Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 766]

Jaak de Maere
Kroniek
‘Winterlicht’: Jeroen Brouwers trekt weer alle registers open

Jeroen Brouwers, Winterlicht. Een vergeetboek. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1984

Jeroen Brouwers, de maëstro uit de Gelderse Achterhoek, heeft een roman geschreven die aanleunt bij De Laatste Deur, zijn uitvoerige studie over zelfmoord in de literatuur. Dat boek was een wending in zijn oeuvre. Terwijl hij vroeger in een superieure stijl zijn echte of vermeende tegenstanders agressief benaderde en hen dikwijls op een zeer onrechtvaardige manier belachelijk maakte, heeft hij nu zijn groot talent positiever aangewend: hij wil immers randfiguren een plaats geven in de herinnering van de literatuur. ‘Van de tien schrijvers worden er negen vergeten; van die negen was er misschien één de schrijver van tenminste die ene roman die heeft uitgeblonken... die schrijver verdient het, al was het uitsluitend om het van onverschrokkenheid getuigende feit dat hij een heel leven heeft gegeven om één goed werk te schrijven, aan de vergetelheid te worden ontrukt, om te worden herdacht, om tenminste ergens met piëteit te worden bijgezet’ (40).

Ook Jacob Voorlandt uit Winterlicht hoort in deze ‘uitgestrekte urnentuin’ thuis. De aanleiding voor de roman is het overlijdensbericht van Voorlandt dat het ik-personage in de krant leest; hij moet nu ‘het in memoriam... schrijven waarin ik jou gedenk, dierbare Jacob, grote schrijfbedrijver, onbegrepene, vergetene,... jij was een kolossaalheld, jij was een olifant’ (186).

Het doel is dus: bevestiging over de dood heen, typisch allicht voor een generatie die haar geloof in een leven na de dood heeft verloren en verwant met bepaalde oosterse levensbeschouwingen. Die bevestiging gebeurt extern: de maatschappij bepaalt wie in de herinnering blijft en wie niet. Men is dus afhankelijk van de anderen, en leeft in een constant spanningsveld met de buitenwereld waarin men niet zonder meer mag opgaan (men moet immers uitzonderlijk blijven), maar waarvan men afhankelijk is. Ook de ik-figuur is woedend wanneer de koningin op zijn geboortedag zijn woonplaats bezoekt, en hij niet wordt uitgenodigd om aan haar voorgesteld te worden: hij voelt zich gekrenkt in zijn kunstenaar-zijn, hij wordt niet belangrijk genoeg bevonden. Hij leeft dan ook permanent in een stresstoestand: ‘schrijvend tot de dood er op volgt,

[p. 767]

om zin te geven aan het feit dat ik heb bestaan, strevend naar het onvergeetbare boek of boekgedeelte dat ik zal hebben geschreven. Ik wil niet in de tijd verdwijnen, ik verzet mij tegen de definitieve vervaging, ik heb geleefd en heb voetafdrukken nagelaten, ik was aanwezig, mijn ambitie was de dood te slim af te zijn. Ik haast me, ik haast me’ (179). Dit haast-motief komt in allerlei variaties terug.

Hoe overleven? In principe kan het ook als politicus of als wielrenner, maar de ik-persoon heeft talent als schrijver en moet dan ook via zijn literair werk de poort van de eeuwigheid inbeuken. Zijn Voorlandt-boek is niet enkel een hommage aan de auteur die hem behoed heeft voor versuffing in het uitgeversvak (en dus ook voor de vergetelheid), maar vooral een nieuwe poging tot zelfbevestiging; door Voorlandt te fictionaliseren maakt hij diens overleven veel problematischer, maar vergroot hij zijn eigen kansen.

