Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 467]

Hugo Brems
Kroniek
Jaren na maart

Het is zeer goed mogelijk de jongste bundel van Eddy van Vliet (Jaren na maart, Amsterdam, De Bezige Bij, 1983) te lezen als een poëtische autobiografie van de dichter, als een chronologisch gerangschikte verzameling fragmenten en scherven van een herinnering. Dat geldt dan in de eerste instantie de 17 gedichten uit de afdeling met dezelfde titel als de bundel. Zelfs is het mogelijk hier en daar verwijzingen te vinden naar, of zelfs bijna letterlijk dezelfde beschrijvingen van jeugdervaringen als in Na de wetten van Afscheid & Herfst (1978): de dood van grootmoeder, de scheiding van de ouders en het vertrek van vader.

Het zit er allemaal in, van ‘Nieuwjaar 1955’ tot de studententijd en de jonge volwassenheid. Je kan er natuurlijk niet naast kijken. Zelfs de titel van de bundel gaat op die anekdotische achtergrond terug. In het eerste gedicht, ‘Nieuwjaar 1955’ dus, staat: ‘Maart, de maand waarin alles veranderde, moest nog komen.’ (9). En in het daaropvolgende gedicht wordt de dood van grootmoeder opgeroepen, en tevens gesitueerd: 13 maart. En in dezelfde periode is er het vertrek van vader. Ingrijpende gebeurtenissen voor een dertienjarige jongen. Gebeurtenissen die zich vastgezet hebben op beelden en voorwerpen uit het verleden. Maar eigenlijk interesseert dat ons niet. En het is nog de vraag of dat Van Vliet - voor zover dichter - erg bezighoudt. Het is materiaal, en niet eens van het gemakkelijkste, om mee te werken. Want wat gebeurt hier?

In het eerste gedicht wordt een toekomst vol verwachtingen aangekondigd, een toekomst waarin alles terecht komt, geneest, in vervulling gaat: een nieuwe lente. Het is in die context dat Maart valt, als anticlimax:

‘Maart, de maand waarin alles veranderde, moest nog komen.
Hoe ik niet kon geloven dat het waar was
hing al in de lucht, zoals de verfgeur in mijn haren.’ (9)

Anekdotisch, jawel, maar met een anekdotiek die zo geselecteerd, verwoord en gecombineerd is, dat hij als het ware zichzelf ontkent. Het gaat

[p. 468]

nu over een verwachting die omslaat in haar tegendeel, over een dynamiek die stilvalt, een tijd die blijft staan en zich eindeloos herhaalt, tot in de klank van de titel toe: ‘Jaren na maart’.

Dat is de moeilijkheid en de kracht van deze poëzie. Van Vliet werkt met flarden van autobiografische voorvalletjes. Die moeten aan de ene kant hun concreetheid bewaren, dat wil zeggen hun biografische, situeerbare authenticiteit. Dat is nodig omdat precies daarin voor de dichter de emotionele drijfveer ligt. Maar aan de andere kant moet die strikt persoonlijke waarachtigheid zichzelf verloochenen in het gedicht. Ten voordele van een ander soort waarachtigheid: die van het gemaakte beeld van de herinnering als herinnering. Van de lezer. Of anders nog: wat niet concreet herkenbaar is werkt niet, en het werkt niet in de mate dat het enkel dat is.

