Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 614]

Kroniek
Koen Vermeiren / Een melodramatische sonatine met allure

Het nadeel van een geniaal iemand te zijn, is dat men volgens abnormaal hoge maatstaven beoordeeld wordt. In die zin ontgoochelt de nieuwe novelle van Willem Frederik Hermans: Filip's sonatine (De Bezige Bij, 1980) aanvankelijk een beetje. Sinds Onder professoren (De Bezige Bij, 1975) verscheen er van deze auteur geen verhalend proza meer in boekvorm, waardoor de verwachtingen voor een volgende tekst wellicht nog hoger dan anders gingen liggen. Misschien allemaal geen erg eerlijke of objectieve criteria, maar hoe dan ook: ze spelen mee een rol bij het externe lees- en beoordelingsproces van een literair werk. Bij een louter interne literatuurbenadering (in feite de enig waardevolle, waartoe vanaf nu dan ook een poging wordt ondernomen) hebben zij echter geen enkel belang meer.

Inhoudelijk behandelt het verhaal de geschiedenis van Filip Klim, de onwettige zoon van de sopraan Aletta Stroll en de violist Wouter Klim. Als kind groeit hij op met zijn moeder en haar pianobegeleider, Gerrit Hondijk, met wie ze in feite samenleeft. Reeds spoedig blijkt dat Filip een bijzondere aanleg heeft voor het pianospel en wanneer hij op Gerrits vijftigste verjaardag een ‘zelfgecomponeerde’ sonatine voorspeelt is er geen twijfel meer mogelijk: het gaat hier om een wonderkind! Wanneer Gerrit echter ongeneeslijk ziek wordt, verlaat Aletta hem, samen met Filip, en huwt met Wouter Klim, die nu zijn zoon tevergeefs het vioolspelen tracht bij te brengen. Nadat Aletta is omgekomen bij een door haar zoon veroorzaakt auto-ongeval, begint Filip in Detroit een garage. Wanneer het eens zo veelbelovende wonderkind op volwassen leeftijd nog eens een bezoek brengt aan de oude en zieke Gerrit, die nog steeds vurig hoopt om Filip tot een muzikaal genie te zien uitgroeien, blijkt echter dat de zo geprezen verjaardagssonatine niet méér was geweest dan een ‘jeugdzonde’ van de grote Wouter Klim, en dit met medeweten van Aletta. Hiermee worden meteen alle illusies van Gerrit de kop ingedrukt en zelfs wordt helemaal op het einde zijn plotselinge dood gesuggereerd.

Voor diegenen die met Hermans' werk min of meer vertrouwd zijn is het duidelijk dat er reeds op het eerste gezicht bepaalde herkenningspunten

[p. 615]

zijn terug te vinden, zoals o.a. het veelbelovend zijn, het wonderkind dat een total loss wordt, de diepe desillusie die ontstaat wanneer het ideaal wordt opgeheven en vernietigd door de realiteit, en het fatalisme. Bedoeling is nu deze elementen te situeren binnen het kader van deze korte novelle.

Gerrit is een redelijk bekend pianist (p. 5), die echter meer een intellectueel was gebleven dan een artiest was geworden (p. 10). Zijn leven is uitermate precies ingedeeld (p. 7) en bestaat voor het overgrote deel uit het oefenen op de piano, maar toch ligt zijn werkelijke verdienste niet in zijn creativiteit, maar in het uitzoeken en samenstellen van Aletta's repertoire.

‘Componeren. Iets achterlaten dat door anderen steeds opnieuw tot leven werd gebracht! Hogere vervulling van een muzikantenbestaan bestond niet. (...) Al vroeg was het hem (Gerrit) duidelijk geweest daarvoor niet in de wieg gelegd te zijn. Het spelen van andermans meesterwerken, ze bestuderen, ze interpreteren, uitzoeken hoe ze moesten worden opgevat, was zijn enige hartstocht geweest (...)’ (p. 35)

Dan meent Gerrit het geniale dat hijzelf mist (p. 8) (het ideaal!), te ontdekken in Filip (p. 7, 9, 14). Hierdoor ontstaat er een bepaalde vorm van gesublimeerde zelfrealisatie:

‘Maar het was meer het gevoel dat deze huldiging in het niet verzinken zou, vergeleken met de huldigingen die Filip later ten deel zouden vallen. En hij zou de leermeester zijn van dat genie! Dieper voldoening dan zich daarvoor weg te cijferen, kon hij zich niet voorstellen.’ (p. 13)

