Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 521]

Hugo Bousset
Kroniek
J.M.A. Biesheuvel: raamvertellingen

J.M.A. Biesheuvel (^o1939 Schiedam) publiceerde eind 1984 bij Meulenhoff zijn negende verhalenbundel: Reis door mijn kamer. Sinds zijn debuut In de bovenkooi (1972) schreef hij tientallen korte teksten van zeer ongelijke waarde. Bij Biesheuvel is het gevaar van autoplagiaat nooit ver weg. De autobiografische ik-figuur uit het titelverhaal van de laatste bundel doet de wat schrikwekkende bekentenis dat in zijn kamer 1200 hangmappen hangen met daarin telkens een verhaal tussen 4 en 70 bladzijden. In ieder van die mappen zit de droom verborgen van een grote roman, die de auteur zal verlossen en genezen van zijn angsten, zwartgalligheid, walging en verveling.

In de bundel Duizend vlinders (1981) lezen we: ‘Ik beweer dat ik wegren voor de werkelijkheid, maar in feite ren ik weg voor mezelf. Dat zie ik nu heel duidelijk. Voortaan geen korte verhalen meer.’ Maar ‘denkende over het begin van de roman begin ik vanzelf weer een kort verhaal te schrijven.’

Die vormtechnische onmacht om de gewenste roman te maken heeft bij nogal wat ik-figuren een diepe depressie tot gevolg. Ook het lezen van b.v. L'Education sentimentale van Gustave Flaubert leidt tot heel wat somberheid: ‘Wat heeft mijn streven toch voor zin? Zo'n boek kan ik immers nooit maken?’ Het enige wat Biesheuvel via zijn ik-figuren dan nog kan doen, is schrijven op de wijze van zijn geliefde en benijde romanciers. In Zieke dieren uit de laatste bundel imiteert hij de stijl van de grote 19e-eeuwse Russen bij het beschrijven van een tocht door de korenvelden onder de ondergaande zon. Het begin van De trom is gestileerd à la Nabokov, terwijl hij even verder op zoek is naar ‘de vriendelijkheid en de eenvoud van Hans Christian Andersen’. De onmacht tot het schrijven van een alles overbodig makend levenswerk, waar Biesheuvel het in de hermeneutische momenten van zijn teksten over heeft, verbergt een nog dieper gelegen probleem: het probleem om een coherent verhaal te maken. Zijn teksten bestaan vaak uit een reeks losjes aan elkaar geregen binnenverhalen die ternauwernood geëncadreerd zitten in een dunne raamvertelling. In de titeltekst Reis door mijn kamer beperkt Biesheuvel zich ertoe de lezer door zijn

[p. 522]

kamer te laten reizen en aan elk voorwerp een anekdote op te hangen. Niet minder dan 20 objecten passeren de revue: o.a. een Remington-schrijfmachine uit 1912, een foto van New York, een portret van Marilyn Monroe, de boekenkast (met daarin onder meer Nabokov, Tsjechov en Bruno Schulz), een beeldje van Confucius, een pianokruk, een lege fles Mexicaanse Mezcal, enz. De wijze waarop een anekdote verteld wordt rondom een voorwerp is kinderlijk-eenvoudig. Dat gaat zo: ‘Ik was op een keer bij mijn buurman en hij gaf me de fles Mezcal en deed daarbij een opmerkelijk verhaal.’ Soms is de versplintering van de tekst nog opmerkelijker: bij enkele voorwerpen wordt een verhaal verteld, waarbinnen nog een ander verhaal zit. Op die wijze is het binnenverhaal zelf een nieuwe raamvertelling voor een ander binnenverhaal... Zo wordt het aantal vluchtroutes vermenigvuldigd. De auteur kruipt weg in de diepste windingen van de alikruik van zijn boek. Elders past Biesheuvel een andere techniek toe: zijn ik-figuur vertelt aan de lezer in de u-vorm wat zusterzielen hem in de je-vorm hebben verteld... Of nog vindt de ik-figuur in een papiermand een stukgescheurd verhaal dat hij dan reconstrueert, zoals in De toneelspeler. Zo zijn ook triviaalteksten opgebouwd: hele reeksen losse scènes (b.v. geweld of seks) waarvoor de auteur achteraf haastig en half tegen zijn zin een rijgsnoertje bedenkt. Overigens schrikt Biesheuvel ook inhoudelijk niet voor kitscherige effecten terug. De jongens bereiken hun geliefde via regenpijpen, balkons en openstaande slaapkamerdeuren; later volgt dan de even onvermijdelijke als onverwachte terugkeer van de wettige echtgenoot (In den vreemde). Een ander schoolopstel-arrangement: wat doet een man die een schaakpartij van de dood verliest en nog maar 14 dagen te leven heeft? Het beproefde recept van een lach en een traan wordt dan weer toegepast in Gebondenheid: een toekomstig dominee slaagt in zijn doctoraal; een paar weken later overlijden zijn ouders bij een auto-ongeluk; hij wordt in één klap schatrijk; hij laat zich tot dominee benoemen op een Zweeds eiland en trouwt met de prachtige dochter van de vuurtorenwachter.

