Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 304]

Kroniek
Hendrik van Gorp / ‘In margine’: Roland Barthes

Roland Barthes, bekend Frans criticus en cultuurfilosoof, is op 26 maart jl. ten gevolge van een verkeersongeval overleden. Het is een tragische speling van het lot dat zijn leven werd afgebroken op de weg, door het magisch verkeersmiddel ‘auto’, dat hij als symbolisch produkt van de 20ste-eeuwse cultuur vergeleken had met een gotische kathedraal. Niet dat Barthes ‘catholique, marié et bien diplômé’ was zoals het, naar hij ironisch zei, de gegoede Franse burger paste. Verre vandaar: zowel ideologisch als psychologisch heeft hij zich steeds aan de kant gezet, aan de linkerkant. Pas in 1977 werd hij officieel gehonoreerd met een leerstoel in de semiologie aan het beroemde Collège de France.

Het nieuws van Barthes' overlijden heeft de wereld van de literaire kritiek aangegrepen. Terecht, want Barthes is gedurende vele jaren een ‘naam’ geweest waar men niet omheen kon, noch in het Franse geestesleven, noch daarbuiten. Zelf beïnvloed door Brecht, Marx, de Saussure en Freud, heeft hij met zijn talrijke structuralistische en semiotische studies op de literaire kritiek en het denken van de jaren '60 zijn stempel gedrukt.

Het begon met Le degré zéro de l'écriture (1953; Ned. vertaling: De nulgraad van het schrijven, Meulenhoff, 1970), waarin de invloed van Marx, Sartre en Brecht - het optreden van het Berliner Ensemble in Parijs betekende voor Barthes een schokervaring - duidelijk waarneembaar is: schrijven is voor hem een politieke activiteit; het is het resultaat van een eigen, ideologisch geladen geschiedenis; en de ontwikkeling van de literatuur en van de diverse literaire stijlen wordt geconditioneerd door socio-economische factoren. Deze marxistisch-structuralistische inslag zal Barthes' later werk grotendeels blijven bepalen. De nadruk valt steeds weer op het artificiële karakter van alle tekensystemen, inclusief de taal, en op de manier waarop tekens werken in een maatschappij: niet mimetisch, maar semiotisch. De slogan ‘battre en brèche la naturalité du signe’ loopt als een rode draad door een aantal cultuurfilosofische studies: zijn vele bijdragen aan het toenmaals baanbrekende tijdschrift Tel Quel; zijn bundel Mythologies van 1957, waarin diverse manifestaties van onze cultuur zoals de automobiel (!), de astrologie, de sport en dergelijke op een luciede manier wor-

[p. 305]

den ontleed; ten slotte zijn Eléments de sémiologie (1965) en zijn Système de la Mode (1967), waarin de klasse-ideologie in de damesbladen wordt gedemystificeerd.

De invloed van Freud anderzijds is vooral in zijn literair-kritische studies te merken, maar verschilt in wezen niet van zijn ideologiekritiek. Het lijkt er wel naar dat Barthes, die als kind reeds zeer vroeg zijn vader verloor, een andere vaderfiguur gezocht heeft om zich tegen af te zetten: ‘il faut tuer le père’. Hij heeft die later bij de naam genoemd: doxa, het geheel van overgeleverde, vastgeroeste en consumptieklare ‘idées fixes’ die als evidenties, als een echte cultus van het ‘ce qui va de soi’, het leven van de burger bepalen. Uit de lectuur van zijn in 1975 gepubliceerde autobiografie Roland Barthes par Roland Barthes (Seuil, Ecrivains de toujours) krijgt men zelfs de indruk dat deze anti-orthodoxe houding voor hem een nieuw soort doxa geworden is.

De Freudiaanse invloed is voor het eerst merkbaar in zijn belangrijke, maar minder bekende studie Michelet par lui-même (1954), een werk waarin de psychoanalytische kritiek van de toenmalige Franse school (Bachelard, Mauron, Richard) op briljante manier in de praktijk wordt gebracht. Deze studie blijft nog steeds voor de geïnteresseerde criticus een fascinerend voorbeeld van thematisch onderzoek van een oeuvre als georganiseerd netwerk van obsessies.

De naam Barthes is echter vooral verbonden gebleven met een hedendaagse versie van een ‘querelle des anciens et des modernes’ in de jaren '60. Het lijkt vandaag al weer een hele tijd geleden en voorbij... maar als men er wat dieper over nadenkt - dat gebeurt meestal als het ‘voorbij’ is - dan blijkt deze problematiek nog ontstellend actueel te zijn. Waarover ging het? Over Racine, over de universiteit, over twee soorten van literaire kritiek.