De impresario Dr. Dr. Ludwig Panzer noemt Filip een ‘uitzonderlijk veelbelovend talent!’ (p. 15), maar Gerrit hoopt dat Panzer niet op het idee zal komen Filip als wonderkind te lanceren (p. 15), iets wat Gerrits verdienste natuurlijk zou minimaliseren. Het fatalistische inzicht van Sebastiaan (Een veelbelovende jongeman, in Een landingspoging op Newfoundland) dat de illusie ‘veelbelovend’ te zijn enkel kan blijven bestaan wanneer men zou sterven op het moment dat men nog veelbelovend is (p. 94), vertoont zeker overeenkomst met de uitspraak die de filosoferende Dr. Dr. Panzer doet op p. 16:

‘- Wonderkinderen, peinsde Dr. Dr. Panzer hardop. Hoe geniaal de volwassene ook spelen mag, altijd zal hij in het oog van het publiek de mindere zijn van het wonder dat hij was door alleen maar een kind te zijn. Is dat niet om wàànzinnig te worden?’

Het egocentrisme in de mens wordt nogmaals benadrukt wanneer Aletta Gerrit verlaat op het moment dat deze door een ongeneeslijke gewrichtsziekte in de onmogelijkheid gesteld wordt haar nog langer te begeleiden.

[p. 616]

Ze keert met Filip terug naar de inmiddels bekend geworden Wouter Klim (p. 17-18), die nu van zijn zoon een beroemd violist wil maken (p. 21). Gerrit ziet hierin enkel naijver en wijst nogmaals op Filips uitzonderlijke aanleg voor de piano (p. 21). Zowel Aletta als Dr. Dr. Panzer wijzen echter op de psychische en fysieke veranderlijkheid van de mens, waardoor elke ordening of systematiek een bedrieglijke vorm aanneemt (p. 21, 22, cf. Preambule, p. -, in Paranoïa):

‘Panta rhei, leert de filosoof, alles stroomt. In de loop van zeven jaar wordt de ganse mens vernieuwd. Dit is vastgesteld door de moderne wetenschap. Geen haar, geen huidcel of nagel is na zeven jaar meer precies dezelfde. Wel een imitatie van de vorige, maar toch een klein beetje anders’, aldus Panzer (p. 23).

Hiermee verwant is het antwoord van Filip, wanneer Gerrit hem na een aantal jaren vraagt de sonatine nog eens te spelen voor hem:

‘Ik was toen negen, ik ben nu zestien. Zelfs als ik nog spelen kon, dan zou het nu toch anders klinken dan zoveel jaar terug.’ (p. 27)

Tevens staat hiermee de onreconstrueerbaarheid van het verleden in verband, een thema dat door Hermans o.a. op een grootse wijze werd verwerkt in De donkere kamer van Damokles, waar Osewoudt op geen enkele manier in staat blijkt te zijn, zijn voorbije daden objectief te verantwoorden.

Filip, eens een veelbelovend wonderkind, dreigt meer en meer een ‘total loss’ te worden. En hoewel Gerrit dit beseft (cf. p. 28), blijft hij nochtans op een zinloze manier het tegenovergestelde hopen; een voorbeeld van een typisch Hermans-personage dat, blind voor de werkelijkheid, in een ideaal blijft geloven:

‘Goed beschouwd was Panzer even schuldig aan de verkeerde draai die dit genomen had, als Aletta. Nu wist hij (Gerrit) 't zeker. Panzer zou meer belangstelling hebben kunnen tonen, Aletta zou dan beter beseft hebben wat er op het spel stond - en ze zou er misschien wel wat op gevonden hebben dat Filip bij hem had kunnen blijven, of ze zou na getrouwd te zijn, weer hebben kunnen weglopen, of...
Of...’ (p. 43-44)

Ook Filip zelf ziet in dat het nodige talent hem ontbreekt (p. 27) en dat hij nooit zal uitgroeien tot het muzikale genie dat hij in zijn jeugd beloofde te worden. Daarom zoekt hij ook compensatie in iets anders:

‘Filip raakte geen viool en geen piano meer aan. Na lang aandringen had Wouter Klim zijn zoon een snelle sportwagen gegeven. Dit voertuig leek wel het enige ding op aarde te zijn, waar Filip nog voor leefde.’ (p. 29)

[p. 617]

Binnen Herman's oeuvre treden voortdurend personages op die symbolische betekenis gaan hechten aan bepaalde objecten of situaties (b.v. Alfreds meteoriet in Nooit meer slapen, Sebastiaans auto in Een veelbelovende jongeman, in Een landingspoging op Newfoundland, Guibals lantaarn, in De blinde fotograaf, in Een landingspoging, etc.). In bijna alle gevallen betekent deze symboliek een nastreven van onafhankelijkheid of een zelfrealisatie. Gezien Hermans' interesse voor Freuds psychologisch model, is het dan ook niet verwonderlijk dat het symbolische (zelfstandigheids)-object (hier: een sportwagen), de dood van de moeder tot gevolg heeft (p. 30). Later blijkt zelfs dat Filip de totaal verhakkelde wagen helemaal zelf weer heeft opgelapt (p. 48).

