Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 761]

André Demedts
Kroniek
Uit Zuid en Noord

Henri van Daele Het zesde zegel. Davidsfonds, Leuven, 1984. 169 blz.
Jan Wolkers Gifsla. De Bezige Bij, Amsterdam, 1983, 231 blz.

De Emiel Vlieberghprijs 1983 werd toegekend aan Henri van Daele voor zijn roman Het zesde zegel. De auteur werd in 1946 te Zele in Oost-Vlaanderen geboren en studeerde aan de Rijksuniversiteit te Gent diplomatieke, pers- en communicatiewetenschappen. In de Davidsfondskrant, het orgaan van zijn uitgeverij, lazen wij verder dat hij als schrijver van cursiefjes aan verscheidene periodieken en kranten meegewerkt en daarbuiten ook jeugdverhalen heeft uitgegeven. Hij maakte vooral naam met Boerenjongens, een boek over planten en dieren, dat door Gregie de Maeyer geïllustreerd een succes geworden is.

Het onderwerp van Het zesde zegel, de ondergang van onze wereld, heeft reeds talrijke kunstenaars, zowel schilders als letterkundigen geïnspireerd. Vooral sinds de moderne wetenschap bewezen heeft dat het mogelijk is alle leven op aarde te doden. Wel heeft Van Daele vermeden in herhalingen te trappen, door de vernietiging van het leven op aarde aan een atoomoorlog of een menselijke tekortkoming bij het aanwenden van de kernenergie te wijten.

Dat kan volstaan. De lezers van zijn roman vernemen alleen dat de ramp plaats gehad heeft. De natuur blijkt verschroeid door een scheikundig produkt dat planten, dieren en mensen niet alleen gedood, maar meteen tot stof verpulverd heeft. Wel blijken, om de auteurs die over dat thema zouden schrijven een handje toe te steken, alle auto's en materiële voorwerpen onbeschadigd gebleven. Zelfs water en ingeblikt voedsel kunnen voor mensen die de ramp overleefden zonder veel gevaar gebruikt worden, zodat er voor hen nog een toekomst openligt.

Die overlevenden zijn in de eerste plaats een jongen en een meisje. Drie andere personages, twee mannen en een vrouw, zijn overbodig en treden slechts op om wat afwisseling en bladvulsel tot het relaas bij te dragen. Want ongetwijfeld is het een moeilijk te vervullen opdracht een roman te schrijven over een Adam en een Eva die aan elkaar genoeg hebben. Wij vernemen weinig over hun verleden. Het meisje komt uit de polder ‘met een vogelgids in haar zak en een verrekijker die op haar buik hangt.’ Op haar weg naar haar thuis in een havenstad die blijkbaar Antwerpen is, ontmoet zij geen levende ziel.

[p. 762]

‘Als alles dood is, waarom ik niet?’ denkt zij. Haar vader, haar moeder, buren en vrienden? Nergens een lijk. Maar er is water dat door wind en regen gezuiverd wordt, water dat niet bedorven is en de stad ligt niet in puin. ‘En aan de rand van een goed bewaard plein stonden nog altijd de juiste gevels, als kant aan een onderjurk.’ Dit citaat om een voorbeeld van de frisse toon en stijl van het verhaal te geven. Terwijl het meisje door de winkelstraten zwerft wordt ze opgemerkt door een jongen, die in een kastanjeboom geklommen is om stad en omgeving te verkennen. ‘Hij keek in de richting van het station en verstijfde. “Godverdomme,” zei hij zachtjes.’ Wij halen de passage aan om erop te wijzen dat Van Daele niet voor een ruig woord en straks evenmin voor seks en alles wat er verband mee houdt terugschrikt.

Den reine is alles rein. Hij poogt de waarheid over dingen die een halve eeuw geleden taboe waren van hun onzindelijke aankleefsels te ontdoen door ze in hun ware zingeving te herstellen. De jongen is voor dé ramp copywriter geweest op een reclamekantoor en zal nu als een herboren Adam zijn Eva ontmoeten. Hij beseft dat ‘alles voortdurend wat anders wordt, maar dat er toch iets is, de herinnering, die je tot dezelfde mens van alle tijden maakt.’ Zij worden man en vrouw ergens op een oude zolder en daarna bakt hij brood.

