Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 595]

Pszisko Jacobs / Gombrowicz' gevecht met ‘het Poolse wezen’

Ondanks alle internationale roem en erkenning mag toch niet vergeten worden dat Witold Gombrowicz met zijn werken vooral ‘nationale oogmerken’ had. Hij richtte zich tot Poolse lezers. Het is zelfs niet overdreven om te stellen dat vrijwel al zijn schrijven een onafgebroken ‘afscheid van domineesland’ was. Des te tragischer was het voor hem te moeten beseffen dat er zich onder zijn groeiend lezerstal maar weinig landgenoten bevonden. Weliswaar kwam de originele versie van Ferdydurke al in 1937 uit, maar werkelijke bekendheid verkreeg hij er niet mee. De waardering voor dit boek - dat hem later wereldberoemd zou maken - was toen lang niet algemeen en we mogen van dit werk over de ‘onrijpheid’ dan ook gerust zeggen dat de door hem gezochte lezers er niet rijp voor waren.

Dat niettemin twintig jaar later andere dan Poolse lezers het werk van Gombrowicz in stijgende mate gingen waarderen, kan niet alleen literaire oorzaken hebben. Altijd gaat aan de erkenning de herkenning vooraf. Pas nadat die herkenning heeft plaatsgevonden groeit het aantal lezers dat oog heeft voor de literaire facetten en motieven. Anders gezegd: de lezer moet zich aangesproken voelen voordat hij belangstelling krijgt voor de wijze waarop het gezegd wordt. Het literaire fanatisme heeft nooit op ruime schaal bestaan. Dit geldt ook - en misschien wel te meer - waar het gaat om avantgardistisch werk. En avant-gardistisch was en is het werk van Gombrowicz. Het zal niet eerder een zekere mate van populariteit verkrijgen dan nadat het door de historie is ‘ingehaald’. Want het dwingende motief bij Gombrowicz is steeds van historische aard. Steeds is er sprake van conflicten in historische zin. Tot die conclusie komt ook Lucien Goldmann in zijn studie The theatre of Gombrowicz (1978): ‘Operetka zou de kroniek kunnen zijn van het Frankrijk van de maanden mei en juni 1968, gelet op het perspectief dat Gombrowicz gemeen heeft met de jonge studenten en arbeiders. Alle belangrijke ideeën van die revolutie zijn erin aanwezig: het verwerpen van de heersende sociale principes... het afwijzen van het stalinisme... het aangeven van een nieuwe richting...’

Nu heeft diezelfde historie de onaangename gewoonte ons voor de gek te houden: iets wat jaren en jaren als deugd werd beschouwd, wordt opeens

[p. 596]

ter zijde geschoven. En daar staan de heren historici dan, hevig geschrokken, verwezen kijkend en met in hun handen de vaandels waarin een glanzend voortgaan naar een heerlijke toekomst geschreven staat.

Die periode van mei 1968 en daarna heeft Gombrowicz trouwens niet meer kunnen meemaken. Het was het jaar waarin hij steeds zieker werd. Hij stierf in 1969.

Na die revolutionaire periode, waarvan Sartre heeft gezegd dat het ‘de hoop van de eeuw’ was, is het gedaan met de suprematie van de historie. ‘De hoop van de eeuw’ kent en erkent niet langer begrippen als Eeuw en Historie; het heilige is beroofd van zijn heiligdom. ‘Het is gedaan met de Zin van de Historie, met de heerschappij van de geleerden over de eenvoudigen van geest, met de heerschappij van de staat over het individu.’ De mens bezit een psychofysische individualiteit die gewoon sterfelijk is. De mens heeft, zoals Socrates het formuleerde, het onvervreemdbare en universele recht om een individu te zijn. En in die zin is hij dan ook verplicht tot opstandigheid. Het is vooral deze opvatting van Socrates die Gombrowicz voortdurend in en door zijn werk onderschrijft. Over de zin en de koers van de vooruitgang heeft Socrates gezegd ‘ik weet dat ik niets weet’ en hiermee wijst hij - net als Gombrowicz dat vele eeuwen later zal doen - het examen voor de volwassenheid af. Hij verkiest het examen voor de ónvolwassenheid.