De kunstenaar ‘kan geen andere ambitie hebben dan het onvergeetbare werk te creëren; een schrijver leeft uitsluitend om het onvergeetbare boek te schrijven’ (24). Brouwers kan bij die gelegenheid meteen zijn rijke agressie kwijt tegen de hobbyïsten, die hij gemakshalve ‘vervelende huismoedertjes’ (23) noemt die ‘geschreven impressietjes’ (23) maken en dat ‘lekker artistiek bezig zijn’ noemen (23); ‘Ik heb te veel respect voor kunst en kunstenaars gekregen om mij niet geaffronteerd te voelen... door het huishouden in hun ontwikkeling geremd voelende klokhennen’ (23). Kunst plaatst hij op het allerhoogste voetstuk; met een calvinistisch trekje eist hij dat de kunstenaar 24 uur op 24 aan zijn taak besteedt.

De Brouwers-lezer zal in het voorgaande gegevens ontdekken die ook in vorige boeken domineerden; vrij nieuw daarentegen is de beschrijving van het schrijfproces. Soms neigt het werk hierin naar het te nadrukkelijk explicatieve, maar meestal is er een geraffineerd-originele combinatie met de praktische realisatie.

‘Veel van mijn literaire werk is voortgekomen doordat ik het eerst heb gedroomd’ (9). Het ik-personage heeft ‘leesdromen’: het leest in zijn droom teksten die het na z'n ontwaken onmiddellijk in een schrift noteert. Deze teksten kan het ongewijzigd in zijn boeken overnemen. Tijdens het droomlezen ontstaan er beelden en associaties die ergens uit een diep onderbewustzijn opduiken. Het droompersonage is niet het ik-personage van de roman, maar de dromer identificeert zich met het gedroomde ‘zo, dat ik zelfs denk te hebben gedroomd over mijzelf in de gestalte van het in de droomtekst opgevoerde romanpersonage’ (10). Deze beschrijving relativeert de hoogstaande rol van de kunstenaar (hij is

[p. 768]

immers slechts een medium dat de boodschap krijgt aangereikt), maar bepaalt vooral de toon van referentiële onzekerheid die de centrale geschiedenis kenmerkt.

In deze geschiedenis wordt de auteur Jacob Voorlandt op de voorgrond geplaatst. Toen het ik-personage jaren geleden lector was van een uitgeverij, ontving het tussen het omvangrijke waardeloze aanbod een manuscript met niveau. Hij gaat enkele malen bij de auteur ervan op bezoek. Tot zijn verrassing is deze Jacob Voorlandt een oude, wereldvreemde man, die zeer teruggetrokken woont in een huis met een boomgaard. Hij is schrijver van een uitgebreid, uitgegeven maar volkomen onopgemerkt oeuvre en wordt gefascineerd door de problematiek van vergeten en herinnering; hij wil absoluut in de herinnering blijven. Om zijn brood te verdienen heeft hij zijn tijd verbeuzeld, en hij vreest dat hij binnenkort onopgemerkt zal sterven. Hij rookt en drinkt zich te pletter (de fles jenever en de kist sigaren verlaten hem nooit); zijn been is altijd in het gips en de teen die eruit steekt lijkt al afgestorven. Hij zet de zoveel jongere lector aan tot volledige concentratie op het schrijven; niemand herinnert zich immers later een uitgever. In zijn slaapkamer is er een glazen koepel waardoor hij de wolken kan observeren en fotograferen. ‘Ik fotografeer wat maar korter dan één seconde bestaat, ik maak eeuwigheid van het allervergankelijkste dat in de natuur maar denkbaar is’ (13).

