Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 610]

Kroniek
Marcel Janssens / Pol Hoste en de veranderingen

De korte tekst De veranderingen (Brussel/Amsterdam, Elsevier-Manteau, 1979, 94 blz.) is de eerste publikatie in boekvorm van Pol Hoste (geboren in 1947). Ik vind het een fraai en overtuigend debuut, dat allicht een en ander kan beloven (tenware de nog vrij jonge schrijver zich met dit eerste, kennelijk als verlossende uitlaat fungerende geschrift al zou hebben uitgeschreven). Andere titels boven deze bespreking zouden kunnen zijn: Pol Hoste en de vervreemding, Pol Hoste en wat gemist kan worden, Pol Hoste en de gerateerde veranderingen...: allemaal suggesties van de hoofdtoon in genoemde tekst, met name een verzuurd zwaartegevoel dat voortkomt uit het besef van onoverkomelijk falen, gefrustreerd worden, achter het net vissen, niet kunnen begrijpen en dus evenmin zinvol kunnen handelen. Pol Hoste maakt als het ware de balans op van een aantal ontgoochelingen van een generatie die nog nahikt van de kater van '68.

Er wordt een en ander verteld in deze korte roman, die misschien nog wat te lang is en bij reductie tot novellelengte misschien nog aan spankracht had gewonnen. Ik zeg met opzet: er wordt verteld, want je hebt niet de indruk dat de vertelling zich ontwikkelt vanuit een vast referentiepunt, standpunt of gezichtspunt. Een superviserende vertelinstantie lijkt veeleer afwezig. En die verteltechnische bijzonderheid onderstreept voor mij al de gratuïte verlorenheid - de afwezigheid van vaste oriënteringspunten - die de tekst in zijn geheel, zowel structureel als thematisch bekeken, kenmerkt. Er wordt informatie gegeven over zekere Achternet, die geen voornaam blijkt te hebben: een ‘links revisionistisch kleinburgerlijk intellectueel’ (28), wonend tussen de bourgeoisie van een stad als Gent. Wat die man eigenlijk is of doet, kom je ternauwernood te weten. Ergens zegt hij dat hij een sociaal werker is, een soort lekenhelper, al past ook dat woord niet (cfr. 64). Er worden met het bewustzijn van Achternet ideologisch en politiek zwaar geconnoteerde gebeurtenissen in verband gebracht zoals stakingen, rellen, betogingen, bedrijfsbezettingen, bedrijfssluitingen, vergaderingen, militantenacties, pamfletten, tijdschriften, voorarresten, enzomeer. Daar is hij allemaal bij betrokken en mee begaan, maar de vertelling tolt in die kolken van oproer futiel en doelloos rond: een finaliteit

[p. 611]

ontbreekt, evenals het stimulerende uitzicht om het verroeste te veranderen. Ik had het gevoel dat elke progressie in deze tekst bij voorbaat afgesnoerd wordt. Achternet slaagt er zelfs niet in de verandering adequaat te denken, hij kan de veranderingen in geen geval teweegbrengen. Zo kronkelt de vertelling zich, door geen stuwend bewustzijn gericht, in zijn labyrintische verwarring en loopt zij finaal in een patsituatie vast. Misschien heeft De veranderingen mij zo geboeid omdat ik op het verhaaltechnische en structurele niveau zo'n adequaat equivalent vond van de onderliggende gratuïteit op thematisch vlak.

Achternet is met bewustzijn gezegend, dat is zijn weinig benijdenswaardige lot. Hij neemt de werkelijkheid op verontrustende wijze waar en heeft daar alleen maar narigheid van. Er gaan zich in zijn kijk op de wereld vreemde metamorfosen voordoen, waardoor alle coördinaten akelig beginnen te wiebelen en te wankelen. Zijn intellectuele onbehuisdheid in onze voorgeprogrammeerde, al-voorziende, burgerlijke wereld heeft zijn sociale outsiderspositie tot gevolg. Door zijn tegendraadse manier van denken en waarnemen zijn de werelden door elkaar beginnen te schuiven, zo wordt over hem gezegd (p. 91), en dat heeft hem grondig vervreemd van de anderen.

Hij laboreert vooral aan de fundamentele onbegrijpelijkheid van de wereld - en dat is wel een hoofdthema in deze tekst. Het is vrijwel onmogelijk om nog iets te verstaan, zegt iemand tegen hem (171), en zelf geeft hij toe: ‘Ik denk dat ik de dingen nooit eigenlijk juist zal begrijpen.’ (33). Maar wat erger is: met de onbegrijpelijkheid van de anderen en de dingen hangt de onveranderlijkheid van de wereld samen. ‘Het ontbreekt me aan de razernij die handeling genoemd wordt, ik kan helemaal niets’, zegt Achternet (34). Dat besef van niets-te-kunnen grijpt hem zo aan, dat hij op den duur toegeeft dat het hem allemaal nog weinig kan schelen (52). En de linkse intellectueel, lichtbaken van de arbeidersklasse, hij gaat versuft zijn wonden zitten likken... Zijn figuur is met een verlammende negativiteit beladen: lees de opstapeling van negatieve zinnen op bladzijde 53. Hij is niets, hij is zelfs niet. Sullig loopt hij onder de militanten die met hem het jargon der veranderingen napraten, maar hij ervaart tragisch en bitter dat... hij gemist kan worden (53) en dat de arbeiders door zijn voorzichtige sympathieën weinig geholpen zijn (66).

