Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 548]

Kroniek
Rudolf van de Perre / Noord-Nederlandse poëzie

De vijf bundels die in deze kroniek voorgesteld worden zijn alle aantrekkelijk uitgegeven door de Uitgeversmaatschappij Holland te Haarlem. Ze zijn nogal verscheiden van aard, omvang en kwaliteit, hoewel het taalcreatieve proces in bijna elke bundel op de een of andere wijze het voorwerp van bezinning uitmaakt. Dat lijkt me een belangrijke constante te zijn, hoewel je soms de vraag zou willen stellen of er niet te veel over het woord gesproken wordt en te weinig ermee gedaan. Vele hedendaagse gedichten missen structuur en bouw en blijven niet zelden beperkt tot flitsen of fragmentarische aanduidingen en vondsten. Ze laten dan ook vaak slechts een vluchtig spoor na.

Angst, eenzaamheid, vervreemding en kwetsbaarheid in de ons omringende wereld, zijn duidelijk de thema's in Het mondeling tekort (1979, 32 blz.) van Johan van den Berg (geb. 1939). Ze zijn alle exponenten van het menselijk tekort, dat de dichter vooral als een ‘mondeling tekort’ ervaart, omdat hij het in taal vast wil leggen, maar juist daardoor ook de ‘angst om het verlies van woorden’ (9) ondergaat. Mij komt het voor dat deze dichter met zijn gevoelens en ervaringen nog te zeer ‘gevangen zit in / het weefsel van het / woord’ (19), dat niet voldoende ruimte krijgt om zelfstandig te gaan leven in de taal. De verzen van Johan van den Berg zijn meestal smal, voortwippend op enkele beelden, zoals vogels van tak tot tak, zonder binnen het gedicht zelf een vaste kern of eenheid te bewerken.

Jozef Eyckmans (geb. 1907) debuteerde vrij laat in 1955, maar publiceerde met De omtrek van het woord (1979, 55 blz.) reeds zijn elfde bundel. De thema's zijn dezelfde als in het werk van Van den Berg. De wijze waarop Eyckmans ze behandelt is echter verschillend. Hij probeert zijn ervaringen te laten ‘gebeuren’ binnen het taalproces zelf. Om dit te bereiken moet hij het traditionele taalgebruik doorbreken:

tevoren
nooit gedaan

[p. 549]

 

rukken aan de ketting van de

 

voegwoorden

 

 

 

(welnu)

 

 

 

hij rukt aan de ketting van de

 

voegwoorden (28)

Maar de werkelijkheid die hij, rukkend aan deze ketting, vorm wil geven, is de chaotische werkelijkheid, waartegenover de taal machteloos staat. De dichter kan haar niet onder controle krijgen, hij kan haar niet vatten met het volle gewicht van de woorden. Hij is slechts in staat haar ‘met de omtrek van het woord’ te omlijnen, voorzichtig tastend naar de vaste kern, als naar vaste grond. Daarom dragen zijn gedichten geen titel, lopen de verzen stuksgewijze verder, evenveel weglatend als er geschreven staat, en plaatst hij een vrij groot aantal woorden tussen haakjes. Typisch is een gedicht als dit:

d.w.z.
gevoelsarm

(en met die omfloerste trommelslager
moet je het maar
doen)

koelt warmte af
schokt heen en weer (wraak)
maar dooft
dan

: al te diep treurig aan
het woord (23)

Deze poëzie vertoont het beeld van een versplinterde wereld en toch rijst bij de lectuur de vraag of Eyckmans niet de gevangene wordt van zijn eigen virtuoze techniek. De beelden schitteren wel even, maar sterven uit als vlugge pianotoetsen in de verte, ook al omdat hun functie niet altijd duidelijk is.