Op een dag krijgt hij een brief van Gina, een bewonderaarster; hij stuurt haar niet enkel zijn laatste roman ‘Onverhoorde gebeden’, maar ook al zijn vorig werk. In een jarenlang niet gebruikte auto rijdt hij samen met het ik-personage naar de stad waar ze woont; als een onwennige, maar genereuze vorst schrijdt hij naar het huis van de vrouw die hem voor de eeuwigheid kan bewaren. Maar Gina blijkt een prostituée te zijn die in haar werk gestoord wordt; ze verschijnt op het balkon van haar huis, scheurt Voorlandts oeuvre in stukken en gooit het naar zijn hoofd. Voor Voorlandt is het een fatale klap; in zijn tuin verbrandt hij wat er van zijn werk is overgebleven. Hij wordt afgevoerd naar het bejaardentehuis ‘Winterlicht’ en leidt er alleen nog een vegetatief bestaan. Het ik-personage heeft de les begrepen: hij neemt ontslag en trekt zich terug om zich volledig aan de literatuur te wijden. Jaren later leest hij in de krant Voorlandts overlijdensbericht; net als in Bezonken rood wordt zo'n bericht de aanleiding van de roman.

Deze geschiedenis wordt uiteraard gerealiseerd op de typische Brouwers-manier; één van de componenten ervan is de onzekerheid over het referentieel statuut van het vertelde in de roman. Terwijl in vroegere werken onzekerheid ontstond door de afstand in tijd (herinnert de volwas-

[p. 769]

sene uit Bezonken rood zich nog precies wat er in zijn vroege jeugd gebeurd is?), hangt de onzekerheid hier samen met het nadrukkelijk geponeerde belang van de droom. Het ik-personage vertelt vooraf dat het boeken droomt; hij brengt de lezer zelf op het idee. Geregeld wordt de verhaalstroom onderbroken door een korte dialoog, waarin een niet-gepreciseerde figuur het ik-personage vraagt wat er gebeurt. ‘Ik droomde van iemand die ik gekend heb’ (206). Ook elders heet het: ‘Dit moet ik allemaal hebben gedroomd’ (163). ‘Hier was het dat ik en tegelijkertijd mijn gedroomde personage opdoken uit onze zelfde slaap’ (111). De droomindruk wordt verder bevestigd door de onwaarschijnlijkheid van bepaalde gebeurtenissen (eigenlijk is heel de Gina-geschiedenis ongeloofwaardig), de vage referentiële situering in plaats en tijd (sterk in tegenstelling tot andere romans van Brouwers is hier niet eens uit te maken of het gebeuren zich in Vlaanderen of Nederland afspeelt!), de originele en ‘te mooie’ samenhang van de verschillende onderdelen, de kunstmatige tegenstelling tussen oude schrijver en jonge lector, en anderzijds dan toch weer de nadrukkelijke identificatie tussen Voorlandt en zijn lector: ze lopen letterlijk in elkaars voetsporen, en ‘Misschien is hij daar en op dat ogenblik ook gestorven, als schrijver onmiddellijk opnieuw geboren wordend in mij’ (169).

Voorlandt wordt als bestaande figuur in het werk dan ook voortdurend gerelativeerd; in de geschiedenis zit steeds weer de betwistbaarheid van zijn episch bestaan ingewerkt. Meer dan vroeger lijkt Brouwers' ik-personage op zichzelf teruggeworpen: in zijn geschiedenissen projecteert het zijn angsten, zijn onmacht, zijn agressie, zijn zelfbeklag in personages die nadrukkelijk als artificieel worden gepresenteerd. Het betekent een fundamentele verschuiving in een oeuvre dat vrij algemeen als het meest autobiografische uit onze letterkunde wordt beschouwd; het autobiografische verschuift van de reconstructie van voorbije gebeurtenissen naar de epische materialisering van innerlijke angsten van een ik-personage dat veel trekken gemeen heeft met zijn reële schepper.

Deze materialisering gebeurt in de Voorlandt-geschiedenis. Brouwers' taak is moeilijker dan vroeger; hij moet nu immers een personage realiseren waarvan hij vooraf de vanzelfsprekendheid heeft weggenomen. De lezer wordt daaraan voortdurend herinnerd, en zal het dan ook veel moeilijker hebben zich emotioneel met het personage te identificeren. Het is Brouwers' grote verdienste dat hij er met zijn talent in slaagt een constructie op te bouwen waarin zowel de innerlijke problematiek van het ik-personage als de Voorlandt-gebeurtenissen harmoniëren: ‘Ik schrijf het op, omdat alles altijd met alles te maken heeft’ (12).

