Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 515]

Koen Vermeiren
Kroniek
Van de oorlog genees je nooit

De hoofdfiguren in de roman Het tijdloze verzet, van Jos Smeyers, zijn twee vrouwen: de journaliste en schrijfster Martine (de ik-figuur) en de oudere Rose, een vrijgevochten, alleenstaande vrouw, die als kind tijdens W.O. II. ongewild bij allerlei verzetsdaden betrokken geraakte. De kennismaking tussen beiden zal echter het louter individuele overstijgen, om zo een confrontatie te worden tussen twee verschillende generaties: zij die de oorlog aan den lijve heeft ondervonden, en zij die de oorlog kent uit verhalen, documenten en beelden. De roman is daarbij geconstrueerd als een soort raamvertelling.

De verteller is de jonge Martine, maar in de tekst zijn heel wat verhalen (over de oorlog) opgenomen die afkomstig zijn van Rose. Het boek vangt als volgt aan: Martine, die een winterweekend aan zee doorbrengt in de flat van haar zuster, krijgt een nachtmerrie waarin de vroegere bewoner van het appartement (een architect die daar met zijn vrouw zelfmoord pleegde) haar de stuipen op het lijf jaagt. Uit angst voor een tweede slapeloze nacht, spreekt Martine de vrouw aan die het appartement naast het hare bewoont in het verlaten flatgebouw. Die avond vertelt deze vrouw (Rose) haar wat meer over de architect en zijn vrouw. Het waren lieve, stille mensen waarvan niemand ooit had gedacht dat ze zelf een einde aan hun leven hadden kunnen maken. Martine bedenkt hierbij dat: ‘De mens denkt mensen te kennen, en hij kent ze niet. Hij oordeelt, en zijn oordeel blijkt fout. Hij meent te weten, en het wordt hem duidelijk dat hij niet weet.’ (p. 13).

Deze gedachte omtrent de onkenbaarheid van de mens zal later in het boek een thematische waarde krijgen. Maar ook de buurvrouw, Rose, blijkt een wat mysterieuze, intrigerende persoon te zijn. Zij heeft als kind de oorlog meegemaakt en in hààr dromen ‘leefde de dood met een ander gelaat dan dat van haar (vroegere, K.V.) buren’ (p. 15). In een hoofdstuk, getiteld: De donkere nacht van Rose, wordt ‘het verhaal van een nachtmerrie’ verteld, die echter ‘een vreselijke realiteit was geweest’ (p. 15). Op 15-jarige leeftijd en in het derde oorlogsjaar had Rose haar vader verloren. Deze was, samen met anderen, door de Duitsers als gijzelaar gebruikt om een spoor-

[p. 516]

lijn te bewaken, die echter nog diezelfde nacht door het verzet werd opgeblazen. De gijzelaars krijgen de schuld van deze actie en worden als verraders naar Hamburg gedeporteerd. Tijdens een Engels bombardement komt vader daar om. Voor de moeder van Rose zijn het ‘niet de Duitsers, maar de eigen mensen (die) haarman (hadden) gedood; de “witten” (...) hadden bloed van onschuldigen aan hun handen: ze wisten toch dat die sukkelaars op wacht stonden en daar niet om gevraagd hadden.’ (p. 20). Het zal in het verdere verloop van het boek niet de laatste schuldvraag zijn die aan de orde komt.

Martines sluimerende interesse voor W.O. II is nu gewekt en in de Standaardgeschiedenis van de Tweede Wereldoorlog leest zij een ‘onmenselijk zakelijk’ (p. 22) relaas over de bombardementen op Hamburg; een algemeen verslag dat schril afsteekt tegen de persoonlijke tragiek van Rose. Onmiddellijk bedenkt Martine: ‘De geschiedenis van W.O. II in de dikke boekdelen en het verhaal van de mensen in die oorlog: het lijken voor mij, die het niet meemaakte, twee werelden die ik niet verbinden kan.’ (p. 23).