Zoals hierboven al aangeduid treedt de strijd van Gombrowicz tegen de macht van de Historie - in feite dus tegen de historische opvattingen - het duidelijkst aan het licht in zijn voortdurend ageren tegen het zogenaamde Poolse wezen. Dit ‘polskosc’ wortelt in de gesloten cultuur van Chopin, Kosciuszko en Mickiewicz en kenmerkt zich vooral door een niet aflatend zwelgen in de nationale mythen en een van nationalisme doortrokken romantisme. Het behoeft hier geen nader betoog dat een dergelijke houding gepaard gaat met een uiterst geringe geestelijke activiteit. Gombrowicz geselt in zijn werk die inactiviteit en dat primaat van het ‘polskosc’. Zij immers zijn er de oorzaak van dat ‘de Polen tot op de dag van vandaag sukkels zijn, opportunisten, morele lafaards, die er intussen wel prat op gaan dat ze de erfgenamen van grote koningen, veldheren en een musicus als Chopin zijn.’ Daar, op dat punt, is Gombrowicz zijn kruistocht voor de minimalisering en de vernedering van de Historie begonnen. En dat heeft hij gedaan door tot in het absurde al die vereerde historiciteiten te ontdoen van hun pompeuze gewaden.

Het is vooral zijn blootleggen van de gespletenheid van het nationale bewustzijn dat heeft gemaakt dat zowel rechts als links over hem heen gevallen is. Van beide kanten heeft men hem verweten dat hij de ‘reinheid

[p. 597]

van de hoge idealen besmeurde’. En zoals in zulke van irrationalisme doortrokken situaties te verwachten viel: Gombrowicz heeft van die tegenstanders niet echt de gelegenheid gekregen zich tegen de beschuldigingen te verweren.

Om in dit verband dan toch maar wat historische perspectieven te handhaven: de overeenkomsten tussen Socrates en Witold Gombrowicz zijn opvallend.

Socrates had voortdurend een bonte schaar van leerlingen om zich heen en hij voorzag in zijn levensonderhoud door de gastvrijheid van zijn leerlingen en vrienden. Ook Gombrowicz had lange tijd een groepje van jonge vrienden om hem heen; deze en ook wel vrouwen stopten hem niet zelden wat toe.

De werkmethode van Socrates was om via een schijnbaar simpele maar in wezen geraffineerde dialoog tot de door hem gewenste conclusies te komen. Het liefst richtte hij zich daarbij tot willekeurige voorbijgangers. Een zelfde methode volgde Gombrowicz. Er is natuurlijk het niet te veronachtzamen verschil dat Socrates alleen een redenaar en Gombrowicz alleen een schrijver was.

Socrates was de opvoeder van de aristocratische jeugd en werd zodoende de filosoof van de aristocratische partij. Ook Gombrowicz is altijd een ‘aristocratische’ geest gebleven, een man die in zijn maatschappelijke visie blijk gaf de zoon van een landeigenaar te zijn.

Voor Socrates zowel als Gombrowicz had de dood in bepaalde opzichten geen problemen en beide mannen kenmerkten zich door hun onwrikbare autonome morele persoonlijkheid.

Socrates ten slotte verkondigde dat deugd gelijkwaardig is aan kennis en dat deugd zonder kennis zelfs niet eens kan bestaan. Zelfkennis was voor hem dan ook van het grootste gewicht. Gombrowicz nu stipuleert in zijn Dziennik (‘Dagboek’) meer dan eens de grote waarde die hij aan zelfkennis hecht. En dat hij evenals Socrates grote waarde toebedacht aan het individu, blijkt uit zijn Wspomnienia polskie (‘Poolse herinneringen’), waarin hij betoogt dat de individuele mens wel gedwongen is zich teweer te stellen tegen de huidige druk die de samenleving op hem uitoefent. Zelfkennis schept voor het individu de mogelijkheid zich te handhaven in een tijdperk waarin het collectief aanbeden wordt en de rolverdeling zich steeds nadrukkelijker aandient. Tussen de door het collectief opgedrongen moraal en de waardigheid van de mens gaapt een diepe kloof, die met leugens en porties dubbele moraal niet te dichten valt. In dit opzicht is er tussen de morele opvattingen van Gombrowicz en die van So-

[p. 598]

crates nauwelijks verschil.