[p. 770]

Structureel is Brouwers zeer geraffineerd. In het begin wordt vooral het ik-personage gerealiseerd, maar quasi nonchalant worden al de elementen uitgezet die later voor de samenhang moeten zorgen. Geleidelijk verglijdt het ik-gedeelte in het Voorlandt-gedeelte, waar ik als getuige aanwezig blijft; in dat deel worden alle motieven uitgebouwd in een steeds intensere samenhang. In het laatste deel tenslotte herneemt het ik-personage zijn rechten. Algemeen heeft de Voorlandt-geschiedenis slechts een explicatieve functie voor het gedrag van het ik-personage. In eerste instantie zou men dan ook kunnen zeggen dat aan deze verklarende anekdote veel te veel belang wordt gehecht; het is Brouwers' verdienste dat hij die afhankelijkheid nooit uit het oog verliest, maar dat hij de andere geschiedenis toch een maximale kracht verleent.

Steeds is het ik-personage aanwezig, al is de verteller van nu niet dezelfde als het personage van toen; het boek is gedeeltelijk een Bildungsroman. De nadrukkelijke begeleidingsrol van het latere ik-personage schept geen tijdseenheid, maar wel een merkwaardige doorbreking van het lineaire verloop. Op de meest onverwachte ogenblikken worden flash-backs of anticipaties aangebracht die dikwijls meer verhullen dan duidelijk maken. Wanneer het ik-personage over Gina meldt: ‘Ik heb haar gezien’ (122) klinkt dat heel vanzelfsprekend, maar de lezer weet pas veel later dat hier een motief wordt aangeheven dat een zeer tragische betekenis zal krijgen. Tijd wordt overigens door déjà-vu-effecten uitgeveegd of dubbelzinnig gemaakt.

Maar Jeroen Brouwers is in de eerste plaats, en meer dan wie ook in ons proza, de meester van de metafoor. Zijn metaforen worden nooit één-maal gerealiseerd, maar worden herhaald, geleidelijk opgebouwd, gevarieerd of omgekeerd zoals in een muzikale compositie; ze hebben als motieven een doorslaggevend structurende functie. De metaforiek heft in feite de tijd op, want elk beeld kan op elk moment terugkomen. De geleidelijke tekstrealisatie door de lezer voltrekt ook geleidelijk de veelzinnigheid van alle metaforen; wie Brouwers' boeken echt wil genieten, moet een leesmentaliteit hebben die uniek is in onze romankunst.

Een grondige analyse van Brouwers' metaforiek zou een boek op zichzelf vergen; een introductie is wel nodig, want het is de enige manier om het boek als literaire prestatie recht te doen. De algemene onzekerheid over de werkelijkheidswaarde binnen het episch kader heeft ook gevolgen voor de toekenning van de metaforische waarde. Is de Voorlandtgeschiedenis een metafoor of anekdote? Nadrukkelijk wordt gewezen op de symbolische aspecten in de geschiedenis, maar plaatst dat de volledige geschiedenis op dat niveau? De lezer moet zijn eigen oplossing geven.

[p. 771]

Er worden ook secundaire geschiedenissen gerealiseerd die juist door hun symboliek met de hoofdgebeurtenissen verbonden worden. Het boek begint met een (al te melodramatische) droomtekst over het einde van Van Gogh. Er is geen anekdotisch maar een metaforisch verband met de hoofdgeschiedenis: de zwarte vogels die op het schilderij de doodsboodschap overbrengen, zijn ook als doodsboden aanwezig in Voorlandts tuin; ook Van Gogh had haast; net als Voorlandt zocht de schilder de ‘hoge gele noot’.