Nu heeft Van Vliet een aantal knepen gebruikt om dat probleem op te lossen. En het is precies daarin dat zijn poëzie interessant wordt, maar ook af en toe de naden en rafels van het handwerk laat zien. Het valt op dat er in deze eerste afdeling bijna geen normaal gevormde zinnen voorkomen. Ik bedoel: er worden aanhoudend ingrepen gedaan met een licht vervreemdend effect: inversies, elliptische zinnen, passief-constructies, het gebruik van zinnen waaruit een handelende persoon als onderwerp weggelaten is, of waarin het werkwoord ontbreekt zodat een min of meer losse opeenstapeling van indrukken en beschrijvingen overblijft. Of nog anders: de personen en gebeurtenissen worden niet eenduidig geïdentificeerd, als het ware uit hun biografische context gelicht en in een vreemde omgeving geplaatst. Een paar voorbeelden. Het hele gedicht ‘Afscheid van mijn vader’ (11) betaat uit dit soort vervagende, onduidelijk gesitueerde gedachten en beelden, waarin de herinnering en de tegenstrijdige gevoelens opgesloten blijven. Maar dan is er de laatste strofe, die zo direct, ook syntactisch zo gewoon is, dat er een botsing ontstaat met wat voorafging. Een botsing die met een soort terugwerkende schokgolf al het voorgaande verheldert. En toch is die slotstrofe zelf niet meer dan het eenvoudige verslag van een gebeurtenis. Maar alles wat in de aanloop daarnaar, in het uitstellen daarvan is aangebracht aan spanningen tussen vreemdheid en vertrouwdheid, tussen binnen en buiten, leegte en vervulling krijgt er zijn volle gewicht door. Duidelijkheidshalve citeer ik het hele gedicht:

[p. 469]

‘Afscheid van mijn vader

 

Ik wil alleen maar zeggen dat ik het niet weet.

 

Dat ik het allemaal niet zo duidelijk zag,

 

zoals gebleken achteraf.

 

 

 

Het tuinhek diende plotseling gesmeerd.

 

De lege plekken op de muur bedekt en vlug

 

vlug de geur van scheerzeep weg.

 

 

 

De kalende die Homerus declameerde. De maïsvretende.

 

De charmante die uit Frankrijk parfum meebracht. Hadden zij

 

ook hun koffers gepakt, de huisvrienden van de vrije dag?

 

 

 

Ik schreef het reeds meer. Die morgen

 

liep hij van de keuken naar de straatdeur

 

en kwam niet weer.’ (11)

Geen gevoel wordt met name genoemd, maar ze zijn hier allemaal levensgroot aanwezig: verdriet, weemoed, angst, vertedering, opstand en haat nog altijd, verwarring en niet-begrijpen.

Andere sterke gedichten in het genre zijn ‘Stadionstraat’ (15), ‘Kennis’ (21), of sommige losse strofen met grote suggestiekracht, b.v. het begin van het gedicht ‘Wij kenden grieks en latijn’ (19):

‘Niet dat wij de kar niet in brand staken.
Dat mocht, wij kenden grieks en latijn.’

Dat is toch onuitputtelijk in zijn eenvoudig contrast. Of deze verzen uit een laatste gedicht, ‘Identificatie’, over zelfherkenning in de vervloekte gezochte vader:

‘Zij aan zij met hetgeen wij elkaar hebben verweten
staat de herhaling ingelijst op de kast.’ (25)

Dat is het waarover deze poëzie gaat, of wat zij doet: het inlijsten van de herhaling tot een object op de kast, tot woorden in het kader van het witte blad. Het drogen van bloemen. Al helpt het niet.

Eén van de meest typische gedichten voor wat hier gebeurt, heet dan ook ‘Foto’:

[p. 470]

 

‘Links de fiets en de vader die hem kocht.

 

De tak vanuit het artistieke front op de voorgrond

 

en zeg het maar. Een arm, waarvan niemand meer weet.

 

 

 

Het geheugen is afgesneden aan de witte rand.’ (13)

Preciezer kan het niet. Wat blijft er over van een foto van het kind dat je was 20, 30 jaar geleden? Personages uit een andere wereld, dingen, maar toch iets anders: aanzetten van emotie, projectie erin, en het besef van vergetelheid en verdwijnen. Stukken en brokken met gaten ertussen. En een taal die even afgesneden is aan de rand: ingelijste weemoed.

Het lukt natuurlijk niet altijd even goed. Het delicate evenwicht tussen preciesheid en algemeenheid waarop deze poëzie berust, wordt niet altijd bereikt en zelden een heel gedicht lang volgehouden. Dan verdwijnt de spankracht en blijf je als lezer met wat los zand tussen de vingers zitten. Dan ontstaat er een wat grijzige meligheid.