De discussie ontstond met Sur Racine (1963): geen zoveelste lijvige ‘monografie’ van het universitaire type, maar een bundeling ideologisch geladen essays over o.m. ‘l'homme racinien’ en ‘Histoire ou Littérature?’. Genoeg om Raymond Picard, eminent Racine-kenner en hoogleraar, in de pen te doen kruipen ter verdediging van het heilige der heiligen. Zijn frontale aanval (Nouvelle critique ou nouvelle imposture, 1965) en het antwoord van Barthes (Critique et Vérité, 1966) zorgden ervoor dat deze laatste bij een breder publiek bekend raakte. Een aantal critici nemen het op voor of tegen de universitaire resp. de interpretatieve kritiek. Terwijl de enen met Picard een zgn. objectieve benadering van het werk voorstaan, poneren anderen, rond Barthes, dat het de taak van de criticus is een literair werk te interpreteren en te evalueren vanuit een openlijk uitgesproken politiek en filosofisch (b.v. marxistisch, Freudiaans...) gezichtspunt. Barthes vond

[p. 306]

medestanders in zo uiteenlopende figuren als Sartre (Saint Genet), Goldmann (Le Dieu caché), Ch. Mauron (L'inconscient dans l'oeuvre et la vie de Racine), Bachelard en J.P. Richard (Littérature et Sensation). Op grond waarvan? Op grond van het feit dat zij, ieder op zijn manier, geen objectieve, neutrale, koud-wetenschappelijke analyse pretendeerden, maar integendeel openlijk voor hun eigen standpunt uitkwamen en zich niet lieten leiden door de vanzelfsprekendheid (doxa) dat de literatuur de expressie was van de gevoelens en gedachten van de schrijver (biografisme van het Lansoniaanse type). Barthes kon zich met deze ‘evidentie’ niet tevreden stellen. Hij zocht naar dieperliggende, ideologisch geladen structuren die de complexe patronen van een werk begrijpelijk, inzichtelijk zouden maken. Vandaar dat zijn interpretatieve kritiek het attribuut ‘structuralistisch’ kreeg toegekend (cf. zijn befaamde artikels ‘L'activité structuraliste’, 1963, en ‘Introduction à l'analyse structurale des récits’, 1966). En de theoretici lieten zich niet onbetuigd. Doubrovsky schreef zijn Pourquoi la nouvelle critique? (1966), met de significante ondertitel ‘Critique et objectivité’. Pierre Daix kwam Barthes ter hulp met zijn marxistische studie Nouvelle critique et art moderne (1968) en de ‘querelle’ eindigde in het beruchte colloquium te Cérisy-la-Salle met de publikatie van Les Chemins actuels de la Critique (1968), uitgegeven door Georges Poulet. Daarmee werd achter een bewogen hoofdstuk in Barthes' oeuvre een punt gezet.

De gebeurtenissen van mei '68 lijken immers veeleer een koerswijziging in zijn werk te hebben gebracht. Geen triomfalisme van een toen modieuze ideologiekritiek. Barthes zou Barthes niet geweest zijn, mocht hij met de stroom zijn meegegaan. Wel een poging om de verbeelding aan de macht te krijgen in de confrontatie met het literaire werk. Concepten als ‘le texte pluriel’ en ‘lecture plurielle’ komen nu steeds duidelijker op de voorgrond. Ze vinden hun toepassing in een magistrale studie S/Z (1970) over de korte novelle Sarrasine van Balzac. Barthes geeft de lezer hier een briljant, helaas onnavolgbaar voorbeeld van de manieren waarop de verborgen betekenissen van een tekst openbloeien tijdens de lectuur, sequentie na sequentie. Geen traditionele ‘explication de texte’, gebaseerd op de idee dat een tekst één centrale betekenis heeft die de criticus er voor de lezer uit moet proberen te halen. Immers, zulke ‘reële betekenis’ - Barthes beroept zich opnieuw op de Saussuriaanse linguïstiek - bestaat volgens hem niet. Er zit geen uiteindelijke ‘signifié’ achter de verschillende ‘signifiants’ van een tekst. Zijn waarde en betekenis ontleent deze aan de mogelijkheid die hij de lezer geeft om hem te herschrijven voor zichzelf. De beste teksten zijn volgens Barthes die, welke steeds weer tot in het oneindige herschreven kunnen worden.

[p. 307]

Tot zover de theorie. Maar de praktijk is toch ietwat anders. De vijf codes waarmee Barthes geprobeerd heeft, samen met zijn ‘seminaristen’, de tekst van Balzac te decoderen - een structuralistische versie van de oude retorische vragenreeks Quis, cur, quomodo...? - zijn voor de niet zo briljante literaire criticus vaak eerder een crux dan een sleutel. Zodat de fascinatie die van een werk als S/Z uitgaat als het ware in omgekeerd evenredige verhouding staat tot de toepasbaarheid van Barthes' ‘methode’: een uiterst persoonlijke weg rondom en naar aanleiding van een tekst.

Barthes is die persoonlijke weg verder op gegaan, met fragmentaire, meesterlijk-onnavolgbare teksten naar aanleiding van teksten: Sade, Fournier Loyola (1971), Le Plaisir du texte (1973), a.h.w. een literaire Kamasutra, en ten slotte, alfabetisch gerangschikt - waarom ook niet - Fragments d'un discours amoureux (1977). Teksten, niet om te ontleden, maar om te lezen en te smaken.

Zeker, Roland Barthes was een befaamd cultuurideoloog en stimulerend literair criticus. Maar hij was vooral een woordkunstenaar en een begenadigd lezer; iemand die las zowel vanuit een rijke cultuurtraditie, als met zijn hart en al de vezels van zijn lichaam; iemand die ‘plezier’ beleefde aan dat lezen. Het ‘jargon’ neem ik er graag bij.