Gratuïteit, onverschilligheid, doelloosheid, vergeefsheid houden Achternet in een lusteloze verwarring gevangen. Inmiddels roest de wereld verder vast en blijven veranderingen alleen maar verwarde gedachtenspinsels van revisionistische intellectuelen. Niets verandert immers. Er is geen denken aan (cfr. p. 54, 64, 89), a fortiori: er is geen doen aan. Achternets negati-

[p. 612]

viteitservaring culmineert in een overal invretende vervreemding. Dat lijkt me de grondervaring die in een tekst als De veranderingen (ironische titel!) verwoord wordt. ‘Het werd langzaam donker’ - dat is niet toevallig de laatste zin van het boek.

Zonder dat hij daar veel blabla rond moet verkopen, m.a.w. met heel eenvoudige structurele middelen die organisch aan zijn grondthema klitten, schept de auteur in zijn boek een onmiskenbare sfeer. Een bedrieglijk vertrouwde wereld brokkelt af en verwordt, gedroomde werkelijkheid en geleefde werkelijkheid vormen onbetrouwbare allianties (71). Dat laat de schrijver overkomen via subtiele verwarringen en verschuivingen in de syntaxis, de woordkeuze, de metaforiek, evenals in de drieledige opbouw van de tekst als geheel, waarvan de circulariteit eveneens de onmogelijkheid der vaag verhoopte veranderingen en de verroesting der bestaande orde illustreert. Pol Hoste geeft zo langs zijn neus weg metaforen ten beste die in de diepzinnigste doordenkersverzen van nieuwrealistische dichters niet zouden misstaan, zoals: ‘De parken waren aan de randen in rechte strepen getrokken en de grashalmen aan de perken waren met een scheiding naar rechts gekamd.’ (59). Wat hij met voor de hand liggende syntactische middelen aan expressiviteit bereikt, is doorgaans zeer geslaagd. Ik denk aan de onpersoonlijke en passieve constructies op de bladzijden 92-93, waar hij met een gratuïte kettingreactie van zinnen zuiver syntactisch-linguïstisch suggereert dat er oppervlakkig wel wat verandert, maar dat er in de grond niets verandert, dat men geleefd en gedacht wordt, zoals al die zinnen zich futloos kronkelen rondom de leegte. Illogische syntagma's roepen de fundamentele ontwrichting van de wereld op. Een overhoop-liggende metaforiek verbeeldt de ontregeling van de waarneming, het denken en het doen. De syntaxis zelf, evenbeeld van de onbegrijpbare wereld, wordt onbehuisd en onleefbaar. De genaamde Achternet denkt acht ‘at random’, hij loopt verloren in het geroeste rollenspel van een ondenkbare, onleefbare samenleving. (Met zijn Kafka-verlorenheid blijkt ook nog een vader-probleem samen te hangen. Hebben de denkers van '68 het niet met een aantal vader-imago's aan de stok gehad? Achternet laboreert in elk geval ook dààr aan). Welnu, de syntaxis van deze tekst volgt hem als zijn schaduw. Daartussendoor zitten fraaie staaltjes van absurd-bittere humor.

De gratuïteit van ‘de’ literatuur zelf - en vanzelfsprekend ook van het soort tekst als De veranderingen - is tenslotte even groot als al de rest. De arbeiders lusten de letterkunde van de bourgeoisie niet, zo wordt gezegd, zij willen pornografie en sport, of een kleine liefdesroman, of een boek over de oorlog (31). De linkse intellectueel heeft ‘gemakkelijk klap-

[p. 613]

pen’ (31), maar voor wie ‘klapt’ hij? Voor wie door het geraas der machines wordt verdoofd, brengen woorden weinig baat. ‘De woorden van het gepraat betekenden weinig in vergelijking met de handelingen van het doen’ (57). Pol Hoste verwoordt ook wel een van de bittere frustraties van de schrijversgroep die zich met artistiek talent en literaire middelen inzette binnen het grote revolutionaire pact, wanneer hij vanuit het onwezenlijke denkcentrum in zijn boek poneert: ‘De tijdschriften werden geschreven voor wie de tijdschriften schreef. De boeken werden geschreven voor wie de boeken schreef.’ (73). En voor de recensent met dienst in het burgerlijke tijdschrift.