Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 132

[p. 42]

Philip Vermoortel
Hoe geniaal was Multatuli?

Een causerie

Dat hij geniaal was, heeft Multatuli zelf het luidst verkondigd, en misschien is dat een van de geniaalste blijken van zijn genialiteit. Zo dacht hij er in alle geval over toen hij Idee 104 neerschreef:

- Meent ge een genie te zyn?

- Ja.

- Die onbeschaamdheid is te geniaal om U niet te geloven.

Gelukkig was hij niet de enige die van zijn genialiteit overtuigd was. Een lijst van aanhalingen daaromtrent zou héél lang worden en tal van personen aan het woord laten: van zijn toegewijde vrouw Tine tot enkele van zijn meest fervente tegenstanders. Al dadelijk na de publikatie van Max Havelaar werd hij ‘puur genie’ genoemd, en het gebeurde zelfs dat de redacteur van Den Indiër een onschuldig schrijfsel van Multatuli weggraaide om het in zijn blad te publiceren onder de hoofding ‘Van den genialen Multatuli’.

Zo verwonderlijk is dit alles niet als we weten dat de 19de eeuw de eeuw bij uitstek is van het genie. Het begint ergens bij Goethe en eindigt in het kielzog van Nietzsche, en daartussenin defileert een heel museum genieën, waaronder helaas vele die het met hun eigen bewondering moesten stellen. In Nederland zouden we de grenzen kunnen afbakenen met de namen Bilderdijk en Multatuli; beiden ongeëvenaarde verheerlijkers van hun eigen genialiteit.

Wat een genie nu eigenlijk precies is, weet niemand. In de 19de eeuw niet en in onze eeuw nog minder. Wij springen dan ook veel zuiniger om met het woord en àls we het al eens gebruiken, dan heel ruim en heel vaag. In de jongste Snoecks staat bijvoorbeeld te lezen dat Fellini een ‘geniale krabbelaar’ is, maar wat wordt daar nu precies mee bedoeld? En wijst de combinatie van die twee woorden al niet op onze verregaande relativering van het begrip? Zou Fellini zichzelf een genie vinden? Ongetwijfeld zou hij dat hebben gedaan als hij in de 19de eeuw had geleefd, want iedereen had toen zo zijn eigen definitie van ‘genie’ en die was meestal nogal op eigen maat gesneden. Welbeschouwd waren er dus eigenlijk evenveel definities als genieën, maar dat neemt niet weg dat een paar constanten toch telkens weer opdoken. Constanten waarvan je zou kunnen zeggen dat elk genie ze moest vertonen, maar dat wie eraan beantwoordde daarom nog geen genie was. Je moest bijvoorbeeld een beetje gek zijn en heel intelligent. Je hoorde min of meer aan de zelfkant van de maatschappij te staan om van daaruit des te excentrieker je intrede te kunnen doen in de wereld van de gevestigde waarden. En je moest vooral geloven in een opdracht, een roeping, met de blinde verbetenheid van de gokker. Eigenzinnig, superieur, intelligent en een beetje gek. Daar kwam het - grof geschetst - op neer.

Multatuli heeft in werken en brieven nogal wat bladzijden aan het genie gewijd. Hij

[p. 43]

moet bijna levenslang intens met het thema begaan zijn geweest, want op zijn 43ste bekent hij aan Mimi: ‘Op myn 22e beloofde ik myzelf - 't klinkt gek, dat weet ik, maar ik wil je waarheid geven - ik beloofde myzelf een genie te zyn, die alles wist, alles begreep, alles kon.’ In het vijftiende en zestiende hoofdstuk van zijn eerste boek, Max Havelaar, schrijft hij al enkele beschouwingen neer over het genie, hij wijdt er verder een vijftiental Ideeën geheel of gedeeltelijk aan, en behandelt het thema in tal van brieven. Als we al die beschouwingen samenleggen, verkrijgen we een soort röntgenfoto van wat een genie volgens Multatuli was of diende te zijn. Beter nog: van de redenen waarom hij zichzelf zo geniaal vond.