[p. 550]

In Van A tot en met Z (1979, 32 blz.) van Frans Kuipers corresponderen de 26 gedichten met de 26 letters van het alfabet, zonder dat er tussen beide een direct verband bestaat. ‘Het alfabet symboliseert op deze manier alles wat we kunnen waarnemen en ervaren en in taal weergeven’, heet het. Dat ‘alles’ is het leven van elke dag in de grootstad (Amsterdam?), zoals het zich aan het oog van de dichter voordoet. Wat hem hierin treft is juist het ongewone dat aan de dagelijkse realiteit even kleur en reliëf verleent. Hij legt zijn visie meestal vast in momentopnamen, zakelijk en ironisch, op die wijze uitdrukking gevend aan de verontwaardiging om wat deze wereld aan menselijkheid doodt. Zoals veel in dit genre, moet ook deze (nieuwrealistische) poëzie het hebben van verrassende beelden, woordspelingen en pointes, maar ook dat is in feite al geen verrassing meer. Verklaart dit mede het gevoel van onmacht, dat de dichter nog slechts waarnemer kan zijn, zelfs geen aanklager meer, en dat hij zich een nutteloze voelt? De slotsom is immers:

Ik ben het eenzame waaien
van zand rond nieuwbouwwijken.

Ik ben de stem van een roepende in een riool.
Tussen een behang van schimmel en zwam
blaast mijn balg in het galmgat. (32)

Oor aan het hart (1979, 31 blz.) is een laat debuut van Margot H. de Hartog (geb. 1920), die sinds 1949 in New York woont. De titel suggereert terecht dat ze haar oor te luisteren legt aan haar gevoelens. Deze zijn blijvend getekend door oorlogs- en concentratiekampervaringen. Haar familie werd trouwens grotendeels in Auschwitz vermoord. Dit alles laat vermoeden dat de poëzie van M.H. de Hartog sterk aan de concrete realiteit gebonden is en daarop ook reageert. In haar verzen is ze inderdaad op zoek naar de (moeizame) overlevingskansen, te midden van de herinnering aan de vele doden in het verleden en van het geestdodende grootstadsklimaat nu. Verder reikt haar betrachting niet, maar op menselijk vlak is dat niet zonder betekenis:

Mijn huid plooit langzaam
om mij heen
verslijt de mantel
die de waarheid dekt:

[p. 551]

 

Men wordt niet wijzer

 

maar de afstand tussen

 

wanhoop en berusting krimpt

 

 

 

Voorzichtig strompelt men

 

naar binnen het papieren vel

 

waar nog de kern volhardt (30)

Poëtisch gezien is er nog een uitschieter met het gedicht ‘Vannacht’ (15), waarin ze, aansluitend bij een lange traditie, een beeld oproept van haar kinderjaren. Een persoonlijke anekdote wordt er tot een bovenpersoonlijke ervaring getranscendeerd.

De vier vorige bundels werden ondergebracht in de reeks ‘De Windroos’. Album van licht (1979, 72 blz.) van Maria de Groot (geb. 1937) is een zelfstandige publikatie in het Hollandfonds. Is dit onderscheid van kwalitatieve aard? De negende bundel van deze neerlandica en theologe is een zeldzaam mooie en sterke bundel, waarvan het te verhopen is dat hij de dichteres op haar èchte waarde laat erkennen, wat tot op heden nog niet gebeurd is. Maria de Groot ontvouwt in haar poëzie een uitgebalanceerd wereldbeeld, religieus en kosmisch tegelijk. Bron is het alles ont-dekkende en naar de essentie peilende licht.

De wereld heeft ze in deze bundel herleid tot drie vlakken: het reële (de haar omringende zichtbare werkelijkheid van de natuur), het kosmologische (voltooid en weerspiegeld in het principe van de twee-eenheid van man en vrouw), de bovenzinnelijke werkelijkheid (de aanraking met het goddelijke, licht en oerbron van alle leven). Deze drieledigheid correspondeert met de drie afdelingen die de bundel structureren.