De fataliteitsidee die in de mond van Dr. Dr. Panzer een metafysisch tintje aanneemt-

‘Wij dienen de mens misschien wel te vergelijken met een muziekstuk (...) Hetzelfde muziekstuk, onophoudelijk gespeeld, da capo, da capo. Maar men weet niet door wie het gespeeld wordt en de grote Geheimzinnige speelt het in de loop der jaren telkens een beetje anders (...) En naar onze klachten luistert men niet...’ (p. 31)-

komt op het einde van het verhaal ook sterk tot uiting wanneer blijkt dat de ‘sonatine’ waarrond alles gedraaid had, niets méér was geweest dan een mislukte compositie van Gerrits rivaal, Wouter Klim. Of m.a.w. het door Gerrit nagestreefde ideaal betekent in feite zijn ondergang, wanneer hij met de werkelijke situatie wordt geconfronteerd.

Wat voor een vakkundig pianist Gerrit ook was geweest, toch had hij steeds zijn bekendheid te danken gehad aan andere factoren dan zijn pianospel. Zo werd hij ‘de begenadigde accompagnateur van dit uitzonderlijke vocale talent’, dat Aletta was, genoemd (p. 5), een ster was hij niet en zou hij nooit worden (p. 8), Filip, het wonderkind, ging door voor het kind uit een ‘vroeger’ huwelijk van Aletta Stroll (p. 9), zijn ambitie bestond enkel uit het naspelen van andermans meesterwerken (p. 35) en ook in zijn privé-leven nam hij een soort ersatz-positie in, nl. de vaderlijke vriend en leidsman van de beroemde Aletta, en voor Filip was hij niet ‘pappa’, maar ‘daddy’, een leuk naampje waarvan de betekenis Filip eigenlijk ontging (p. 6). Bovendien verzamelt hij in zijn oude dag geen echte vlinders of insekten, maar legt hij een collectie kunstvliegen aan (p. 20, cfr. zijn ersatz-positie!) en de scherven(!) van een gebarsten plaat met daarop een opname van hem en Aletta bewaart hij eigenlijk zonder reden (p. 39).

Toch is dit alles best draaglijk zolang zijn blind geloof aan zijn ideaal behouden blijft. Nadat deze geïdealiseerde illusie vernietigd is, blijft er voor

[p. 618]

Gerrit echter niets meer over om nog voor te leven, wat dan ook gesuggereerd wordt op het einde van het verhaal.

Opmerkelijk is ook (nogmaals dan als een terugkerend element binnen Hermans' werk) hoe de sonatine zelf een multifunctionele betekenis krijgt naargelang van de wisselende context. Zo getuigt ze aanvankelijk van een ‘pianisme van het allerraszuiverste aanvoelen’ (p. 15), daarna wordt ze in Gerrits wereld het symbool van zijn ideaal (p. 13-14) om ten slotte te eindigen als een minderwaardige jeugdzonde van de grote Wouter Klim (p. 55).

Ook komt Hermans' voorkeur voor het melodrama, dat echter niet is ‘ingericht op het belonen van de geijkte deugd en het bestraffen van de geijkte boosheid’ (Het sadistische universum I, p. 110), hier weer sterk tot uiting.

Zo blijkt maar weer eens hoe een tekst, die bij een eerste oppervlakkige kennismaking wellicht teleurstelt, na een louter intrinsieke literatuurbenadering toch een aantal aspecten toonbaar kan maken die erop wijzen hoe functioneel- en structureel-verantwoord alle onderdelen zich wel tot elkaar verhouden. Filip's sonatine heeft echter niet die draagkracht van b.v. een novelle als Het behouden huis, waarin Hermans' levensvisie en mensbeeld op een geniale wijze zijn verwerkt, maar bevat - zoals ik hoop te hebben aangetoond - toch weer meer dan voldoende interessante elementen die op een doelgerichte en kunstige manier tot een eenheid zijn gemaakt.