Ervaringen en gevoelens blijken niet echt overdraagbaar te zijn via woorden; een tweede belangrijk thema in deze roman. Wanneer Rose vertelt hoe haar moeder bij de Bevrijding door het hele dorp werd vernederd en uitgejouwd omdat ze, na de dood van vader, een verhouding had gehad met de Duitsgezinde burgemeester, besluit ze: ‘Ik kan niet meer uitdrukken wat ik in die ene, korte tijdsspanne voelde (...) Ik denk dat je dat zelfs vlak daarna niet zou kunnen formuleren. Je beleeft zulke ogenblikken als een felle, intense kramp waarin allerlei instinktieve reakties in een kolk door je heen draaien. Net zoals je de pijn van een verwonding door je heen voelt gaan, maar die achteraf ook niet meer met zoveel woorden kunt omschrijven. Alleen het litteken blijft.’ (p. 29).

En wat in deze context veelbetekenend is: ‘Van de oorlog genees je nooit.’ (p. 30). Smeyers laat zijn personages hier heel dicht in de buurt komen van het filosofisch solipsisme; alleen de eigen ervaringen en indrukken zijn als zodanig aan het ik bekend.

Na het eerste verhaal van Rose (én het eerste weekend aan zee) volgt ‘Het verhaal van moeder en dochter’, verteld tijdens het tweede weekend. Rose verhaalt hierin hoe het gezin na de dood van vader uit elkaar werd getrokken door de oorlogsomstandigheden. Frank, de broer van Rose, leefde ondergedoken bij een oom die lid was van het verzet, terwijl moeder de minnares van de ‘zwarte’ burgemeester werd. Rose zelf was aanvankelijk de verbindingspersoon tussen haar moeder en haar broer, waarbij ze door haar oom Jules werd gebruikt om ‘hem geregeld op de hoogte te houden van wat de burgemeester over de gemeente, over de bezetter, over de oorlog te

[p. 517]

vertellen had.’ (p. 38). Zo werd de familie nog meer uiteengedreven, en zelfs in die mate dat Frank na de oorlog weigerde op de begrafenis van zijn moeder te komen, die was gestorven aan de mishandelingen die ze tijdens en na de Bevrijding had moeten ondergaan, (p. 44).

Steeds meer komt Martine in de ban van de mysterieuze en zelfstandige Rose. Hierbij denkt ze terug aan haar eigen drang naar onafhankelijkheid en vrijheid. Martine had de relatie met haar vriend Paul immers verbroken op het ogenblik dat er sprake was van trouwen en kinderen krijgen (p. 46). Momenteel weet ze echter niet meer of haar toenmalig besluit een zelfstandige daad, dan wel een vlucht is geweest (p. 47). Maar in elk geval wilde ze ermee reageren tegen het ideaalbeeld dat de maatschappij de vrouw opdringt: een voorbeeldige huisvrouw en moeder te zijn. Haar revolte tegen afhankelijkheid, betekent tegelijkertijd hààr ‘tijdloze verzet’ (cfr. p. 103). Zo maakt Smeyers meteen duidelijk dat iedere tijd zijn eigen verzet kent, al zal dit onder oorlogsomstandigheden uiteraard een heel aparte vorm aannemen. Rose verwoordt dit als volgt: ‘Jij hebt voor die vrijheid gekozen, Martine. Je wil ze. Je wenst je niet, het koste wat het wil, op hoop van zegen aan een man vast te klampen, maar je leven naar eigen goeddenken in te richten. (...) De vrije vrouw die ik ben, is het resultaat van omstandigheden, het produkt van de onvrijheid van een pijnlijk verleden. Mijn vrijheid is de vrijheid van het gemis.’ (p. 98).

Een uitspraak waarmee de breuklijn tussen de oorlogsgeneratie en die van daarna opnieuw heel duidelijk wordt.

Het derde verhaal, ‘De donkere dag van Rose’, gaat over de Bevrijding, die voor het 15-jarige meisje alles behalve een ‘bevrijding’ kan genoemd worden. Als ‘jong van de zwarte hoer’ - Rose ‘moest mee boeten voor moeder’ (p. 58) - wordt ze door vier gewapende mannen van het verzet bijna verkracht. Net op tijd wordt ze gered door oom Jules. Rose herhaalt daarna de vraag die moeder al zo vaak had gesteld: ‘(...) waarom moesten ze toen de spoorlijn opblazen? Ze wisten toch dat er gijzelaars op wacht stonden?’ (p. 60).

