen zand meer

in je ogen strooit.’

Maar ook:

‘Maar kijk naar het erbarmen
In zijn koel gezicht,

dat goddelijk aparte warme.’

Hij zegt:

‘Ik ging de bergen in, verbrak mijn banden
Met het mierenvolk

zijn realistisch samenraapsel,

Zijn knoeien, zijn krioelen.’

Maar ook:

‘Ik leef en krijg geen lucht.

Mijn schoonheid staat te kijk

Als het gebalsemd lijk van

een onttroonde vorst.’

Die figuur, die gezuiverde maar versteende mens, louter beeld en louter droom, trekt aan en stoot af.

Hij spreekt ons aan en zegt: ‘We geven zin / En zien elkander niet: we zijn hetzelfde gezicht.’ (55).