Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 224]

Kroniek
Koen Vermeiren / Gevleugelde en andere artikels van W.F. Hermans

De titel van de nieuwe reeks gebundelde artikels en essays van Willem Frederik Hermans Ik draag geen helm met vederbos (De Bezige Bij, Amsterdam, 1979) is ontleend aan een vers van Lodewijk van Deyssel, zoals al dadelijk uit de opdracht blijkt. De verzameling bevat teksten die in de loop van de jaren '76-'79 in diverse tijdschriften en dagbladen werden gepubliceerd (zo o.a. in Het Parool, NRC Handelsblad, Hollands Diep,...). Vooral qua structurering, maar ook niet zelden op het inhoudelijke vlak, vertoont deze uitgave een grote overeenkomst met de voorgaande bundel, Houten leeuwen en leeuwen van goud (De Bezige Bij, 1979), waarin het Hermans te doen was om ‘de afbraak van taboes’ (p. 9), zoals seks, waarheid, esthetische normen, het sacrale en de logica.

Ik draag geen helm met vederbos bestaat uit vijf grote onderverdelingen die alle een aantal min of meer thematisch-verwante stukjes bevatten. Zo richt Hermans in ‘Nederland's verrotting’ zijn polemische pijlen opnieuw op enkele vertrouwde doelwitten, zoals daar zijn: de democratisering in het Nederlandse onderwijs die lijkt samen te gaan met een daling van de (toch al niet noemenswaardig hoge) wetenschappelijke prestaties, dit mede door het feit dat het professoraat heden ten dage vooral het financiële belang laat primeren op zuiver wetenschappelijke ambities; het marxisme dat tot een schijnheilig puritanisme wordt verklaard, terwijl het kapitalisme als een ‘natuurlijk’ fenomeen wordt beschouwd. (p. 12)

I.v.m. de taak van de sociologie, die eerder beschrijvend dan ‘voorschrijvend’ zou moeten zijn (Hoe het niet moet, p. 54 e.v.), verwijst Hermans nogmaals naar het absolutistische karakter van de marxistische samenleving (p. 55). Ook reageert hij negatief op de benoeming van (de inmiddels overleden) Rudi Dutschke, die van revolutionair-gezinde student tot professor in de dialectische en Oosteuropese wijsbegeerte was geworden, zonder echter veel te hebben veranderd aan de antidemocratische maatschappij waarover hij het steeds had, maar waarvan hij tot een geneutraliseerd en vooral goed betaald onderdeel was gemaakt.

Een derde doelwit van Hermans' toorn is het gedrag van Nederland, dat volgens hem ‘sterk (doet) denken aan dat van een dronkaard die de halve

[p. 225]

wereld lastig valt met gezeur over de paar borreltjes die hij te veel opheeft, waarvoor hij iedereen eindeloos excuses aanbiedt.’ (p. 53)

Ook spreekt Hermans liever over te bestraffen ‘oorlogsmisdadigers’, daar waar de wetenschappelijke hoofdmedewerker aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, Mr. Bakker Schut, in zijn pleidooi voor de verdediging van een RAF-lid dat een Nederlandse agent doodde, het had over een oorlogssituatie waarbij de RAF-leden soldaten zijn en dus als krijgsgevangenen moeten worden behandeld. (p. 45)

Hermans' algemene verontwaardiging vindt nog steeds haar oorsprong in het feit dat er destijds in de Tweede Kamer (onterecht, zoals hij argumenteert op p. 9-12) een onderzoek werd ingesteld door De Koning en Pronk naar zijn activiteiten als academisch docent; iets wat aanleiding gaf tot ontslagname en vertrek van de auteur, die sindsdien in Parijs woont. De titel ‘Nederland's verrotting’ is hiervan eens te meer een scherpe uiting, die echter maar gedeeltelijk de inhoud van deze artikelencyclus dekt, die wel degelijk een breder maatschappijkritisch vlak bestrijkt.

Het tweede deel, ‘Gevleugelde en andere woorden’, heeft, zoals de titel reeds insinueert, te maken met literatuur en vooral met de makers hiervan. Nogmaals schrijft Hermans met veel lof over ‘Het Ik’, van Lodewijk van Deyssel, een boek dat hij vroeger reeds een meesterwerk heeft genoemd (Houten leeuwen en leeuwen van goud, p. 306). Ditmaal koppelt hij hieraan echter enkele beschouwingen over het dandyisme, waarvan hij de definitie van Baudelaire in ‘Mon coeur mis à nu’ (1862), overneemt: ‘De dandy moet er zonder ophouden naar streven subliem te wezen. Hij moet leven en slapen voor een spiegel. (...) Een groot man en een heilige zijn voor zichzelf, dat is het enige wat er op aan komt.’ (p. 72) In verband hiermee meent Hermans in de aforistische stijl van Van Deyssel enkele dandyeske kenmerken te ontdekken, waarbij de (haast paradoxale) contradictie tussen ‘zijn’ en ‘worden’ een belangrijk onderdeel vormt van het schrijverschap van Van Deyssel.