Zoals het verhaald wordt, zo vlekkeloos en bezield, doet het aan Andersen denken. ‘Niets op aarde was er dat de hele wereld helemaal kon vernietigen.’ De jongen wil handelen, scheppen, voortbrengen. ‘Ik denk dat de mensen het in zich hebben om iets te maken waar niemand ooit kan aan wennen’ en tegelijk werd het hem duidelijk dat er ‘niets op aarde was dat de hele wereld helemaal kon vernietigen.’ Nu het meisje een kind verwacht besluiten zij in de natuur te gaan wonen, op een oude kleine boerderij, waar zij vanzelf zullen ontdekken wat hun te doen staat door het noodzakelijke te verrichten. Nu weet de jongen: ‘Schrijven was schrijven overbodig maken.’ Meteen ervaart en beseft hij het: de mens was een boer en hij zal het opnieuw worden om een bewoonbare wereld te maken. Het meisje zegt: ‘Tevredenheid dàt kan de mens genezen’ van onvoldaanheid, angst en verdriet.

In die sfeer wordt het kind geboren. Zijn ouders zouden gelukkig zijn, nevens elkaar ‘onder een deken om samen in dezelfde warmte te liggen.’ Dat was het mooiste wat de beschaving had voortgebracht. Maar hij weet en ook zij beseft het dat zij aan de gevolgen van de ramp die de wereld teisterde ziek geworden is. Er verscheen een donkere vlek op haar lichaam, getuige van een kwaal die het langzaam zal verwoesten. ‘Als het héél erg wordt, zou je... zou je dan willen helpen?’ Om waardig te

[p. 763]

sterven. En als het voorbij is en hij haar begraven heeft, rijdt hij weg met een paard en een kar waarin hun kindje ligt als in een wieg. Sentimenteel? Niet bepaald. Wel dichterlijk zonder naïveteit en zuiver als morgenlicht.

Wat stemming en sfeer betreft is Het zesde zegel een der mooiste verhalen die in de eerste helft van dit jaar in Vlaanderen verschenen zijn. Na jaren herhaling van dezelfde motieven en tendenzen eindelijk iets dat persoonlijk is en dus nieuw, fris en waarachtig overkomt. De protest- en aanklachtliteratuur hoeft niet te verdwijnen. Dat kan ook niet zolang er misbruiken en verdrukking zullen bestaan. Wat literair beschouwd tot een flop moet leiden, het napraten de ene van de andere uit gemis van bezieling en overzichtelijke kennis van het vak, dàt was een fout. Vooral wanneer de bijval gezocht werd in een overdrijving van wat reeds in zijn overdrevenheid voze retoriek was geworden.

Wat Van Daele als een vergissing mag aangerekend worden, is een structuurfout. De kern van zijn verhaal is een sprookje: een meisje en een jongen, die geroepen zijn om een nieuwe wereld te beginnen met de hoop dat zij de vergissingen zullen vermijden waaraan de vroegere mensheid ten onder gegaan is: gemis aan liefde én verstand, te veel ik en te weinig wij. Waarschijnlijk zal de schrijver een breder plan in het hoofd gehad hebben dan hij uitgewerkt heeft. Maar na vijftig bladzijden zal hij ervaren hebben dat Juffrouw Jaz en Mijnheer Prim, die aanvankelijk voorbestemd schijnen om een niet onbelangrijke rol te spelen, overbodig waren.

Waarom aan een nieuwe en ideale wereld beginnen, als de bouwers ervan reeds besmet waren met de kiemen van de ondeugden en ziekten waaraan de oude ten onder ging? Wij willen in geen geval de waarde en betekenis van de roman verminderen, maar toch heeft Van Daele ten dele de kans gemist om na Bernardin de Saint Pierre een nieuwe en even onsterfelijke Paul et Virginie te scheppen als zijn voorganger van twee eeuwen her.

Jan Wolkers (1925) heeft er een gewoonte van gemaakt ten minste eens in het jaar zijn lezers met een nieuwe roman te verrassen. Daarbij verliest hij niet uit het oog dat het van weinig commercieel talent blijk zou geven als hij die romans zonder afwisseling in dezelfde toonaard zou schrijven. Vroeger zou men het als een teken van authenticiteit geprezen hebben als een auteur altijd aan zijn thematiek en stijl te herkennen bleef. Voor veel lezers is dat nu geen aanbeveling meer, omdat zij andere eisen stellen dan hun voorgangers. Wat toen in het onderwijs en de lite-

[p. 764]

raire kritiek schoonheid heette, werd door studie en bekendheid met de klassieke auteurs bepaald. Voortaan kan men althans in ons land het licentiaat in de filologie behalen en daarbij aansluitend leraar worden, zonder iets anders dan de produkten van het jongste kwarteeuw door te maken. Die overtreffen immers, net als in de muziek en de schilderkunst, een erfschat van eeuwen.

