Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 650]

Maurice Gilliams / Toespraak bij de uitreiking van de prijs der Nederlandse letteren

Majesteit, Koningin Beatrix, Vorstin van Nederland;
Koninklijke Hoogheid Prinses Juliana;
Excellentie, Mevrouw de Nederlandse Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk;
Excellentie, Mevrouw de Belgische Minister van de Nederlandse Gemeenschap;
Hoogwaardigheidsbekleders;
Heren van de Jury;
Zeer geachte toehoorderessen en toehoorders.

Ik kom uit Antwerpen, mijn geboortestad.

In het nogal dompig Antwerpse klimaat, door mijn wispelturige fysiek, door mijn psychische constitutie geconditioneerd, naar lichaam en geest van origine een eenzaat, onderhevig aan depressies die nadelig voor mijzelf, die voor anderen vervelend uitvallen: ja, van lieverlede, - kon het anders? - ben ik voor mijn buurman, naar het schijnt, - een ietwat nurkse lettré de chambre geworden. Er kan bedoeld mee zijn, duidelijkerwijze uitgetekend, dat ik tot de onrendabele, mensenschuwe wezens behoor; en erger nog, - dat ik voor eigen gebruik een pronkstuk ben. De gevolgen van dat Antwerpse mistrouwen voor mijn wellicht schimmig persoontje, ze liegen er niet om. Het ligt niet in mijn temperament mijn literaire reputatie te soigneren, mede in het dansfeest rond te springen. Mijn alibi t'Antwerpen is mijn solitaire geborgenheid.

Een ieder heeft het ondervonden: positieve oorzaken zijn aan negatieve interpretaties blootgesteld. Vluchtig samengevat, wàt er gezegd wil mee zijn om een misverstand te voorkomen? - Ik ben een auteur van clair-obscure zelfportretten, voelbaar nóg wanneer ik vriend of vijand portretteer. Mijn huidige illusies vermogen het niet van mijn jeugdige droombeelden zich te ontdoen. Veel dierbaars is me mettertijd ontglipt, ontnomen. Daaromtrent weet mijn droefgeestigheid in een Da-Vinci-achtige glimlach zich te verbergen wanneer ik door het venster staar, de jolige malligheid op straat voorbij zie trekken. Ik ben van z.g. ongevoelige, massieve dingen gaan houden waarvan de harde dichtheid aan een kei doet denken. Die schijnbare ongevoeligheid van een kei, op de bodem der rivier, laat zich door het eeuwig vloeibare strelen. Daarin schuilt het keiharde geheim van zijn individualiteit. Eigenliefde heeft geenszins wat te maken met de symbolische

[p. 651]

zin die ik toedicht aan zo'n kei. Een met dichterlijk kaarslicht vereerd huisaltaartje bezit ik niet. Gewoon een mensenkind, met vallen en opstaan, acht ik me géén ‘God in 't diepst van mijn gedachten’; als poëet waan ik me géén ‘Zoon der Schoonheid’. Wél een schijnbaar verstrooide flaneur, middenin de drukte op het trottoir, blijf ik ermede bezig de heilzame, ethische groeizaamheid te bemijmeren terwijl ik door mijn biologisch bederf word uitgehold. Waarom, telkens anders en opnieuw, overkomt me die twijfel aangaande de ethiek waarin ik werd opgevoed, ofschoon ik ze sedert lang naar het rijk der fabels dacht verwezen? Door Gretchens gefluister, - ‘Meine Ruhe ist hin’ - al geen wegwijze Faust meer: is over mijn onrust alles daarmee gezegd, moet het altijd, voortaan, daarbij blijven? Mijn begeerte naar wijsheid: heeft ze mij van de wanhoop verwijderd kunnen houden?

Zoals ieder artiest, door de creatieve drijfveren die zijn oeuvre bezielen, garandeer ik de ongemakken en lusten van die drijfveren in mijn schrifturen. Mijn werk is mijn enige nalatenschap, is het engagement van mijn individualiteit. Het ligt in mijn bestemming, - naar het voorbeeld van Rembrandt in zijn latere autoportretten, - de genealogie van mijn levenspijn te exploreren, te identificeren, responsabel voor mijn intieme belevingen, of ze in mijn voor- of nadeel mogen uitvallen. Dat ingeschapen pessimisme van mijn intiem bestaan: of het voor mijn medemens en zijn problemen overbodig, gans zinloos zou zijn? Zo oud of zo jong van ingeving de kunst mag heten, altijd wordt haar resonantie door een humane achtergrond weerkaatst. Allerminst is de literatuur het resultaat van een louter esthetische voorkeur, géén supra-literaire verkondiging van die voorkeur om er een publicitair effect mede te bereiken, er tot de beunhazen van de laatste lichting mede te behoren. Oog in oog met mijn lezer onder zijn lectuur van wat ik schreef, van het noodzakelijk waarom en de wijze waarop ik het geschreven heb: door de intonatie van mijn stem die in het geschrevene spreekt, - hoop ik mijn lezer ervan te overtuigen dat mijn menselijk mysterie in broederlijke gemeenschap met zijn menselijk mysterie verkeert, al mochten we van temperament of ideologie verschillen.