Want eigenlijk heeft ze sterk het gevoel dat; ‘Als dat niet was gebeurd, (...) al het andere niet (was) gebeurd.’ (p. 60).

De schuldvraag wordt hier gesteld in het licht van oorzaak en gevolg, maar groeit zodoende uit tot een zeer complexe en eindeloze keten. Jos Smeyers zal het hierbij echter niet laten; beetje bij beetje zal de sluier worden opgelicht die over al die (na)oorlogse gebeurtenissen ligt, zodat de vraag naar de uiteindelijke schuld(igen) niet alleen beperkt zal blijven tot de causale relaties, maar dat ze ook een diepere, innerlijke dimensie zal krijgen.

Na haar tweede weekend aan zee slaat Martine er opnieuw de geschie-

[p. 518]

denis van W.O. II op na, om weer tot het besluit te komen dat er een onoverbrugbare afstand gaapt tussen de afstandelijke, officiële geschiedschrijving en de persoonlijke, individuele tragedies. Maar ondertussen is Martine ook iets meer te weten gekomen (via haar eigen zuster en via de concierge van het flatgebouw) over Rose zelf. Deze blijkt immers niet zo'n goede reputatie te hebben in haar omgeving; ze heeft namelijk een salon voor sauna en massage, met een bijna uitsluitend mannelijke cliënteel (p. 69). Bovendien komt Martine uit een kranteknipsel (uit het archief) te weten dat ook de architect en zijn vrouw tijdens W.O. II tot het verzet hebben behoord (p. 72). Martine krijgt het idee om voor haar tijdschrift een reportage te maken over het verzet, op basis van getuigenissen (zo zoekt ze o.a. het adres op van de dochter van het dode echtpaar). Ze belt Rose op en vraagt haar eens langs te komen.

Weer is het Rose die haar erop attent maakt dat ervaringen in feite geen vorm van communicatie zijn. ‘(...) je kan je teksten nooit laten “boodschappen” wat oorlog is. Wij zouden dat wel willen, mijn generatie die uit de oorlog gekomen is. Maar hoe kunnen jullie dat leren uit onze ervaring? (...) Je moet zélf door de oorlog gekwetst zijn, geestelijk, fysiek, in wat je mist en meedraagt, om te weten wat oorlog betekent. Als je als kind ooit gevoeld hebt wat vuur is, vergeet je het nooit meer.’ (p. 74)

Meteen blijkt hoe Smeyers erg pessimistisch is met betrekking tot de menselijke evolutie in het algemeen; de ene generatie leert pas dan, wanneer ze de fouten van de vorige nog eens heeft overgedaan. Ook steekt het solipsisme weer de kop op wanneer hij Rose in verband met de getuigenissen van verzetsleden laat zeggen: ‘Over de beweegredenen, de achtergronden zul je weinig vernemen. Plichtsgevoel, frustratie, vaderland, eigenbelang, geweten, vrijheid, liefde, haat. Wie zal het bepalen?’ (p. 77)

En: ‘Ik bedoel dat onze daden, motiveringen, beslissingen net zo weinig één-duidig, helder, enkelvoudig zijn als onze woorden. De dingen van het leven zijn zelden het een of het ander, ze zijn meestal het een én het ander, ze dragen zo vaak hun tegenpool in zich.’ (p. 99)

Naast het thema van de onkenbaarheid van de mens, komt nu ook nog dit van de onkenbaarheid van de realiteit.

Tijdens en na een bezoek aan het massagesalon van Rose, komt Martine wat meer te weten over het ontstaan daarvan (in het verhaal ‘De andere kant’), en daarmee wordt er weer een tipje van de sluier opgelicht die over het leven van Rose ligt. Na de Bevrijding werd Rose niet alleen bedreigd door de ‘witten’, maar ze werd ook verkracht door haar ‘beschermer’ oom Jules (p. 89). Sindsdien heeft ze naar middelen gezocht om zich op het mannelijke ras te wreken; in haar massagesalon heeft ze voor het

[p. 519]

eerst ondervonden dat ‘een vrouw ook macht heeft. (...) Het ging er minder om dat ik mijn eigen baas was dan dat ik hén beheerste. (...) Ik besliste als ze me wilden bezitten, en gegeven heb ik me nooit.’ (p. 92).

