Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 466]

Hugo Bousset
Paul Koeck: gigolo in het krijt

Paul Koeck (Boom 1940) is de auteur van een reeds indrukwekkend oeuvre van toneelstukken, scenario's voor televisiefilms en romans. Hij gaat in het defictionaliseren van de roman nog verder dan Boon en Raes. Zijn geëngageerde strategie schommelt tussen het dossier, waarin de wantoestanden koel, als met een verborgen camera, getoond worden, en de geromanceerde reportage, waarin de auteur zwaarder op het boek drukt en de gehekelde situaties vergroot weergeeft, en dus vertekent. In de romancering loopt nogal eens wat fout, zoals in Irish Mist (1974), waar het feitenmateriaal onvoldoende in de roman is geïntegreerd, of in Berthold 1200 (1979), waar de verteller ongeloofwaardig over komt. In het aanleggen van dossiers toont Koeck zich daarentegen zeer vindingrijk en origineel. Het treffendste voorbeeld is Opgemaakt in zoveel exemplaren als er partijen zijn (1976), waarin het geval van een gehandicapte en dus ook het gehandicaptenbeleid in België aan de orde is via interviews en medische dossierstukken. In andere docuromans stelt hij het probleem van o.m. de ouden van dagen, de milieuverontreiniging, het gevangeniswezen, de Ierse kwestie en de dictatoriale regimes. Bij Koeck, die ik ooit de laatste geëngageerde schrijver van Vlaanderen noemde, is het maatschappijkritische vuur van de oude 68-er ook wat gedoofd, vooral sinds De stoelendans (1983). Die roman heeft twee gezichten. Aan de ene kant is het een aanklacht tegen het racisme, gaat het over de kolonisering van het vervallende West-Europa door de Islamlanden, ergens in de 26ste eeuw. Aan de andere kant houdt de Arabische ik-figuur met hart en ziel van blanke, wilderotische vrouwen als Carla en Marianne. Op die wijze heeft Koeck een omgekeerde Jef Geeraerts, een White Venus, geschreven.

Koecks nieuwste roman, De gigolo, werkt laatstgenoemd thema verder uit, maar verkent meteen ook de grenzen van de vrouwenverering en de bewustzijnsvernauwende kanten van een exclusieve aandacht voor seks. Een deels gedwongen, deels gewenste operatie aan de superactieve penis van de hoofdpersoon is de allicht wat goedkope vondst die de problematiek van de gigolo moet uitbeelden. Het is overigens de laatste vrouw met wie hij voor zijn operatie de liefde bedrijft, die hem zijn ware aard onthult: ‘Jij zou best

[p. 467]

een gigolo kunnen zijn. Zoals jij het doet, daar zouden heel wat vrouwen je graag voor betalen.’ De hoofdpersoon heeft heel zijn bestaan in het teken van de vrouw geplaatst. Als topmanager van een groot bedrijf kon hij dat blijkbaar makkelijk en vlot realiseren. Hij hield er zelfs heuse vrouwendossiers op na, ‘mappen met brieven, mappen met foto's, mappen met zijn vluchtig genoteerde impressies’. In totaal heeft hij een collectie vrouwen aangelegd die er wezen mag: netjes genummerd van 1 tot 50. Na nr. 50 volgt de operatie - het wegsnijden van een knobbel aan het geslacht - en een nieuw bestaan. De genaamde Do wordt dan een nieuwe Do, dat is de afkorting van dodo: ‘Een dodo is een uitgestorven vogel. Wel, met mijn vogel is het ook afgelopen.’

In De gigolo defileren talloze vrouwen die met Do absoluut naar bed willen. Een beetje Geeraertsiaanse body building is Koeck niet vreemd: alleen, zijn groteske humor maakt alles verteerbaar. Wel heb ik wat vragen over de wijze waarop de anekdotes over de vrouwelijke veroveringen in het boek worden ingepast. De auteur heeft gekozen voor een buiten de tekst staande vertelinstantie, die vertelt wat Do ziet, denkt en voelt. Voor, tijdens en na de operatie wordt in de vorm van hele reeksen indirecte innerlijke monologen aangegeven hoe Do aan de vrouwen in zijn bestaan terugdenkt en hoe hij uitkijkt naar en geniet van het operatieve ritueel als een radicaal beëindigen van zijn genotvol lijden. Maar in feite zijn het geen indirecte innerlijke monologen: van een versmelting van de stem van de verteller en de stem van het personage is geen sprake. De vertelinstantie staat helemaal buiten de tekst en dus wordt hier niet de techniek van de erlebte Rede gebruikt. Bovendien gaat het telkens om ordelijk vertelde, afgeronde miniverhaaltjes, terwijl men toch eerder fragmenten bewustzijnsstroom had verwacht, een associatieve en op het eerste gezicht onsamenhangende stroom gevoelens en stemmingen. Een technisch juistere oplossing, met behoud van de huidige tekstsegmenten, zou zijn geweest Do b.v. te laten lezen in het door hem aangelegde vrouwendossier. Ook een tweede uitdaging heeft de auteur niet aangenomen: de vertelinstantie vertelt alleen wat er in het hoofd van Do omgaat. De lezer wordt door deze versmalling verplicht met Do mee te denken en krijgt nooit te weten wat het vrouwendefilé over Do denkt. Het boeiende gigolo-fenomeen zou rijker zijn belicht mochten ook vrouwen aan bod zijn gekomen.