Metaforen zijn verrassend multifunctioneel. De ballons op koninginnedag zijn dragers van verwachting van avontuur of geluk; ze worden verbonden met een koningin-fee, die het luchtschip verlaat om de personages soelaas te brengen. Die verwachting wordt overgedragen op Gina, die vanuit haar koninginnepositie op het balkon weldaden zou moeten uitstrooien, maar in feite Voorlandt vernietigt. Het beeld kan verklarend of bezwerend zijn; in een reeks requiems en litanieën wenst het ik-personage dat Voorlandt door hemelkoninginnen ten hemel wordt opgenomen (dergelijke ‘katholieke’ elementen komen vaak voor in Brouwers' werk). Reële gegevens, zoals de zwarte vogels in Voorlandts tuin, krijgen symbolische waarde wanneer ze later ook in de tuin van het ik-personage aanwezig zijn; in de Van Gogh-context zijn ze dan al verklaard als aankondigers van de dood; neutrale elementen worden met de zwarte vogels vergeleken en zo met de dood geassocieerd. Het element vuur komt terug in verschillende vormen: in Voorlandts sigaar, bij een vuurspuwer, bij Voorlandt zelf wanneer hij te veel gedronken heeft en zijn sigaar aansteekt. Deze op het eerste gezicht reële secundaire attributen krijgen echter een nieuwe en diepere dimensie wanneer het vuur Voorlandts boeken vernietigt; de as die dan ontstaat, wordt gecombineerd met de asse van de doden die vervluchtigt en zo de gevreesde vergetelheid symboliseert; het ik-personage droomt een reusachtig urnenveld waarvan de urnen zijn omgevallen, ‘zodat de as die zij bevatten is verwaaid en meegevoerd met de wolken’ (40). De metafoor as (die uit vuur is voortgekomen) wordt tot eenheid gecombineerd met de metafoor wolk, waardoor een nieuwe functionele mogelijkheid ontstaat die later weer tot verrassende combinaties kan leiden.

De metaforen dragen het boek: ze bouwen geleidelijk de betekenis ervan op en dwingen de lezer tot een bijzondere leeshouding. De volledige zin wordt slechts langzaam duidelijk: ofwel blijkt een reëel element plots symbolisch geladen, of een loshangend draadje wordt later in een beeld opgenomen. De lezer moet dan ook bereid zijn steeds weer alles opnieuw te interpreteren en de allerkleinste of blijkbaar onbelangrijkste

[p. 772]

details te onthouden met het oog op een latere zingeving. Het is de vraag hoever dat moet gaan: is de ‘neus’ op pagina 47 een argeloos cliché, of de bewuste voorbereiding van de latere manier waarop Voorlandt het ik-personage aanspreekt? De lezer is ook meer dan in andere boeken geneigd de impliciete aanwezigheid van literaire beeldvorming te veronderstellen; Voorlandt (een ongeloofwaardig barokke creatie, maar meeslepend-ontroerend in zijn verlepte vorstelijkheid) is een Baudelairiaanse albatros, en de zoektocht naar Gina is duidelijk verwant met Der Tod in Venedig; er zijn natuurlijk ook talrijke referenties aan andere Brouwers-boeken, want geen andere Nederlandse schrijver streeft zo nadrukkelijk de interne coherentie van zijn oeuvre na.

Jeroen Brouwers is zichzelf trouw gebleven. Hij heeft zijn doodsangst en zijn eeuwigheidsobsessies gestalte gegeven in een boek met een barokke, soms melodramatische lading, waarin hij in een volkomen eigen structurering die vooral gebaseerd is op origineel associatief beeldgebruik personages schept die de lezer ontroeren, terwijl het werkelijheidsgehalte nochtans in twijfel wordt getrokken. Brouwers is één van onze belangrijkste auteurs, en beslist de schrijver met de meest eigen toon.