Een genie moet - aldus Multatuli - allereerst overtuigd zijn van zijn... genialiteit en daar onbeschaamd voor uitkomen (Idee 104). Zonder dat Prometheusgevoel van ‘ik weet, begrijp en kan alles’ valt niets te beginnen. Het is de conditio sine qua non van het genie. Al wat er verder mee te maken heeft, dient even onvoorwaardelijk en absoluut te zijn als dit uitgangspunt. Je kunt bijvoorbeeld niet overdag ambtenaren of brood bakken en 's avonds genie spelen. Wie geniaal is moet zich honderd procent dààraan wijden (Idee 77). Een genie kan zich evenmin tevreden stellen met enige kennis van een of ander. Hij moet eenvoudigweg van alles op de hoogte zijn (Idee 451). Ook zijn oprechtheid moet volkomen zijn. Wie niet altijd geheel en al zichzelf is, kàn geen genie zijn. Die oprechtheid is trouwens het knooppunt waar twee vormen van roekeloze overmoed in elkaar vervloeien: de onbesuisde overtuiging waarmee een kind naar de sterren grijpt én het overmoedige besef van kracht waarmee een Prometheus het hemelse vuur durft aanvatten (Idee 728). De charme van een dergelijke roekeloze oprechtheid bekoort het publiek altijd, zowel in kinderen als in genieën, en in vele vormen die daartussen liggen, al wordt enkel de zelfbewuste versie ‘genie’ genoemd (Idee 727). Een figuur als Jezus is volgens Multatuli in zijn beste ogenblikken een genie en kind tegelijk, zoals blijkt uit het overbekende ‘wie niet wordt als een kind...’, waarin de naïviteit van het kind en de overmoed van de hemelbestormer treffend verenigd worden. Het nadeel van die veelkantige oprechtheid is dat het publiek nogal van mening kan verschillen: ‘De een ziet (het genie) voor 'n “geleerde” aan, de tweede voor 'n satan - zie Byron! - de derde voor 'n kunstenmaker, de vierde voor 'n kind, en zeer velen voor 'n dwaas’ (Idee 1086). Maar er is ook een essentieel voordeel: oorspronkelijkheid en orginaliteit. Wie altijd en in alles zichzelf is, is vanzelf origineel. Die oorspronkelijkheid wordt nog versterkt door de onkunde van het genie, want hij heeft zijn kennis niet (onder dwang) uit de boeken of op school opgedaan, maar uit zichzelf, of minstens op eigen initiatief. In Max Havelaar stelt Multatuli nog dat dat als het ware bij ingeving gebeurt, later legt hij meer de nadruk op de uitputtende arbeid die eraan te pas komt. Een genie moet immers zonder enige verpozing ‘op den aard der dingen’ letten, zich voortdurend en onafgebroken inspannen om een antwoord te vinden op de vele vragen die hij rondom zich ziet, en zich levenslang bezighouden met de behandeling van ‘den oneindig ryken tekst: hoe is dit?’ (Idee 998). Dat hij dit onbevooroordeeld doet, zonder de oogkleppen van de ‘specialist’ waaraan Multatuli zo'n hekel had, staat borg voor een originele aanpak: het genie ziet alles in verband met alles. En dan is er nog één essentieel element: gevoel. Gevoel om de dingen te ondergaan en gevoeligheid om tot in de kleinste details waar te nemen en door te dringen tot het wezen van de dingen (Idee 1086).

Het is duidelijk dat het niet gemakkelijk is om een genie te zijn. Het vergt niet alleen buitengewoon veel gaven, talenten én inspanning, maar daarbij ook nog de bijna onmogelijke opgave om allerlei nauwelijks verzoenbare kwaliteiten met elkaar te verzoenen: het genie moet naïef zijn als een kind, en tegelijk intelligenter dan de goden zelf; hij moet voortdurend bestuderen, doorgronden en begrijpen, maar tegelijk maagdelijkheid van indruk weten te bewaren; hij moet gevoeliger zijn dan de dichter, bereid om het

[p. 44]

leed te dragen dat daar onvermijdelijk uit voortvloeit, en toch zijn observatie niet laten vertroebelen door verdriet of bitterheid (Idee 1086). En redenen tot droefenis en verbittering heeft het genie te over. Overal maakt hij zich vijanden. Velen zijn sowieso al jaloers op al dat geconcentreerde talent, maar het genie zelf maakt het zijn vrienden en bewonderaars ook niet bepaald gemakkelijk. Hij kan en màg namelijk met niemand samenwerken. ‘Un génie attelé ne valut jamais rien’, schrijft Multatuli in verband met Garibaldi. Een genie dat zich voor een kar laat spannen, houdt door die daad al op een genie te zijn. Een genie is dus ook een bijzonder lastig mens voor al wie met hem in aanraking komt, en - in weerwil van al zijn buitengewone kwaliteiten - toch volkomen onbruikbaar (Idee 105). Hij zou alleen nuttig kunnen zijn als leider, als opperhoofd, maar plaats iemand boven hem en er komt gedonder van. Om diezelfde redenen is hij meteen de grootste vijand van zijn confraters, want hij duldt niet alleen niemand boven zich, maar evenmin iemand naast zich. Er kan maar één genie tegelijk zijn.