Er zijn echter ook aanzienlijke verschillen tussen Socrates en Gombrowicz. Daar is dan het feit dat Gombrowicz steeds vaker en vooral steeds nadrukkelijker de mantel van de contramine aantrekt. Van Socrates dient gezegd dat hij zich onderwierp aan de onrechtvaardige en leugenachtige veroordeling door de Atheense democratie van die dagen. Hij had kunnen vluchten maar deed dit niet. Het is natuurlijk waar dat hij zijn eigen principes bleef verkondigen. Hij zag zichzelf als een vlieg op een reusachtig paardelijf. Dat paard kon alleen nog in draf gebracht worden door de venijnige steek van een vlieg als hij was. Ook hier ligt de parallel met Gombrowicz voor de hand. Maar het belangrijkste verschil is toch wel dat de Pool een sociaal ontwortelde was. Voor zijn werk, zoals het nu voor ons ligt, was dat van de allergrootste betekenis. Ook al moet die rol van ontwortelde hem aanvankelijk zwaar gevallen zijn, hij maakte van zijn nadeel steeds meer een voordeel. En doordat zijn verzet tegen het bestaande steeds duidelijker literair van karakter werd, werd de literatuur zijn leven. Vond zijn ageren tegen het ‘polskosc’ in het algemeen en tegen de dubbele moraal in het bijzonder aanvankelijk alleen in literaire vorm plaats, later gebeurde dit ook in literaire zin. Er bestond voor Gombrowicz uiteindelijk nauwelijks iets anders dan het literaire. Zelfs zijn relatie met Rita Labrosse, die later zijn vrouw werd, vond haar onmiddellijke ontstaan in zijn schrijverschap. Die relatie betekende vooral een door hem verlangd voortbestaan van zijn werk, ook na zijn dood. Het heeft beslist weinig toevalligs dat hij deze dertig jaar jongere vrouw als zijn medewerkster koos. En nog minder toevallig is het dat hij met haar trouwde. Het lag alles in het verlengde van het belang dat hij hechtte aan zijn werk.

De man die toevallig emigrant werd - bij het uitbreken van de oorlog bevond hij zich in Buenos Aires - en dit welbewust bleef, kwam met dat al tot een ongewone keuze. Hij koos voor een afstandelijke visie op de nationale ‘heerlijkheden’, zonder daarbij tot kille nuchterheid te vervallen. Hij koos voor een ironische benadering van wat altijd achter een waas van droefgeestige sentimentaliteit verborgen was gebleven. Hierdoor kwam hij tot zijn opvatting omtrent de kerk der mensen, de kerk zonder God dus. Gombrowicz toont ons de mens van deze tijd die verkondigt dat God niet langer bestaat en dat de mens zelf de plaats van die God heeft ingenomen. En met de val van deze God is de zogenaamde Poolse ziel tot verdwijnen gedoemd. Net als Max Stirner stelt Gombrowicz: ‘mij gaat niets boven mij’. En beiden bedoelen hiermee dat er een voortgaand verzet van het ik tegen zichzelf moet plaatsvinden, terwille van de zelfverwerkelijking en om te ontkomen aan het moeras van het collectivisme. Het is daarom geoorloofd

[p. 599]

Gombrowicz een cerebraal anarchist te noemen.