De tweede afdeling heet ‘Vrienden’ en bevat zes gedichten als herinnering aan gestorven vrienden: ongeluk, zelfmoord, ziekte en wat daardoor - ook daardoor weer - aan beloften en illusies verloren is gegaan. Technisch zitten deze gedichten op dezelfde manier in elkaar als de voorgaande; alleen de directheid is groter. Gedeeltelijk wellicht omdat de tijdsafstand hier kleiner is. Dat was overigens al merkbaar in de laatste gedichten van de eerste afdeling. De coherentie van de herinneringsbeelden is groter.

En dat is er ten slotte de derde afdeling, ‘Langzaam weer in beeld’: 17 gedichten, waarover? Ik heb er eerlijk gezegd nogal wat moeite mee. Waarschijnlijk gaan ze grotendeels over zichzelf, of beter: over het proces van het herinneren in plaats van over de herinnering zelf. Niet over het beeld dat verschijnt, maar over het verschijnen van het beeld. Hoe iets opdoemt, vorm aanneemt en het punt wordt waarrond andere dingen kristalliseren:

‘Als veroorzaakt door koorts kwamen de woorden weer.
De stilte schrok. Onbarmhartig deden de geringste details
- ik voelde terug de schram op mijn hand -
hun omtrek uitkomen.
Zich voegend bij het beeld, met zoveel geduld vergeten.’ (37)

Bijna alle gedichten hier hebben als uitgangspunt een minuscule waarne-

[p. 471]

ming, een detail, een kleur, en laten vandaaruit het proces van de herinnering op gang komen. Een paar beginregels:

-	‘Met gezwollen borst lag op de tafel het brood.’ (38)
-	‘Het plein. De schilder keek over mijn schouder heen.’ (39)
-	‘In een lichtblauwe broek kwam het feest op mij af.’ (41)
-	‘Gebladerte. Hetgeen ervan overbleef. (...)’ (42)
-	‘Groen. Ik herschrijf. Het wordt groener. ’ (44)
-	‘Onwrikbaar wit.’, enz...

Soms wordt het mechanisme van de herinnering geëxpliciteerd, zoals in de volgende strofen:

‘Gebladerte. Hetgeen ervan overbleef. Een bandopname
ruisend als de zee. Geheugen ik liet je vrij entree.

Met dunne lippen ging je voort op de geur.
Deze van wijnvlekken en jenever. Langzaam
weer in beeld: een schaterend diner.’ (42)

Of, in een gedicht dat ik een beetje tegen mijn zin heel mooi vind:

‘Om tot een beschrijving te komen.
De kleur gezocht en daarmee begonnen.
Terwijl zij sprak en haast naast
zichzelf zat. Dubbelbeeld: blauw
en naakt gekleed door elkaar gehaald.

Dan de vorm. Met alles vergeleken
wat de taal aan mogelijkheden bood.
Het zachte behouden, het koude geschrapt.

Na een lange pauze de poging hervat.
Gaande van het plafond dat met barsten
op ons neerzag tot het gebaar
dat met aanraking werd verward.

Om tot een beschrijving te komen.
Niets anders overgehouden dan de lichtval
op de deur, voor ik de kamer betrad.’ (49)

[p. 472]

Waarom tegen mijn zin? Dit soort zelfreflectie van het gedicht is mij te beperkt, te veel met de poëzie bezig in plaats van met het leven. (Ja, het leven toch maar, hoewel, wat is dat als je het over poëzie hebt?) En in het algemeen wat deze afdeling betreft: er zit mij te veel Raster en te weinig vlees in. Hoe knap het ook allemaal gemaakt is.

En waarom dan toch een mooi gedicht? Omdat het er een is dat de beperkingen van zijn soort overstijgt. Eigenlijk die beperkingen gebruikt om toch te spreken over het leven dat er niet is, er misschien was, ongrijpbaar geworden is, vervaagd tot een kleur, de herinnering van een sensatie, tot ‘de lichtval / op de deur, voor ik de kamer betrad.’ En misschien is het dat wel wat ons jaren na maart blijft bezighouden en ons beweegt tot het schrijven van gedichten, tot het lezer ervan: niet het gefixeerde beeld van maart, maar de beweging van de jaren daarna, heen en terug. Om tot een beschrijving te komen en niets over te houden, bijna niets.