De meeste gedichten van de eerste afdeling ‘Album van licht’ zijn in sonnetvorm geschreven. Maria de Groot benadert er planten, kruiden en bloemen, die zich voor haar in hun mythische symboolwaarde openbaren. Het zijn tekens van een andere werkelijkheid, waarmee ze communiceert en die haar stap voor stap, in haar positiebepaling als vrouw, dichter brengen bij de oorsprong, het licht. Bij de aanvang is ze, in een naar Dante refererend en ‘Aan Loek’ gericht gedicht, nog ‘de vrouw die vruchteloos probeert in taal / de nacht te overwinnen die hier heerst’ (9). Het slotgedicht van deze afdeling is het sonnet ‘Eurydice en Orpheus’. Eurydice gaat Orpheus symbolisch voor op de tocht van duisternis naar licht en niet omgekeerd. Zij is Beatrice geworden.

[p. 552]

 

Nog gaan de schimmen dreigend met ons mee,

 

maar ginds wint licht. De zon zal ons bevrijden. (22)

Het is de schakel en de overgang naar de tweede afdeling ‘Androgyn’, wat betekent: manvrouwelijk, tweeslachtig wezen dus. De twee-eenheid van man en vrouw ziet Maria de Groot als oerbeginsel van het menselijk bestaan. De mannelijke helden worden door de als slavin vertrapte vrouw ontmythologiseerd. Zo is het evenwicht hersteld en de schepping tot menselijke maat teruggebracht. Dan ligt de weg open voor de kernthematiek van de bundel. In de mens als twee-eenheid weerspiegelt zich het kosmische gebeuren of omgekeerd, in het kosmische (liefdes)spel van zon en maan wordt de groei naar het volwaardig mens-zijn weerspiegeld: de synthese tussen aarde en hemel, ziel en lichaam, geest en vlees. Hoogtepunt is het gedicht ‘Androgyn’:

Wanneer wij zijn geworden die wij zijn:
twee mensen lijfelijk in dezelfde pijn
verankerd, elkaars vruchtbaar evenbeeld
in de bevruchting; lief dat lief omstreelt

en kust; wanneer de vrouw haar geestkracht temt
terwille van de eenwording, de man
zijn warm lijf heel de vruchtbaarheid toewendt
die hem bezielt en niet verschrikken kan,

zal de tijd rijp zijn als de rijpe schoot
die in manvrouwelijke kracht vervuld
de oorsprongen van leven openbaart.

Dan zal de geest, als kruiseling ontbloot
aan oude driften, ongeëvenaard
verrijzen en als geest worden onthuld. (38)

Als geest en vlees tot een nieuwe eenheid versmolten zijn - zij vormen tevens het verweer tegen de vergankelijkheid -, kan de fase van de vergeestelijking een aanvang nemen.

Met de derde afdeling, ‘Lichtbeeld’, vertoeft ze inderdaad in ‘het hooggebergte van de geest’ (50), op weg naar de ‘liefste’ (51) die Christus is. De afdeling heeft een mystieke inslag. Aarde en hemel ontmoeten elkaar in een vernieuwd vruchtbeginsel. Maria de Groot gebruikt hier een taal

[p. 553]

die menselijk en lichamelijk is, zintuiglijk en erotisch. Het beeld van de ‘Genadigde’ die het geheim van de liefde onthult, wordt weerkaatst in de spiegeling van haar ziel:

Het licht is licht in elk verlicht gebaar
waarmee je zo omzichtig in mij komt. (57)

De climax bereikt ze in ‘Sonate mystica’ (64-65), omdat ze, meegevoerd in zijn nachten, voelt hoe ‘haar gronden’ doorstroomd worden van licht en voor haar de ruimten van een dubbel leven opengaan op de drempel van de oneindigheid.

In dit bestek is het niet mogelijk uitvoeriger op haar wereldbeeld in te gaan, maar wat deze bundel van de andere hier gepresenteerde bundels onderscheidt, is vooreerst de brede visie, die een rijke cultuur, zowel historische, bijbelse als mythische verraadt. Deze visie werkt Maria de Groot uit in volwaardige, vaak gave gedichten, die stuk voor stuk wèl een autonome werkelijkheid vormen. Mij deed haar werk zowel aan de lichtwereld van Hans Andreus als aan de bijbels-mytische wereld van Guillaume van der Graft denken, dit alleen bij wijze van vergelijking. De poëzie van Maria de Groot is immers voldoende oorspronkelijk om zich op eigen kracht te handhaven.