Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 374]

Kroniek
Albert Westerlinck / Afscheid van Jean-Paul Sartre

Ik zal me steeds de tijd blijven herinneren, waarin L'Être et le Néant van Sartre verscheen, met als ondertitel: Essai d'ontologie phénoménologique. Het is een moeilijk en zeer volumineus werk, dat waarschijnlijk slechts door een klein aantal van de vele kopers en Sartre-fans werd uitgelezen. Wij waren toen te Leuven goed voorbereid om het boek te begrijpen omdat de talentrijke pater H.L. van Breda bij ons de fenomenologie van Husserl had geïntroduceerd en diens bibliotheek, weduwe en assistenten naar Leuven had gebracht om ze tegen de naziterreur te beschermen. Zo leerden wij ook zeer vroeg het existentialisme van Heidegger kennen. Sartre had, dank zij een studiebeurs, onder het nazi-regime te Berlijn de moderne Duitse filosofie leren kennen, Hegel en vooral de tijdgenoten Edmund Husserl en Heidegger. L'Être et le Néant werd sterk beïnvloed door beide laatstgenoemden, in de denkmethode en fundamentele concepten door Husserl, in de thema's door Sein und Zeit. In Duitse wijsgerige milieus heeft men nooit veel achting gehad voor Sartres epigonisme in L'Être. Dit neemt niet weg dat hij zich daar een der knapste fenomenologen toont. Ik zal mij steeds enkele fenomenologische analysen van stemmingen en sensaties herinneren, prachtige voorbeelden van concrete meditatie in de filosofie. Een der best geslaagde is die over ‘le visqueux’, een beetje vieselijk maar briljant.

Later heb ik van hem het vroeger verschenen L'Imaginaire gelezen, weer een prachtige fenomenologische studie, ook belangrijk voor belangstellenden in de kunst- en literatuurtheorie. Aan zijn Critique de la raison dialectique heb ik weinig gehad, al is de manier waarop Sartre zich hier afzet tegen de psychoanalyse (Freud, Lacan) en het marxisme boeiend.

Sartre heeft deze Critique niet voltooid, evenmin als L'Être et le Néant en zijn latere Flaubert. Hij geeft meermaals de indruk een mens te zijn die, voortgedreven door een innerlijke kracht die ik niet ken, van het ene onvoltooide project naar het andere liep.

Sartre heeft gedurende enkele decennia een weergaloos Europees én universeel succes gekend. Hij heeft geluk gehad in deze zin dat hij nooit weerstanden heeft moeten overwinnen of geduld oefenen om volledige erken-

[p. 375]

ning te verwerven als filosoof en schrijver. In tegenstelling met Fr. Nietzsche of Kierkegaard, bijvoorbeeld, die lang moesten wachten op universele belangstelling, werd Sartre onmiddellijk enthousiast ontvangen of fel bestreden als werd hij door de intelligentsia van zijn tijd verwacht. Ontstaan en receptie van zijn werk corresponderen perfect: hij drukt de geest, het levensgevoel van zijn tijd uit. Slechts weinigen lezen zijn - moeilijke - filosofische werken, maar zijn ideeën, levensgevoelens en voornaamste thema's dringen diep door in de tijd door de toenmalige (corresponderende) tijdgeest, zijn literaire werken en de vulgariserende pers. In een chaotische tijd van oorlog, revolutie en geweld heeft hij stem gegeven aan het bewustzijn van de absurditeit van het bestaan en de behoefte aan absolute vrijheid. Later onderstreepte hij ook fel de drang naar sociale solidariteit. Heel zijn werk is atheïstisch. Om vrij te worden en authentiek te leven moet men God buiten spel zetten. Met God leven is gemakkelijker, zegt hij, maar het frustreert de mens: ‘Dieu, c'est la solitude de l'homme’ (Le Diable et le bon Dieu). Van jongsaf leefde in Sartre een geest van opstandigheid, die geen gezag boven zich verdroeg. Er is een anarchistische kern in zijn psyche.

Het succes van het Sartriaanse existentialisme was van korte duur. In het moderne Europa volgen de filosofische stelsels elkaar snel op. Dit wijst op onrust en instabiliteit in onze beschaving. In de jaren '60 wordt de leer van Sartre verdrongen door het marxisme, dat groot intellectueel succes kent bij de jongeren. Uit de linguïstiek komt de notie ‘structuur’ naar voren en is uitgangspunt van het wijsgerig structuralisme. Ook de psychoanalyse verspreidt haar invloed (Freud, Lacan). Sartre probeert zich te meten met de ideologieën van Althuser, Foucault, Lacan, en vat, in bepaalde opzichten, het tegenoffensief aan. Zo pleit hij, als tegenstander van psychoanalyse en psychiatrie, voor de antipsychiatrie van Laing en Cooper.

Velen onder de hedendaagse jongeren hebben de filosoof Sartre vergeten. Hij zelf besefte dit in zijn laatste levensjaren. Doch ieder weet dat zijn invloed niet zozeer werd bewerkt door zijn filosofisch werk als wel door zijn literaire geschriften. Het toneel heeft het best zijn ideeën toegelicht in eenvoudige, menselijke situaties. Drama's konden ook uitstekend zijn conflictueuze existentiefilosofie incarneren met ‘le moment du choix, de la libre décision qui engage une morale et toute une vie’. Deze toneelstukken, met hun thematiek van de absurditeit, hebben er ook toe bijgedragen om het geestesklimaat te scheppen waarin het ‘absurde theater’ bloeide (Beckett, Genet, Vian, enz.).