Wolters voelt voortreffelijk aan wat zijn publiek verlangt. Tussen twee uitersten in tracht hij aan de verlangens van modernen zonder terugblik op het verleden en van traditionalisten die de propagandaliteratuur naar het expressionistisch model wantrouwen, tegemoet te komen. Dat is schijnbaar ook in zijn roman Gifsla het geval, maar voor een ervaren lezer is het duidelijk waar het essentiële en bijkomstige in zijn verhaal aan bod komt. Zijn dochter Ellen verwijt hem dat hij te vlug werkt om er gedaan mee te maken. ‘Ik begrijp alleen niet waarom dat nou weer in zo'n paar weken op papier moet.’

Zijn antwoord op dat verwijt is: ‘Ik zou er niet aan moeten denken dat ik met zoiets een jaar bezig zou moeten zijn. - Het kan best als ik zo'n thuiszitter was, ik een beter schrijver was geworden. So what! Ik wil leven. - Als ik in mezelf ga graven begin ik te janken van de onbenullige troep die daar opgestapeld ligt. Een zolder vol sentimentaliteit en geweld in de voorraadkast van een schoonheidskoningin.’ (102) Toch is het belangrijkste in Gifsla het autobiografische relaas van de romancier Rob Delling, die op een van de Waddeneilanden woont en daar tussen de 29ste december en tweede nieuwjaarsdag het einde van zijn leven doormaakt.

Zijn vrouw is van hem gescheiden. Hij is een oud geworden genieter, dronkelap en veelvraat, die geen vlieg kwaad zou doen en nu zijn liefde verdeelt tussen een twintigjarig verkoopstertje uit een grootwarenhuis en zijn lesbische dochter Ellen, die er het grootste part van krijgt. Zij is ook op een ontroerende manier aan haar vader gehecht, wat niet belet dat zij hem kordaat terechtwijst waar hij volgens haar buiten het spoor van de redelijkheid loopt. Omdat zij door haar vriendin Nancy verlaten werd, is Ellen doodongelukkig en zoekt zij bij vader op het eenzame wintereiland afleiding en troost.

Hij zal een verzoening tussen beiden in de hand werken en meteen het verkoopstertje Jeanne haar deel van de gemeenschappelijke gezelligheid en vreugde schenken. Tussendoor zit Delling aan zijn schrijfmachine om verder de roman uit te typen waaraan hij werkt. Het verhaal loopt over een ornitholoog, die met zijn verrekijker de omgeving van zijn woning afloert. Zo is hij getuige van de ongelooflijke misdaad van een soort tover-

[p. 765]

kol, die met een vergiftigde zetpil een meisje vermoordt. Uit nieuwsgierigheid gaat hij de zaak van dichterbij bekijken, vergrijpt zich aan het lijk en vreest te laat dat hij voor het gerecht een afschuwelijke fout gemaakt heeft. Om zijn euveldaad te verdonkeremanen verbergt hij het lijk in zijn tuin, eerst onder het hoog opgroeiende gewas dat gifsla heet en daarna in een kuil, waar het tot zijn schrik door het opstuwende grondwater weer blootgelegd wordt.

Dat verhaal in het verhaal is even wansmakelijk als overbodig. Maar mogelijk is dat het eerlang breder uitgewerkt onder de titel De zetpil van de dood zal verschijnen. Dan betekent de fragmentaire opneming in Gifsla zoveel als een zakelijke aankondiging die haar doel niet mag en ook niet zal missen. Als Delling spreekt bij zich zelf of tot de vrouwen die hem omringen, horen wij Wolkers met zijn humor, medegevoel, zelf-bespotting en meesterlijk sluw gehanteerde naïveteit. Een zeer beknopte citatenreeks: ‘Wat doe je voor je brood? Vuurwerk uitwerken tot tweehonderd pagina's leesstof.’ (40) -‘Dochters zijn altijd slimmer dan hun vaders’ en ‘Ongezonde situaties moet je met ongezonde middelen bestrijden.’ (90)

Enzovoort. Andermaal heeft Wolkers met deze roman, hoewel hij niet zijn beste is, zijn overtuigend talent bewezen. Talrijke taferelen en in het bijzonder het slottoneel, het korte verhaal van Dellings plotselinge dood bewijzen het. Maar hoe zullen zij erover oordelen die hem over een halve eeuw zouden lezen? Best mogelijk zoals Ellen: ‘Waarom ga je niet eens een jaar aan zoiets werken? Echt werken, achter een heuse schrijfmachine waar je met je vingers kracht op de toetsen moet zetten om wat op papier te zetten? Je hoeft het toch niet voor het geld te doen?’

Wat hij daarop antwoordt is: ‘Misschien heb je gelijk, maar het is mijn leven.’ Mogelijk dat genieën als Dante en Shakespeare hem in deze tijd gelijk zouden geven. Omdat het nu ouderwets schijnt wat hen bewogen heeft en wij te cynisch geworden zijn, uit vrees voor halve idioten door te gaan.