Maar allicht was het niet de bedoeling van Paul Koeck om een maatschappelijk interessant verschijnsel zo veelzijdig mogelijk te belichten, zoals hij vroeger wel graag deed. Ik heb de indruk dat de laatste geëngageerde schrijver van Vlaanderen ook aan het subjectiveren is, zich ook terugplooit op het eigen ik. De hij-persoon Do lijkt me in dit geval een travestie

[p. 468]

voor een verborgen ik, dat héél dicht bij de auteur zelf staat. En de operatie aan de eikel een door het groteske element wat verhulde wensdroom. Het groteske wordt heel subtiel en licht in de roman verweven. De perfecte dosering heeft tot gevolg dat de lezer in de authenticiteit van de anekdotes kan blijven geloven. De botsing tussen de tenslotte vrij triviale operatieve ingreep en de Bevrijding-met-hoofdletter van seks met vrouwen heeft voor gevolg dat het klinische jargon plots afgewisseld wordt met ritueel taalgebruik. Er is dan sprake van Verlossing, Ritueel, tempel (voor kliniek), priesteres (voor chirurg), Transformatie, Vervolmaking, offer, magisch moment, enz. Voor Do is de operatie een ‘zoenoffer’, te vergelijken met de circumcisie van de joodse knaap en de clitoridectomie van het Berbermeisje. En als hij wat pijn voelt - hij wil alleen plaatselijk verdoofd worden - dan is dat ‘de penitentie in ruil voor zijn Wedergeboorte’. Het naar omhoog steken van het weggesneden gezwel wordt vergeleken met de consecratie.

Ook de anekdotes zelf en vooral de dialogen bezorgen de lezer heel wat leesplezier. Men gaat geloven dat Koeck een van de schaarse Vlaamse auteurs is die een levensechte dialoog kunnen schrijven, wat overigens ook tot uiting komt in zijn scenario's. De gladgeschoren stereotiepen van Ruyslinck, Vandeloo, Lampo, Schouwenaars... blijven ons hier godzijdank bespaard. Levensecht plaatst Koeck de vrouwen voor ons, en pikant vertelt hij hoe Do ze om zijn vinger windt: Arlette, Nathalie, Huguette, Lies, Monique, Eva, Irma, Lizzy, Monique (vier verschillende liefjes met die naam), enz. enz., in alle soorten en variaties. Maar het vrolijke snoer bedgenoegens wordt afgewisseld met minder prettige ervaringen, zoals met zijn moeder en zijn echtgenote Theresa, die hem een zwaar schuldcomplex bezorgen. Pijnlijk is Do's bewustzijn dat hij voortdurend faalt ‘in het beantwoorden aan de verwachtingen van de vrouw die hij bovenal bemint’ - zijn moeder. Door de herhaling van scharnierzinnetjes als ‘Je denkt nooit aan mij!’ legt hij bovendien een verband tussen de moeder en Theresa, die hem ook met verwijten overstelpt. Overigens vertelt Do aan zijn moeder dat Theresa sterk op haar lijkt zoals ze praat en zich beweegt. Beiden beladen hem met schuld, met het gevoel altijd en overal tekort te schieten. Na elf jaar met Theresa breekt Do en ziet hij in dat Theresa hem de laatste jaren ‘vertrappelt, verscheurt, verminkt’. En na veertien jaar schudt ze hem als ‘een virusdrager’ van zich af en reduceert liefde tot ‘zorgen dat de huishouding in orde bleef’. Zijn huwelijk wordt een slagveld en hij ervaart dat binnen een relatie degene die het minst voelt voor de andere, de sterkste is. Wil Do zich in zijn latere avontuurtjes wreken op de vrouw, bewijzen dat hij de sterkste is? Of zoekt hij vertwijfeld de ware liefde? In feite wordt hij nog meer slaaf van de vrouw. De vleesgeworden schuld en verslaving is het

[p. 469]

knobbeltje aan zijn geslacht. Zo komt het dat hij, naarmate het wratje groeit en hij minder man is, meer mens wordt.

Na de operatie voelt de nieuwe Do zich bevrijd en verlost. Hij heeft het gevoel opnieuw geboren te worden. Hij voelt zich nu ‘definitief verlost van de drift die de homo sapiens al tienduizenden jaren naar haar pijpen laat dansen’; ‘Do is ervan overtuigd dat hij zodoende uit de ultieme cocon kroop, de laatste die hem nog belette totaal zichzelf te zijn.’ Weg met de subtiele geurtjes, appetijtelijke splitten en uitnodigende decolletés. Maar in de persoon van de vrouwelijke chirurg neemt het zwakke geslacht weerwraak...

Met De gigolo (Manteau Antwerpen, 1985) heeft Paul Koeck een technisch wat onvolkomen maar onderhoudende en lichtvoetige roman geschreven, die zijn werk grondig vernieuwt, maar sommige van zijn (geemancipeerde) lezeressen allicht niet zal behagen. Op die wijze wint hij echter het pleit toch, waar Do het verliest. Een meer gevarieerd vertelperspectief had de man/vrouw-problematiek kunnen verruimen en verdiepen, maar dan was de roman geen self-defence meer geweest. Deze gigolo staat niet meer in het krijt.