Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 602]

Kroniek
André Demedts / Tsjechische literatuur

Pavel Kohout, Praag, augustus '68. Uit het dagboek van een contrarevolutionair. Spectrum, Utrecht & Antwerpen, 1970. 314 blz.
Pavel Kohout, De beulse. A.W. Bruna & Zoon, Utrecht & Antwerpen, 1979. 394 blz.

De beide hier besproken boeken kunnen slechts volledig tot hun recht komen als men vooraf de geschiedenis van Tsjechoslovakije over het jaar 1968 nakijkt en meteen enige kennis over hun schrijver Pavel Kohout heeft. Eerst over laatstgenoemde. Kohout is een Tsjech, op 20 juli 1928 te Praag geboren, die wijsbegeerte en letteren gestudeerd heeft en journalist en medewerker aan de nationale klank- en beeldomroep werd. Hij getuigt: ‘God had ik uit mijn leven geschrapt, Marx had mijn hele leven gevuld.’ Een man met grote ambities, die gedichten, toneelstukken, filmscenario's, essays en kinderboeken schrijft, ook toneel regisseert en in het openbare leven een niet-onbelangrijke rol vervulde en nog speelt.

Aanvankelijk genoot hij het volle vertrouwen van de communistische regering van zijn land en twee jaar lang was hij cultureel attaché bij haar ambassade in Moskou. Van 1956 af wijdt hij zich uitsluitend aan de literatuur. Hij is welvarend, bezit een zomerverblijf te Sazava op 50 km van Praag, reist naar het buitenland en regisseert de opvoering van zijn dramatisch werk in Duitse theaters. Hij bekleedt ook een belangrijke plaats in de Tsjechoslovaakse Vereniging van Letterkundigen, waarin dus Tsjechen en Slovaken samenwerken, met het gevolg dat de sterkste groep, in dit geval de Tsjechen, de lakens uitdeelt.

De geschiedenis gaat verder tot er in de tweede helft van de jaren '60 middelpuntvliedende krachten in de Tsjechoslovaakse Republiek ontwaken en aan invloed winnen. In 1945 bevrijd van de Duitse overheersing door het Russische broedervolk, scheen met de triomf van het communisme het gedroomde rijk van vrijheid en gelijkheid, welvaart en geluk aangebroken. Kohout zegt dat degenen die dachten als hij er de geboorteweeën, het uitschakelen van ruim vijfentwintigduizend reactionairen en andere maatregelen ter vestiging van de nieuwe orde voor over gehad hadden. Maar er komt sleet op alles en de geest laat zich niet in een kooi opsluiten, al heeft die, zoals dat voor de kunstenaars uit de oostbloklanden het geval schijnt, gouden spijlen. Het economische beleid van het land veroorzaakte een inzinking, er werd op meer zelfstandigheid ten overstaan van de communistische bondgenoten en binnenslands op meer vrijheid aangedrongen.

[p. 603]

Natuurlijk waren het de intellectuelen en de schrijvers in het bijzonder, met Kohout en gelijkgezinden aan de spits, die daarvoor ijverden. Als overtuigde communisten en in naam van het communisme wilden zij de communistische idealen zoals zij ze opvatten, van verloedering en ontwaarding redden. In 1968 breekt de hervormingsactie uit, waarover Kohout in zijn Dagboek van een contrarevolutionair handelt. President Novotny moet als partijleider en president aftreden. In de eerste functie wordt hij door Alexander Dubcek, in de andere door generaal Svoboda vervangen. Weldra wordt Moskou, het optreden van Tito indachtig, zenuwachtig en begint met de steun van de andere oostbloklanden drukking op het onbetrouwbaar geworden Tsjechoslovakije uit te oefenen. Zij wordt steeds sterker, tot op 21 augustus 1968 legerafdelingen van de Sovjet-Unie, Oost-Duitsland, Polen, Hongarije en Bulgarije het land bezetten.

