Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 463]

Koen Vermeiren
Kroniek
Tussen denken en doen

Met het oog op de jaren negentig (Standaard Uitg., Antwerpen/Bussum, 1983), de derde roman van Luc Vancampenhout, krijgt van de auteur zelf de omschrijving ‘een tragikomedie’ mee. We volgen Vera en Frank, een gehuwd paar, op hun reis door Spanje, maar al vlug blijkt dan dat die tocht plaatsvindt op een kritiek ogenblik in de relatie tussen beide mensen; hun huwelijk heeft namelijk een echt dieptepunt bereikt wanneer ze met hun wagen onderweg zijn in het onherbergzame, grimmige Oud-Castilië. Vera wil hierbij meteen doorrijden naar Aranjuez, om er zorgeloos van de zon te kunnen genieten, terwijl Frank, die de reis op een haast maniakale manier heeft voorbereid, alle bezienswaardigheden en oudheden wil bezoeken. En hiermee treedt al een tekenend verschilpunt tussen beiden naar voren; Frank blijkt immers de nauwgezette piekeraar te zijn, die alles tot in de puntjes wil begrijpen en overzien, terwijl Vera eerder wordt voorgesteld als een oppervlakkige, ongeïnteresseerde vrouw, die enkel hoog oploopt met de zinledige conversaties van een moderne praatgroep waarvan zij deel uitmaakt.

Het feit dat deze kenmerkende rolverdeling blijft gehandhaafd door het hele boek, vloeit in eerste instantie voort uit het vertelstandpunt dat de auteur hier gekozen heeft, en dat samenvalt met Franks bewustzijn. Het is dus belangrijk te onthouden dat heel wat situaties door zijn ogen worden gezien. Het resultaat is dat Vera overwegend in haar uiterlijke handelingen wordt beschreven, waardoor het personage als zodanig noodgedwongen meer aan de oppervlakte blijft. Frank daarentegen leidt ook, en misschien wel vooral, een innerlijk leven, dat hem als figuur onmiddellijk veel complexer maakt en meer diepgang geeft. Bovendien beschikt hij door de weergave van zijn gedachten als het ware over een soort correctiemiddel met betrekking tot zijn handelingen, terwijl Vera door de lezer enkel en alleen kan geobserveerd worden in haar uiterlijke reacties. Op die manier dreigt, zoals zal blijken, wel eens een vertekend (dat wil zeggen: een gekleurd) beeld te ontstaan.

Al van op de eerste bladzijden wordt Frank voorgesteld als een rusteloze, wiens grote probleem plaats en tijd is: ‘hij heeft dikwijls het gevoel

[p. 464]

dat hij nergens thuishoort’, terwijl hij voortdurend denkt in termen van ‘dat-niet-meer en dit-nog-niet’ (p. 9). In zijn obsessie om van alles de kern te vatten, heeft hij zich ook uitgebreid gedocumenteerd i.v.m. Spanje, waardoor hij hoopt het land en zijn bewoners te begrijpen. Maar in Avila moet hij al ondervinden dat het verleden (van een stad) zich nooit meer echt kenbaar maakt aan de bezoeker (p. 57). Ook heeft hij een diepgaande interesse voor heiligenlevens, en met name voor mystieke figuren als Johannes van het Kruis en Teresia van Avila, die in schril contrast moet staan met het pseudo-engagement van Vera's praatgroep, en met de oppervlakkigheid die volgens hem kenmerkend is voor deze eeuw. Dat Frank daarbij aan het veralgemenen gaat wanneer hij van de man een trotse, eenzame zoeker maakt en van de vrouw een minderwaardig wezen (cfr. p. 20), moet opnieuw op rekening van het zeer eenzijdige (mannelijke) vertelstandpunt geschreven worden dat de vrouw, via de figuur van Vera, geen enkele kans op actief weerwerk biedt.

Als ‘tegengif’ voor al zijn mystiek probeert Frank zoveel mogelijk te weten te komen over zijn vermoorde overgrootvader, die blijkbaar een avonturier en een man uit één stuk was (p. 17). Hierdoor komt Frank in een soort dilemma terecht, met aan de ene kant het contemplatieve, nadenkende bestaan van de mystici, en aan de andere kant de lokroep van het wilde avontuur van het volle, uitbundige leven. Deze polarisatie leidt tot een soort innerlijke gespletenheid tussen denken en doen, die duidelijk tot uiting komt in de tegengestelde stemmen die in Franks bewustzijn aan het praten gaan; die van de devote heiligen die tot hem spreken via de boeken, en die van de ongecompliceerde overgrootvader, die hem in zijn rauw dialect voortdurend aanzet om eindelijk eens te beginnen leven (bv. p. 18). Al vlug wordt dit voor Frank een existentieel probleem.

‘Hij ervaart het plotseling heel lijfelijk: een stuk van hem heeft al eerder geleefd - dierlijk, zinnelijk, roofzuchtig - en wil dat leven nu brutaal herhalen, in hem en met hem en door hem, zoals dat heet, maar vooral toch tégen hem, want hij is een produkt van studie en vlotte manieren en wat moet hij met die hengstige erfenis in zijn bloed, hij die leeft bij het licht van zijn leeslamp, hij die geboren is om mee een eeuw ten grave te dragen?’ (p. 25)

In Avila heeft hij zelfs het gevoel op de benen van iemand anders rond te lopen (p. 55), wanneer hij tevergeefs probeert om in het verleden en in de sfeer van deze stad door te dringen.