Bestaan er mislukte genieën? Volgens Multatuli niet. ‘Wie niet kan dwingen tot erkentenis dat hy een genie is (...) is het niet!’, betoogt hij in een brief aan Huet.

Toetsen we nu de persoon van Multatuli aan zijn omschrijving van het genie, dan blijkt hij daar in alle opzichten aan te voldoen. Elke vereiste zouden we met tal van voorbeelden kunnen illustreren, gaande van zijn buitengewoon scherp observatievermogen, over zijn veelzijdige, grotendeels autodidactische kennis, tot zijn nukkige onhebbelijkheden. Het zou een boeiende opsomming worden, waarin onder meer aan bod zou komen dat hij in Idee 529 een geheel nieuw bewijs voor de stelling van Pythagoras leverde (ook al is dat dan het zoveelste), een hartstochtelijke belangstelling koesterde voor wiskunde en kansrekening, verzen schreef die ‘The Contemporary Review’ van april 1868 beschouwde als ‘a nineteenth-century miracle’, en op het (geniale?) idee kwam om de spoorwegmaatschappijen geld te laten verdienen door het afdrukken van reclame op spoorkaartjes. Hij stelde daarover een circulaire op en verstuurde die naar 59 regeringen en circa 50 kranten. Natuurlijk zou hij voor zijn idee vergoed moeten worden als het ooit ergens tot een toepassing kwam. Zes regeringen hebben nog geantwoord ook: vijf om te laten weten dat het niet kon, de zesde (het groothertogdom Saksen-Weimar) om te melden dat daar helaas geen treinen reden... Een genie is - héél kort gezegd - een immer boeiend vat vol tegenstrijdigheids, en dat was Multatuli ongetwijfeld. Hij kon dus zonder scrupules aan Van Lennep meedelen: ‘Ik ben een waar genie.’

Het is natuurlijk weinig verwonderlijk dat hij zo perfect voldoet aan alle gestelde voorwaarden, aangezien ook zijn definitie op zijn maat gemaakt is. Zou hij even geniaal blijken te zijn als we zijn gaven en gebreken toetsten aan 20ste-eeuwse bepalingen? Waarschijnlijk wel, alleen al omdat de 20ste eeuw niet veel wijzer is geworden dan de 19de. Men heeft bijvoorbeeld geprobeerd om verband te zoeken tussen genialiteit en IQ, maar die vlieger gaat niet op: sommige genieën blijken een laag IQ te hebben, en niet ieder met een hoog IQ is geniaal. Schoolresultaten blijken ook al een heel slecht criterium. Einstein bijvoorbeeld was een slecht student omdat hij zich alleen maar voor wiskunde, fysica enz. interesseerde. Ook Multatuli schijnt niet bijzonder briljant te zijn geweest. Het meeste heil ligt blijkbaar in de aanpak die genialiteit ziet als de perfecte beheersing en coördinatie van de linker- en rechterhersenhelft: rationaliteit, analyse en logica enerzijds, irrationaliteit, synthese en intuïtie anderzijds. Voor Multatuli blijkt dat nogal te kloppen. Misschien is bijvoorbeeld zijn betoogtrant zo overtuigend doordat hij al zijn gevoel zo perfect weet te structureren. En zijn werken als Max Havelaar en Minnebrieven niet een perfecte smeltkroes van analyse en synthese, van feiten en poëzie, van logica en intuïtie? Zijn hele poëtica was trouwens gebaseerd op de sublieme verzoening van twee tegenpolen: waarheid en hart. Toch ontbreekt bij Multatuli het finale bewijs van een harmoni-

[p. 45]

sche verzoening van linker- en rechterhemisfeer: muzikale begaafdheid. Uit onderzoekingen blijkt namelijk dat muziek een ideale beheersing en coördinatie van beide helften vergt, en dat ontzettend veel genieën ook muzikaal begaafd waren. Multatuli was dat niet, al kan men aanvoeren dat hij nooit over de middelen heeft beschikt om het te worden. Wat zou er van Mozart geworden zijn als er in het vaderhuis geen piano had gestaan en geen viool was geweest? In een brief aan Kruseman betoogt Multatuli wél een melodie te kunnen onthouden, fluiten en neuriën, maar geen noten te kunnen lezen. En hij voegt er nog aan toe: ‘Wat zoude ik componeren als ik die zwarte vlekjes en hunne beduidenis onthouden kon!’ Zijn oordeel over de muziek van zijn tijd was in elk geval even genadeloos als dat over de literatuur, maar het zou de moeite lonen eens na te gaan of hij wel zo verkeerd oordeelde!