Van zijn verhalend proza zijn La Nausée en de novellenbundel Le Mur even

[p. 376]

succesvol geweest als zijn toneel. Toch hindert mij in deze verhalen een zekere opzettelijkheid: in houdingen, gesprekken en heel de epische structuur voelt men de filosoof te duidelijk argumenteren. De trilogie Les Chemins de la Liberté is, dunkt mij, in literair opzicht een mislukt werk, dat Sartres nagenoeg volledige gemis aan geloofwaardige epische voorstellingskracht het duidelijkst bewijst. Hoevelen, buiten de professionele filosofen, hebben dit langdradige en tendentieuze boek uitgelezen? Het beste literaire prozaboek van Sartre is Les Mots; ik zou haast durven zeggen een geniaal werkje, waarin hij met buitengewone intelligentie en grote fijngevoeligheid zijn kinderjaren oproept en ontleedt.

De literaire kritiek van Sartre, die men vooral kan lezen in zijn vele bundels Situations, is in bepaalde (linkse) milieus invloedrijk geweest door haar filosofische uitgangspunten en haar sociaal-revolutionair engagement. Voor mij zijn dat eerder haar zwakheden. In het bekende essay Qu'est-ce que la littérature? en in vele andere opstellen predikt hij de theorie van de ‘geëngageerde literatuur’, die in de naoorlogsjaren groot succes heeft gekend als symptoom van een sociaal woelige tijd. Dat Sartre slechts in geringe mate tot zuivere esthetische beleving in staat was, vrij ongevoelig was voor pure taalschoonheid en niets begreep van poëzie, blijkt duidelijk uit Qu'est-ce que la littérature? en ook elders. Men leze zijn afrekening met het surrealisme! Zijn opstellen over kunstwerken vertonen ook vaak ideologische (filosofische en sociale) vooringenomenheid. Soms komt bovendien felle, moedwillige agressiviteit aan het licht. Men kan ze bijvoorbeeld snuiven in zijn afbrekende kritiek van de romans van Mauriac, waarin, naast het filosofisch apriorisme, ook het ressentiment tegen de ‘bourgeois’ en de gelovige zich uitleeft. Een gunstige kant van zijn kritisch-essayistisch werk is dat het de cultuurhorizon in Frankrijk heeft verruimd. Zo heeft hij bijvoorbeeld met nadruk gepleit voor de naoorlogse Amerikaanse roman, voor Faulkner vooral.

Met Sartres theoretische geschriften over menselijke vrijheid en verantwoordelijkheid, correspondeerde, vooral na '60, zijn actieve politieke inzet. Vele tijdgenoten kenden hem nog slechts door zijn politico-sociale interventies, terwijl de rest voor hen wegdeemsterde. Hoevele malen koos hij openlijk standpunt: tegen de oorlog in Viëtnam, tegen de Algerijnse oorlog (en het kolonialisme in het algemeen!), tegen de Sovjettanks in Boedapest, tegen het Sovjetgeweld in Praag en onlangs in Afghanistan. Men herinnert zich ook zijn belangrijke rol in het Russell-tribunaal, zijn inzet voor Sacharov, zijn openbare actie tegen de discriminatie van homoseksuelen, zijn pleidooi voor niet-deelneming aan de Olympische Spelen te Moskou. In

[p. 377]

het paradijs van de petities dat Frankrijk heet, was Sartre een der recordhouders onder de petitionisten. Voortdurend hield hij zijn handtekening gereed. In 1968 (het jaar van de studentenrevolutie te Parijs) werd hij, de extreme gauchist, als een ongekroonde koning in de Sorbonne ontvangen. Hij kwam ook geregeld op straat, sprak de arbeiders van Renault toe en spoorde ze aan tot opstand, of hij ventte verboden revolutionaire bladen. Sartre wou graag een proces uitlokken, maar de Franse autoriteiten waren te verstandig om hem dit te gunnen. Bijna iedereen zal het erover eens zijn dat de linkse agitator soms te ver ging: men denke bijvoorbeeld aan zijn sympathie voor de terroristen van de Baader-groep. Sartre straalde bij elk protest. Een psycholoog zou de diepere motivering van zulke euforie kunnen onderzoeken. Hij had blijkbaar ook een fijne neus om het juiste moment voor een publiek optreden te kiezen.

‘Le petit homme’ - zoals hij door bekenden confidentieel werd genoemd - heeft zijn lichamelijke mismaaktheid (en de frustraties vandien) prachtig gecompenseerd door een grote, soms geniale, creativiteit en een even grote sociale edelmoedigheid, onuitputtelijk bij de verdediging van verdrukten, verontrechten en marginalen. Hij was een eenvoudige man, die graag sprak met arbeiders, immigranten, studenten, berooiden, en die de hoop koesterde (wat kon dit méér zijn dan een illusie?) dat de kleinen hem als hun gelijke zouden beschouwen. Hij kende geen eigenliefde of ijdelheid, zijn onbaatzuchtigheid was bekend: geen geldelijke berekening, geen decoraties gewenst, geen universitaire loopbaan, geen lidmaatschap van de Académie, weigering van de Nobelprijs.

Er zijn aspecten van Sartres persoonlijkheid die ik waardeer, andere niet. Het zal niemand verbazen dat ik zijn extreem en dweperig gauchisme niet bewonder en dat ik zijn vijandige houding tegenover het christendom en het evangelie betreur. Maar tot welke karikatuur werd de waarheid van Christus wellicht verminkt in het leven van de ‘bourgeois’, waartussen Sartre is opgegroeid?

Tot slot: indien er anno 1980 nog gelovigen te vinden zijn die graag zouden zien dat ik Sartre als een ‘duivel’ verketter, dan zijn zij aan het verkeerde adres en mijn vurige, christelijke hoop is dat deze mensen niet talrijk zijn.