Gebaseerd op wat van mij bij mondjesmaat in druk verschijnt, is er een bewering in omloop gebracht, nl. dat ik in vele jaren weinig geschreven heb. Literaire chroniqueurs blijken het exact te weten. Nochtans: daaromtrent heeft de intuïtieve criticus Pierre Hubert Dubois zijn twijfel uitgesproken. Waar ik inmiddels met die berg beschreven papier dan toch gebleven ben? Daaromtrent, pathetisch enigerwijze versluierd, is er aldus antwoord op te geven: in de macht van het dénkend verdriet gerijpt, volgroeid, werd het klimop van de klaagmuur afgerukt, te zamen geharkt, in

[p. 652]

brand gestoken vóór het slapengaan. Die vernietiging, c'est faire un retour sur soi-même, en god mag weten hoe dikwerf die terugkeer op het vertrekpunt van mijn onvervulde idealen zich heeft voorgedaan.

Suggereren reikt verder en dieper dan uitvoerig beschrijven, dan vertellend beweren en uitleggen. Kortweg: het geromanceerd fait divers, het feitenmateriaal met zijn vooruitbedachte, emotionele motivering, met zijn vele terloopse vullingen en artificiële verlengstukken; het verrukkelijk en naar het schijnt adembenemend geschiedenisje, chronologisch verteld, - het boeit me niet. Argumenten om mijn keuze te verantwoorden ben ik sedert lang gaan zoeken in voorbeelden waarvan de artistieke, wijsgerige integriteit me geruststelde, nl. in Hölderlin's ‘Hyperion’, in Novalis' ‘Die Lehrlinge zu Sais’, in Maurice de Guérin's ‘Le Centaure’. De klankrijke, melodische waarde van hun elegisch proza, ze wordt gedragen door een continuë ondertoon van het contemplatief beleven en ervaren. Er wordt een schier essayistisch gemotiveerde weg in opgegaan. Mijn voorbeelden aldus gekozen, schijnt mijn toekomst in het verleden te liggen. Grif toegegeven: door haar beschouwelijke betrachtingen, tevens door haar seriële compositie, heeft mijn romankunst haar directe, knusse verstaanbaarheid erbij ingeboet. Ik schijn voor geselecteerde schrijvers te schrijven. In één voltooid gedicht van mij liggen tien andere gedichten verzwegen, die nooit geschreven zullen worden. Er mag uit blijken, dat ik iedere spontane ingeving mistrouw; dat ik mijn dichtergaven disciplinaire beperkingen opleg. Verkeerdelijk opgevat misschien, kom ik hiermee in een thans algemeen geschuwd elitair daglicht te staan; krijg ik, best mogelijk, een schokkende aantijging te beantwoorden, nl. - of ik een auteur het recht en de plicht ontzeg om de onreinheden van la comédie humaine aan te klagen? Ik ben geen moralist. Ik gun de artiest zijn zegvrij privilegie, ofschoon het met valstrikken ligt bezaaid. Vita brevis. Vaarwel het expres opgehemeld lelijke en vieze om er een temporaire letterkundige mode mede te behagen. De expresselijk geëtaleerde trivialiteit is een opgeschroefde, retorische mislukking, nader bekeken een ontaarde vorm van wijlen die vals-verfijnde schoonschrijverij waarvan we de excessen thans verfoeien, gaarne ridiculiseren. Ieder normaal of abnormaal individu kan zich o.m. aan de visites van een seksuele demon verwachten. In de wereldliteratuur hebben zulke duivels hun visitekaartje achtergelaten. Een onbetamelijk bedrog wordt het echter wanneer men met een andermans entreebewijs het literair theater binnensluipt om op een z.g. ereplaats te gaan zitten waarvan men, in het zicht van iedereen, naderhand verdreven wordt. Alles in de kunst is op zijn juistheid te controleren door de stijl waarin de artiest zijn waarheden manifesteert.

[p. 653]

Zeer aandachtige toehoorders.

De overtuiging dat men er te veel is, is realistischer dan de verwaandheid dat men onmisbaar is. Het oud, stoïcijns kind dat ik ben en blijf, - gelief het van mijnentwege niet als een onheusheid aan te rekenen wanneer mijn dankwoord ter aanvaarding van de mij toegekende Prijs der Nederlandse Letteren een geanimeerde confidentie werd. Waarom, te dezer gelegenheid, had ik me thans anders aan U moeten voordoen dan het speciaal geaard, lastig wezen dat al zoveel jaren in zijn geschriften aan het rondwaren is? ‘Van vragen, zonder antwoord, nooit genezen; / van overal weer thuis, werd niets bewezen.’ Wellicht heeft mijn karakter betreurenswaardige misvormingen ondergaan. Doch ik hoop dat de goodwill van mijn hart er redelijk gaaf bij bleef.

Uit de handen van Hare Majesteit Koningin Beatrix de Prijs der Nederlandse Letteren ontvangen, weze het mij geoorloofd wijlen mijn stille ouders te gedenken; aan mijn hier aanwezige echtgenote Maria Elisabeth een warm saluut te brengen in bewoordingen die aan Friedrich Hölderlin zijn ontleend, nl. dat het goed is op een van de anderen te steunen. Want niemand kan alleen het leven dragen.

Amsterdam, 4 oktober 1980.