In ‘Het verhaal van een zomer die heerlijk had kunnen zijn’ vertelt Rose over haar wedervaren met oom Jules, en over haar schaamte en haat die er het gevolg van waren geweest.

Ondertussen heeft Martine via de dochter van de dode architect een aantal verzetsbladen in handen gekregen, waarin ze leest over de manier waarop treinen tot ontploffing werden gebracht (p. 106). Van diezelfde dochter heeft Martine ook een ‘heel ander verhaal’ te horen gekregen (zie het gelijknamige hoofdstuk) over de (aanleiding tot de) zelfmoord van haar ouders. Een zoveelste ‘verhaal’ over opoffering en menselijkheid dat echter weeral niet helemaal met de werkelijkheid strookt, zoals zal blijken uit ‘Het laatste verhaal’ van Rose. Beetje bij beetje worden de officiële en gangbare versies over de oorlogsjaren doorgeprikt, om plaats te maken voor een zeer ingewikkelde ‘waarheid’.

Een poging tot reconstructie (want het gehele verhaal is onnoemelijk rijk aan nuances en suggesties) luidt dan als volgt: de architect, die tijdens de oorlog bij het verzet was betrokken geraakt, was de minnaar van de vrouw van zijn beste vriend. Op het ogenblik dat er een onwettig kind op komst was, zette de architect (opzettelijk?) zijn vriend ertoe aan een zeer gevaarlijke opdracht uit te voeren. De vriend overleefde de verzetsactie niet en de architect huwde een tijd later de zwangere weduwe; voor de buitenwereld een bijzonder edelmoedige daad! Nooit heeft de zoon geweten dat zijn zogezegde stiefvader, van wie hij een afkeer had, in werkelijkheid ook zijn échte vader was, terwijl de moeder langzaam wegkwijnde van wroeging en schuld.

Maar wat meer is: Rose, die de architect als buur heeft leren kennen, krijgt van hem een aantal verzetsblaadjes te lezen die tijdens en na de oorlog werden gedrukt. Uit een verslag in een van die blaadjes blijkt nu dat het uitgerekend de architect is geweest die de aanslag op de spoorweg had gepland waar Roses vader eens de wacht hield. In een eerste emotionele uitbarsting ziet Rose hém als de schuld ‘van alles wat ik was en ben’ (p. 143). Maar dan herkent zij in hem een soort lotgenoot, die net als zij ten gevolge van de oorlog door een levensgrote schuldvraag wordt gekweld (nl. betreffende de dood van zijn vriend). Vanuit een soort haat-liefdegevoel ontstaat er tussen beiden een korte passionele verhouding. Rose heeft zich blijkbaar verzoend met het feit dat schuld vaak veel verder reikt dan menselijke handelingen en bedoelingen, en dat deze dikwijls ontstaat door de omstandigheden zélf (in dit geval de oorlog). Voor de architect komt dit

[p. 520]

besef echter niet (of te laat): hij pleegt zelfmoord (waarschijnlijk samen met zijn vrouw).

De essentie van het hele boek kan misschien nog het best worden samengevat in de woorden van Martine aan het einde van de roman, nl.: ‘(...) dat iedere werkelijkheid een andere werkelijkheid afdekt, iedere mens een andere mens verbergt in het maquis van zijn diepste innerlijkheid. De waarneembare werkelijkheid blijkt een illusie, een leugen, een schijn, de wereld het eeuwige “schouwtoneel” waarop mensen een maskeradespel opvoeren, de kermistent waarvan de spiegels ons alleen vervormde gestalten laten zien. Het echte leven, de echte mens ontsnappen ons.’ (p. 126).

Jos Smeyers heeft met Het tijdloze verzet een boek geschreven dat van een zeldzaam niveau getuigt in de Vlaamse literatuur van de laatste jaren. Hij heeft bekende thema's zoals de onkenbaarheid van mens en werkelijkheid, en de vraag naar schuld en onschuld op een bijzonder rijke wijze uitgewerkt in een roman die zowel naar inhoud als vorm overtuigt, boeit en ontroert tot de allerlaatste bladzijde. Een boek dat de vergelijking met een (qua thematiek gelijkaardig) werk als De aanslag, van Harry Mulisch, best kan doorstaan. En dat wil al wat zeggen.