[p. 465]

Als compensatie voor al zijn hoogvliegend studie- en denkwerk helt hij nu opeens over naar het andere uiterste: wandelend over de hele stadsmuur wil hij zodoende Avila in zijn eentje met een daad te lijf gaan (p. 59), waarbij hij zijn ‘suf gepeinsde hersens’ wil overmeesteren door zijn levensdrift (pp. 65-66) en opnieuw de brutale eigenzinnigheid van het individu wil laten triomferen (p. 65).

Wanneer Frank echter even later in een restaurant een vloer opmerkt van spikkeltegels, vindt hij dit beeld erg treffend voor zijn eigen situatie en gaat hij weer twijfelen. Hij komt immers tot de conclusie dat een individu eigenlijk een zeer heterogeen geheel vormt van allerlei overdenkingen, bespiegelingen, theorieën, gevoelens, enz. (p. 73), dat dan op de koop toe nog te lijden heeft onder de druk van het verleden dat niet meer echt te ontraadselen is (cfr. de heiligenlevens en de overgrootvader, pp. 83, 121). Bij het zien van een zwaar gehandicapte (Pépé, de hoteluitbater) beseft Frank daarenboven dat de eenheid van het individu ook nog wordt aangetast door de angst voor pijn, verminking en dood (p. 88). Ten slotte vraagt hij zich af in hoeverre hij (en de mens in het algemeen) dan nog bepaald wordt door de omgeving waarin hij zich bevindt en waartegenover enkel een agressieve zelfbevestiging kan staan (p. 93). Precies op dat cruciale moment van twijfel en onzekerheid last de auteur een gecursiveerd zinnetje in de tekst, namelijk: ‘Frank zit vast.’ (p. 93). Het is één van de weinige plaatsen waar de verteller afstand neemt van zijn mannelijke hoofdfiguur, en als zodanig weegt deze subtiele verteltechnische ingreep uiteraard niet op tegen het overheersende vertelstandpunt dat het vrouwelijke personage volledig in de hoek drumt. Ook de nogal gekunstelde vergelijking die Frank maakt tussen zichzelf en een romanpersonage dat helemaal door zijn auteur wordt gedirigeerd, sorteert weinig effect (p. 94), aangezien ze nog steeds vanuit het bewustzijn van Frank zelf gebeurt, waardoor ze even verteken(en)d blijft als de rest. Of anders gezegd: het vertelstandpunt wordt hier slechts schijnbaar verlegd!

Hoe dan ook: tegenover zijn toenemende twijfels zal Frank een daad moeten stellen en:

‘Wat zal nu de waarde zijn van die daad? Het zal een antwoord zijn! (...) aan Oud-Castilië, aan de eeuw.’ (p. 96)

Zo begint hij eerst en vooral Pépé (die de existentiële angst en onzekerheid symboliseert) te tarten en te vernederen (cfr. p. 107), om vervolgens iets te doen wat Vera niet aandurfde (waarmee hij hààr meteen ook overwint): hij stoot een glas rode wijn om over het witte tafellaken (p. 118).

[p. 466]

Het toppunt in de actie wordt bereikt wanneer Frank, met Vera, zonder te betalen het hotel van Pépé verlaat (p. 156). Maar voor het zover is wil hij eerst en vooral de balans opmaken van zijn tocht en van wat al de inwendige stemmen hem zoal hebben bijgebracht (pp. 144 e.v.). Daarbij komt hij tot de niet geringe conclusie dat hij over meer dan voldoende geestelijke bagage beschikt om weerwerk te kunnen bieden tegen de verwarringen van het nakende eeuweinde (al blijft hij een man van tegenstellingen) (p. 146).

Na het stiekem verlaten van het hotel bedenkt Frank dat hij zich ‘als een vent’ heeft gedragen, waardoor hij Vera nogmaals heeft overdonderd (p. 161). De ultieme uitdaging vindt echter wat verder plaats wanneer hij met zijn wagen vlak op de rails van een trein blijft staan (p. 162). Dit is als het ware een tarten van het noodlot, en een weerwraak op het verleden (de overgrootvader was immers door een trein om het leven gekomen). Maar na deze daad, die hem een ‘oersterk gevoel’ heeft gegeven (p. 166), duikt het versplinterende denken weer op; hij begint zich af te vragen of Pépé de politie heeft gewaarschuwd na zijn vertrek, en aan het tolhek van de autosnelweg houdt hij zelfs geld klaar om, indien nodig, de beambte om te kopen, waardoor hij eraan herinnerd wordt hoe onstabiel zijn innerlijke kracht en zelfverzekerheid in situaties als deze wel zijn. Maar er gebeurt niets en, als het ware gelouterd, zet Frank zijn ‘rit van de beginnende zekerheid’ voort (cfr. p. 170).

Het hele boek is in feite een zoeken naar evenwicht (in hoofdzaak tussen denken en doen) en (dieper) inzicht in een tijd en situatie, gekenmerkt door oppervlakkigheid, tegenstellingen en verwarring. Franks gebrekkige huwelijksrelatie met Vera is in die zin tekenend voor het onzekere tijdsgewricht waarin ze leven. Maar de zeer eenzijdige kijk op het hele gebeuren heeft een té vertekend beeld tot gevolg, waardoor de vrouwelijke hoofdfiguur (in verteltechnisch opzicht) werkelijk onrecht wordt aangedaan. Voor een aandachtig lezer moet het naar het einde toe inderdaad wel duidelijk zijn dat Frank helemaal niet die vlotte, erudiete jongen is waarvoor hij zichzelf wil uitgeven, maar de subtiel-verspreide en onschadelijke speldeprikjes die hij zichzelf toebrengt in de loop van de tekst, staan in geen enkele redelijke verhouding tot de vernederende oorvegen die het weerloze vrouwelijke personage moet ontvangen. Daarvoor is de ironie in het boek te mild, en te dubbelzinnig vooral.