De bovenstaande kritische bedenkingen zullen de Biesheuvel-fan niet beletten Reis door mijn kamer met genoegen te consumeren. Zij zullen met volle teugen genieten van het kamerritueel waar elke tekst mee begint, behalve Tot ziens heren... tot ziens kameraad!, een onbenullige groteske. Over het romantische schrijfkamerritueel lazen we reeds in Duizend vlinders: ‘Ik moet mijn eigen meubelen om me heen hebben, mijn eigen muziek, mijn bureau en mijn aantekeningen. Ik schaam me wanneer ik niet schrijf, ik ben ook alleen gelukkig als ik achter een schoon vel papier zit met een pen in mijn hand of achter een schrijfmachine.’ Deze schrijfmomenten zijn de enige mooie en gelukkigmakende gebeurtenissen uit zijn

[p. 523]

somber bestaan. Alles is aan dat schrijven ondergeschikt, zelfs de keuze van zijn vrouw Eva: zij houdt alles zo ordelijk en netjes mogelijk; bij een ‘hoerig type vrouw’ zou hij meteen ophouden met schrijven. Alleen lezen en schrijven schept harmonie in een verder geheel zinloos leven.

Zoals bij Jan Potocki (In den vreemde): ‘Jan was heel tevreden met zijn huis dat eigenlijk een oud klein paleisje was. Hij had er duizenden boeken en als hij niet schreef zat hij te lezen. 's Avonds schreef hij aan zijn bureau en dronk daarbij bier en rookte sigaretten.’ In het titelverhaal staat het zo: ‘Ik ben verbijsterd over de ellende in de wereld en ik verbaas me over het mooie, ik ben heel vaak ontroerd en zolang ik maar op mijn kamer ben en lezen kan, ben ik heel tevreden en gelukkig.’ Het lezen is nog belangrijker dan het schrijven, want het tweede is een ‘afvalprodukt’ van het eerste. Natuurlijk zijn er, behalve de kamer, nog andere heerlijke plekjes op de vervuilde wereld, zoals b.v. het verlaten stukje strand in Geluk van een blinde man. De hoofdfiguur droomt even weg aan zee, denkt aan The Shadow-line van Joseph Conrad, neuriet een lied van Schumann en kijkt naar een groot voorbijglijdend zeeschip ‘met haast ontelbare, trillende, deinende lichtjes’, voor hij terugkeert naar zijn geliefde werkkamer, de stilte, het boek, de karaf water. Hij denkt al aan de eenzaamheid, de muziek van Mozart, de nieuwe, ongekreukte bladzijden van een roman... als hij domweg omvergereden wordt en nooit meer zal kunnen zien. Hij redt zich uit de wanhoop door zijn boeken te dicteren en zich wondermooie verhalen als De merel van Robert Musil te laten voorlezen. Dergelijke tekst houdt zich nog net staande op de rand van kitsch. Andere zalige ruimten om te overleven zijn nog: een Mexicaans dorpje, een klooster, de stad Leningrad, en vooral het utopische eiland uit Gebondenheid. Het is een aards-paradijselijke plek, ‘je reinste utopia en tegelijk anarchie’: geen agenten, rechters, juristen, cellen, banken, sancties, hypotheken... Maar wel diertjes, beekjes, vrede en rust. De vlucht uit de werkelijkheid is hier compleet.

In 1979 verscheen De verpletterende werkelijkheid van Biesheuvel, waarin de thematiek van walging, zinloosheid, leegte en krankzinnigheid centraal staat. In de volgende bundels gaat de auteur haast niet meer in op de vraag waarom de hoofdpersonages op de vlucht slaan. Het vluchten zelf, of het verhalen daarover, wordt als iets vanzelfsprekends voorgesteld. Bij Biesheuvel kun je niet terecht voor een maatschappelijke analyse. De lezer moet het stellen met wat vage oprispingen tegen het communisme, de technologie, de milieuverontreiniging, de bewapening enz. Maar de kern van het probleem zit niet in de maatschappij, maar in het bestaan zelf. Vaak zijn de personages verbijsterd om de absurditeit van hun leven en van de hele kosmos. Soms worden ze gek als ze zich grondig van zichzelf ver-

[p. 524]

vreemd voelen. ‘Iemand moet ons dromen.’ Het heelal is slechts een speldeknop in de eeuwige ruimte van de duisternis. ‘The world is just a madman's dream.’ Tegen die existentiële afgrondelijkheid verweren Biesheuvels personages zich door de inkrimping van hun leefwereld tot een kamer, waar ze kunnen lezen en schrijven. Als de ramen openstaan, is het alsof ze niet naar buiten, maar naar binnen kijken, naar het blad waarop ze een verhaal schrijven waarin iemand een verhaal vertelt over hoe een anekdote ontstond. Niet het verhaal is hier belangrijk, maar het verhalen zelf. ‘Wat doet het ertoe hoe groot het heelal is als mijn kamer voor mij al zo belangrijk is?’ Overigens, die kamer, ‘dat zou de hele wereld kunnen zijn.’ Heerlijk zelfbedrog, superieure kitsch, gesuikerde fopspeen.