Er ontstaat onmiddellijk een passief verzet, dat leidt tot een massabetoging te Praag op 28 oktober daaropvolgend. Moskou vindt het raadzaam iets toe te geven, trekt zijn troepen uit de grote steden terug en laat Dubcek, die het reeds gevangen hield, naar Tsjechië terugkeren. Einde van de geschiedenis: de ‘progressieve regering’ in Praag doet meer water in haar wijn dan er wijn zonder water overblijft, de censuur wordt hersteld, de veiligheidspolitie krijgt meer macht dan ooit en de onbetrouwbare elementen, Dubcek aan de kop, worden zonder schokken maar doelmatig alle macht ontnomen. Het zou in een autoritair kapitalistisch geregeerd land niet vlotter kunnen verlopen.

Nu terug naar Pavel Kohout. Hij zal zijn blad niet keren en blijft erbij dat het communisme ‘een menselijk gezicht moet krijgen’ en dat ‘alleen wie de toekomst praktisch voorbereidt, de conceptie van een volk vorm kan geven.’ (41). ‘De communistische revolutie heeft vooral behoefte aan een moraal,’ (60) gelooft hij, om te vermijden ‘dat de beproefde leiders van de revolutie de klassenstrijd zouden veranderen in een inquisitie.’ (48). Die laatste gedachte brengt hem gevaarlijk dicht bij Trotski's permanente revolutie en het personalisme van het moderne christendom.

Schuld van alle afwijkingen lijkt hem meer en meer dat de leiders van het communisme ‘geen proletariërs van afkomst zijn.’ - ‘Denk er maar eens aan hoeveel revolutionairen uit onze rijen het hebben opgegeven. Een verkoudheid was genoeg. Of een aanval van sentimentaliteit. Het proletariaat is gewoon meer gehard. Het heeft niets te verliezen en kan daarom alles riskeren. Het weet dat het voor een nederlaag altijd met bloed moet betalen. Daarom is het onsentimenteel. Het kan zich alleen maar op zichzelf verlaten. Het kan ook niet zonder meer vertrouwen.’ (108)

Wij beperken het citaat, maar de tekst is in zijn geheel te overwegen waard,

[p. 604]

omdat hij de vraag oproept die Kohout zich misschien alsnog niet durft te stellen: is het communisme alleen mogelijk als er een proletariaat blijft bestààn, een meerderheid bovendien, die zich eeuwig benadeeld en vernederd voelt? Naar het einde van zijn boek toe zal hij de bekentenis uitspreken: ‘Van begin tot eind had ik mijn leven op illusies en zelfbedrog gebouwd.’ (283). Kohout blijft niettemin bij zijn communistische overtuiging. Maar in 1976 wordt hij uit zijn flat in de Tsjechische hoofdstad gezet, omdat hij voor het recht op kritiek op de partij blijft opkomen.

Hij trekt zich terug in Sazava, waar hij de roman De beulse schrijft, een verhaal dat in zijn vaderland verboden wordt. Het verschijnt niettemin, of juist daarom in 1978, onder de titel Die Henkerin te Luzern en het volgende jaar als L'Exécutrice te Parijs. De Nederlandse uitgave kwam in 1979 op de boekenmarkt. Intussen had Kohout bij het Burgtheater te Wenen een tijdelijke betrekking gekregen, waarop hem de toegang tot Tsjechoslovakije ontzegd en zijn Tsjechisch burgerschap ontnomen werd.

In voorgaande bladzijden staat bondig en prozaïsch samengevat wat Kohout in zijn dagboek uitvoerig, lyrisch en een beetje chaotisch verhaalt. Hij komt in het werk over als een besliste en onstuimige persoon, die lak heeft aan een schoolse en logisch opgebouwde tekst. Tegen de tijdsorde in mengt hij politieke gebeurtenissen, herinneringen aan zijn gezins- en liefdesleven, typeringen van vooraanstaande politici en kunstenaars, wijsgerige beschouwingen en kritiek op toestanden en mensen dooreen. Hij kan plotseling ontroerend teder zijn en heeft als kunstenaar grootse momenten. Zo waar hij het heeft over de avond met een vriendinnetje doorgebracht, enkele uren na de dood van zijn vrouw. (280)