Nemen we tot slot van deze 20ste-eeuwse uitstap de jongste definitie van ‘genie’ die ik onlangs in Nova et Vetera onder ogen kreeg, dan blijkt Multatuli toch weer op alle fronten te voldoen:

‘De geniale mens is een creatieve denker, die nieuwe inzichten formuleert. Deze zijn meestal het produkt van een sterke verbeeldingskracht die op haar beurt slechts kan werken op basis van een sterke intuïtie. Daar intuïtieve beelden gekenmerkt zijn door een zekere vaagheid, moeten ze geordend worden, wat verder een vermogen tot vormgeving veronderstelt.’

Maar keren we terug naar de 19de eeuw. Hoe ouder Multatuli werd, des te meer begon hij de nadelen van zijn genialiteit in te zien. Die waren tweeërlei. Ten eerste kon hij zich - heel genieïg - ‘onmogelyk (...) vereenzelvigen met de personen die daarvoor worden gehouden in Geschiedenis en Maatschappy’ (Idee 1002). Ten tweede vond hij dat een genie ook wel eens behoorlijk betaald mocht worden. Ook een genie heeft behoefte aan brood en onderdak, en aan het geniale moment gaat een massa arbeid vooraf. Dient arbeid niet betaald te worden? Op die arbeid ging hij meer en meer de nadruk leggen. ‘Het hele genie dat men my (...) aanwryft, zit in onafgebroken inspanning’, schrijft hij in Idee 998. En nu hij het genie wat ‘objectiever’ kon bekijken, begon hij er zich meer en meer vragen rond te stellen. Aan die vragen wijdde hij de Ideeën 1001 tot 1003. Ze zijn bijzonder interessant, omdat ze ons duidelijk laten zien hoe het begrip ‘genie’ naar het einde van de 19de eeuw meer en meer werd bevraagd. Waarom kan men in sommige disciplines geniaal zijn en in andere niet, vraagt Multatuli zich af. ‘Kan men een genie zyn in koken, bakken, braden, stoven, roosteren? In 't kleermaken? (...) Zo neen, waarom wél in sterrekunde, in anatomie, in mathesis, in fysica, in filologie, en zelfs (...) in godskennis?’ Geen antwoord. Tweede vraag: is er een onderscheid tussen ‘genie’ en ‘geniaal’? Bij ‘geniaal’ schijnen graden mogelijk te zijn: ‘Ridder: geniaal, officier: zeer geniaal, en grootkruis: hoogst geniaal’. Bij genieën kort-af schijnt dat niet te kunnen. Maar waarin ligt nu het onderscheid? Geen antwoord. Biedt de geschiedenis ons enige opheldering? Nee, want ze is evenzeer door mensen geschreven als het begrip ‘genie’ door mensen bedacht. ‘Was byv... Napoleon een genie? Zo ja, wat had hy gemeen met... Klopstock, met Alcibiades, Tyl Uilenspiegel en Columbus? Of waren deze personen géén genieën?’ Geen antwoord. Kan de etymologie van het woord ons verder helpen? ‘Neen, zeker niet!’ Ten slotte - en cruciaal -: is genialiteit aangeboren of verworven? Zeker niet aangeboren, roept Multatuli verontwaardigd uit, want waar zou dan de verdienste zijn? De aanname van aangeboren genialiteit zou ‘genie’ gelijkstellen met ‘instinct’ en het genie op de hoogte van mosselen en planten stellen. Maar hoe komt het dan dat de ene zich te pletter werkt zonder ooit een genie te worden, terwijl de ander heel dilettantisch rondflaneert en geniaal is? Geen antwoord. Tal van onbeantwoorde vragen dus, maar daartegenover twee overduidelijke antwoorden: ‘Wat een genie is, weet ik nog altyd niet’ en ‘Ik ben geen genie.’

De man die er vanaf zijn 22ste naar had gestreefd om een genie te zijn en op zijn 40ste

[p. 46]

bewezen en verkondigd had dat hij dat wàs, bekent op zijn 50ste ronduit dat hij het niét is. Alleen een genie kan zich zoiets permitteren, want zie, hoe luid hij nu ook schreeuwde, niemand geloofde hem. En dat wist hij natuurlijk ook wel. Eigenlijk bedoelde hij: ik ben geen gewoon genie, ik ben een écht genie, een supergenie, het énige genie. Genialer kan niet.