Naarmate Gombrowicz zich meer aan zijn literatuur wijdde, vergrootte hij de afstand tot zijn dagelijks bestaan. Hij wèrd steeds meer zijn werk. Het klinkt misschien wat negatief door te zeggen dat hij in zijn literatuur vluchtte, maar daar kwam het wel op neer. En ook nadat hij beroemd geworden was, bleef hij de schrijver die vluchtte in zijn werk, als het ware achternagezeten door de door hem zelf opgeroepen droomgestalten. Hij formuleert dit ook zo in Dziennik (‘Dagboek’), waar de ik-figuur wordt achtervolgd door een rusteloze schaduw, een iets dat uit het gewone leven verjaagd is naar de betoverende wereld van de droom. Terwijl Gombrowicz tot literatuur wordt, sterft hij (af) als mens. Hij brandt op en ten slotte bevindt hij zich ook als schrijver tussen het sterven en het leed van te moeten sterven. Beschouwingen over de dood spelen in zijn werk een bepalende rol, als een soort tegenhanger van het jong en onvolwassen zijn. En hier zien we opnieuw een duidelijk verschil met Socrates. Deze stelde dat de mens door zijn morele intuïtie tot deugdzaamheid - en dus tot geluk - kon geraken. Voor de helden van Gombrowicz daarentegen wenkt er alleen maar een grens voor het persoonlijke lijden.

Het is vooral in Ferdydurke dat de jeugd als levensbepalend element op de voorgrond treedt. Maar er is hier sprake van een merkwaardig in-zichzelf-gekeerd zijn. Het jeugdige is er vooral ter meerdere glorie van het ik en is in wezen narcistisch. Het valt ons trouwens in nagenoeg alle werk van Gombrowicz op dat er voor de emotieve zijde van het bestaan, voor de gevoelens, zo weinig plaats is. De gevoelens wordt geen plaats ingeruimd, ze spelen niet echt een rol, ook niet daar waar het beslist passend zou zijn, namelijk als het gaat om de relaties tussen de mensen onderling. De mensen bij Gombrowicz zijn met elkaar verbonden door geheime en niet te doorgronden gebeurtenissen en gedragingen. En dit betekent dat voor Gombrowicz, hoe intelligent hij ook was - of misschien juist omdat hij zo intelligent was - de emotionele kant van het leven een vrijwel gesloten boek was. Veelzeggend in dit verband is dat hij het in zijn werk nauwelijks over zijn moeder of over de moeder in het algemeen heeft. En dat voor iemand die stamt uit een land waar juist de relatie tussen moeders en zoons zo opvallend is.

Gevoelens zijn Gombrowicz niet volkomen vreemd geweest, maar het beeld van de moeder of de moederlijke figuur heeft later moeten wijken voor dat van de symbolische moeder: het Poolse land. In elk geval herinnert hij zich de waarschijnlijk schamele liefdesuitingen van weleer niet langer. Hij ‘begrijpt’ ze niet goed meer, al zijn ze wel iets om naar terug te verlangen.

[p. 600]

Hoezeer Gombrowicz ook naar zijn jeugd, het jong-zijn en het verlorengegane Poolse milieu terugverlangt, er bestaat bij hem het diepe besef dat het opnieuw beleven ervan onmogelijk is. Er moeten voor hem nogal wat teleurstellende ervaringen geweest zijn. En daaruit ontstaat dan bijna automatisch de instelling om ‘het’ verleden te gaan afzweren. Er ontstaat in hem en in zijn weik een typisch ambivalente houding ten opzichte van wat vroeger was. Doordat hij een bijzonder consequent man is - en zich duidelijk in de contramine op zijn gemak voelt - strekt die afzwering zich ook uit tot het ‘polskosc’. En vanaf dat moment slaagt hij erin aan de steriliteit van het eigen narcisme te ontkomen. Dan begint Gombrowicz zijn gevecht tegen het zich van schimmen bedienende romantisme, tegen het alom heersende provincialisme, tegen de van mythen doortrokken Poolse geschiedenis, tegen het steeds weer optredende sentimentalisme. Hij doet een beroep op het actieve, ‘jeugdige’ deel van het Poolse volk. Hij doet een beroep op hun waardigheid. In Wspomnienia polskie schrijft hij: ‘Wat is een volk waar dat bestaat uit bedrogen en gereduceerde mensen?’