Opvallend voor zijn wereldbeschouwing, naast zijn marxistisch geloof in de communistische maatschappijordening en het recht tot kritiek op het gezag, is zijn Tsjechische vaderlandsliefde. Hij verheerlijkt zijn volk om Jan Huss en Comenius, die hij de grondleggers noemt van de moderne levenshouding. De eerste werd verbrand omdat hij zijn geweten niet in strijd met de bekende waarheid wilde vormen, de andere leerde dat de ingeving van ons hart, van de natuur in ons wezen, beter te vertrouwen is dan de redenering van onze hersenen. De Tsjechen zijn volgens Kohout in het kerngebied van Europa, omringd van alle zijden door andere volkeren en zonder uitweg langs de zee, het bolwerk van vrijheid en sociale gerichtheid geweest.

Vervolgingen, invallen en bezettingen hebben gemaakt dat in de 19de eeuw ‘de nieuwe Tsjechische intelligentsia... die onder de strodaken van dorpen en in de arbeiderswijken aan de periferie van de Germaanse steden geboren werd - met één slag de meest democratische intelligentsia van Euro-

[p. 605]

pa was.’ (188). Het klinkt hartverheffend die liefde voor de eigen natie eens, en van die zijde uit, te horen prijzen. Maar hoe ver is de schrijver reeds afgedwaald van de theorieën die hem drie decennia geleden begeesterden, toen hij het internationale proletariaat voor zijn vaderland hield en wat hij nu denkt als een afschuwelijk nationalisme verworpen heeft.

Waar Uit het dagboek van een contrarevolutionair als een verslag en betoog te lezen is, blijkt De beulse een roman, een verhaal, meer een schepping van de verbeelding te zijn. Althans waar het de personages als zodanig betreft. Maar de toestanden waarbij ze betrokken worden, de sfeer die in het boek geschilderd wordt en de corruptie, laagheid en verdrukking die erin aan het licht treden, zijn volgens het getuigenis van de schrijver echt. Als wij hem geloven is het ook in zijn land nodig ‘zijn God te verloochenen om de staat te kunnen dienen’ (14) en steekpenningen te geven om in een examen te slagen. (16)

Verdachte boeken uit privé-bibliotheken worden aangeslagen, men arresteert en veroordeelt in willekeur, stelt mensen terecht - en op wat voor een manier! - die zich niets te verwijten hebben en de jeugd leeft en geniet, zoals dat nochtans volgens de communistische staatsmedia alleen in het kapitalistische Westen gebeurt. Dat is dan de vrucht van zoveel idealisme, offers en leed. Genoeg om niet meer te geloven in de natuurlijke goedheid van de mens en om beter op Vondel te vertrouwen die ons karakteriseerde als een mengeling van ‘engelsheid en diersheid ondereen’.

In het land waar Kohout zijn roman gesitueerd heeft, zal men voor het eerst, om de gelijkheid tussen de geslachten te bewerkstelligen, een ‘beulse’ aanstellen. Het is een zekere Lizinka Tacheci, zo mooi en schuldeloos dat zij ‘op de beeldbuis zelfs iemand levend zou kunnen begraven en nog zouden de toeschouwers in tranen uitbarsten bij de gedachte dat ze misschien eelt op haar handen zou kunnen krijgen.’ (106). Iedereen die haar dichtbij kan benaderen wordt op haar verliefd, maar weinigen hebben succes. Ten slotte legt Lizinka tot bekroning van haar studie een meesterlijk geslaagde proef van haar bekwaamheid af.

Intussen spelen zich als op een schilderij van Bosch op de achtergrond orgieën van smerige en wrede gemeenheid af. Het doet denken aan het einde van de middeleeuwen, toen ongeveer onder dezelfde verschijnselen een muurvaste wereld ineengestort is. Kohout heeft de stem van een ziener die aanklaagt en beschuldigt. Soms aandoenlijk, vaker sarcastisch en dikwijls meegesleept door zijn gevoelens en verbeelding, weleens te langdradig, maar ongetwijfeld een kunstenaar die internationale bekendheid verdient en ook gekregen heeft.