Gombrowicz werd van Poolse zijde verweten dat zijn werk niet Pools genoeg was om zijn argumenten kracht bij te zetten. Maar deze critici meten dat Poolse af aan de oude en helaas nog altijd geldende normen. Ze zien daarbij over het hoofd dat Gombrowicz verkozen heeft in zijn moedertaal te blijven schrijven, dit in tegenstelling tot een andere beroemde Pool, Józef Korzeniowski (= Joseph Conrad). Onder nagenoeg alle Polen bestaat de onuitroeibare gewoonte om de literaire uitingen af te meten aan het nut dat ze hebben voor de natie. Dat nut had Gombrowicz kennelijk in het begin helemaal niet. Maar nu hij een wereldberoemd man is - en dood bovendien - wordt hem in Polen op beperkte schaal toegestaan van nut te zijn. Of met andere woorden: hij wordt ingelijfd bij de massa's lieden die al of niet dwepend opkomen voor en getuigen van ‘het Poolse wezen’, ‘de onuitroeibare Poolse ziel’. En dat is nu juist datgene waartegen hij tijdens zijn leven voortdurend geageerd heeft. Hij wilde als geen ander zichzelf zijn, een onafhankelijk en kritisch beschouwer, dit laatste in het bijzonder waar het ging om zijn land van herkomst.

Maar het is in Polen niet een en al somberheid wat de klok slaat. Zo nu en dan dringt er zelfs in de bladen iets van echte maatschappelijke kritiek door. En hierbij is dan juist een man als Gombrowicz een stevig punt van uitgang. Dat blijkt in dit geval uit een artikel van Elzbieta Morawiec in Zycie literackie van 20 augustus 1978, getiteld ‘Paradoksie Gombrowicza’. De toon hiervan is zo nu en dan knap striemend te noemen, zeker naar Poolse begrippen.

Het ‘polskosc’ van de dag van vandaag ziet er enigszins anders uit dan dat

[p. 601]

van weleer. Er is aan modernisering gedaan: Polen is sinds de laatste oorlog van een hoofdzakelijk agrarische tot een hoofdzakelijk industriële natie geworden. Maar zoals bekend komt een verandering, van de ‘bovenbouw’ veel trager dan die van de ‘onderbouw’. En zo zijn de veranderingen in sociaal-culturele zin veel minder groot dan de Poolse machthebbers en hun geschiedschrijvers ons willen doen geloven. Om te beginnen is de bevolking veel meer rooms-katholiek gebleven dan wordt voorgesteld. En in het algemeen is het zo dat de oude minderwaardigheidscomplexen wel zijn weggemoffeld maar - zoals van complexen te verwachten valt - nog altijd heftig voortbestaan. Het optimisme van de wederopbouw en de zelfvoldaanheid over de industriële vorderingen daarna betekenen hier niet veel meer dan een laagje glacé over de pijnlijke roerselen van de ‘Poolse ziel’. Ook al bestaan er in letterlijke zin geen lakeien en graven meer, de sfeer van heren en knechten heerst nog alom. En ook in de geloofssfeer is het nog altijd zo dat de geestelijkheid zich ver boven het gewone Poolse volk verheven voelt.

Over dit alles heeft Gombrowicz het, over de realiteit achter de werkelijkheid dus. En het kan hem weinig schelen waarom of waardoor de historische revolutie niet heeft plaatsgevonden. Hij stelt gewoon vast dat de sociale mythen zijn blijven bestaan, dat de heiliging van de historie nog altijd van kracht is en dat ‘zich achter het operettemasker het bebloede en van pijn belachelijke gelaat der mensheid verbergt’. Gombrowicz bewijst hiermee hoezeer alles bij het oude gebleven is, zich in handen van de ‘volwassenen’ bevindt. De enige redding verwacht hij van de ‘onvolwassenen’, van de waarachtige jeugd, van de naakten die ieder omhulsel verwerpen. Kortom: Gombrowicz is voor de ‘révolution permanente’.

Literatuur

-	Werken van Witold Gombrowicz, in Nederland uitgegeven door Moussault en door Atheneum-Polak & van Gennep;
-	Gombrowicz-nummer van Soma (dec. '72);
-	artikelen en recensies in Nederlandse bladen en tijdschriften;
-	artikelen, essays en recensies in Zycie literackie, Nowe Ksiazki, Argumenty, Nowa Kultura en Polish Perspectives.