In ‘Bordewijks jeugdportret’ haalt Hermans enkele (anekdotische) herinneringen op i.v.m. deze zeer gesloten auteur. Knut Hamsuns ‘Honger’ en ‘Langs overwoekerde paden’, Apollinaire en Célines ‘Voyage au bout de la nuit’ en ‘Mort à crédit’ zijn auteurs en werken die Hermans ten zeerste bewondert. Ook over de Nederlandse vertaling van laatstgenoemde boeken is hij erg positief en tevens wijst hij op de grote overeenkomsten die er zouden bestaan tussen Céline en Multatuli, een andere auteur die door Hermans hoog wordt aangeslogen. Van Paul van Ostaijen prefereert Hermans de ‘Nagelaten Gedichten’, terwijl Gorters ‘Mei’ hem ‘bij de negende regel al kan gestolen worden’ (p. 167). Nijhoff's ‘Awater’ is dan weer rijk aan

[p. 226]

‘... volzinnen die door hun fraaiheid en door wat erin gezegd wordt, een soort algemene geldigheid bezitten en daarom in het geheugen blijven hangen. (...) Zinnen die ook betekenis hebben buiten het verband waarin de dichter ze gebruikte.’ (p. 171), maar i.v.m. de Nederlandse poëzie in het algemeen wil Hermans ‘... niet beweren dat de Nederlandse dichtkunst een keizer is die geen kleren aan heeft, maar helaas, knoopsgaten en knopen zitten menigmaal op plaatsen die niet bij elkaar aansluiten’ (p. 185).

Met de twee voorgaande citaten verwijst hij naar de waangedachte dat dichterlijke schoonheid ontstaat door ‘woorden los te zingen van hun betekenissen’ (p. 184), een uitspraak waarmee hij refereert aan De God Denkbaar Denkbaar de God, waar Mirabella Blom dan ook niets anders doet dan betekenisloze onzin uitkramen waarbij de woorden enkel volgens een klank-associatieve logica worden gerangschikt (p. 17, De God Denkbaar).

I.v.m. de beoordeling van poëzie tracht Hermans dan ook enkele normen en criteria naar voren te schuiven: ‘Dichterlijke regels noem ik beweringen die nieuw lijken of zelfs nieuw zijn en die zijn uitgedrukt in onbanale woorden. Dit alles moet dan gebeuren zonder de geijkte betekenissen van de woorden in de wind te slaan, zonder woorden te verminken door er lettergrepen uit te laten terwille van ritme of rijm, zonder woorden aan andere talen te ontlenen en liefst zonder de grammatica of de syntaxis te verkrachten. Deze voorwaarden dwingen de dichter geenszins iets mede te delen dat dadelijk te begrijpen is, of onmiddellijk aan de realiteit ontleend.’ (p. 169-170)

De voorstelling en bespreking van twee (onbekende) Indiase romans en het leven en werk van de dichter O.V. de L. Milosz moet op rekening worden geschreven van ‘een zekere eerzucht belangrijke auteurs te ontdekken waar je nooit over hoorde’ (p. 151, cfr. Houten leeuwen en leeuwen van goud, p. 306).

De mooiste en meest interessante opstellen zijn, mijns inziens, echter te vinden in ‘Volkskunst en Elitekunst’. Hier vernemen we o.a. dat Hermans een vurig ‘lezer’ is van wat hij de laagste literatuurvorm noemt, nl. encyclopedische geschriften, catalogi, adresboeken... en dit om wille van het daarin verzamelde feitenmateriaal. Ook kan hij het niet nalaten tegelijkertijd een steen te werpen in de richting van de ‘experimentele romanciers’, (p. 195)

Tevens tracht Hermans een onderscheid te maken tussen de volksroman en de ‘serieuze, literaire roman’, waarbij de laatste soort het leven beschrijft ‘zoals het is, of zou kunnen zijn, of geweest zou hebben kunnen zijn’ (p. 205), zonder enige ethische overdenkingen. De volksroman daarentegen ontstaat uit het aanwijzen van ‘mogelijkheden tot verbetering in de droe-

[p. 227]

vige toestanden die hij schetst’ (p. 205). Deze potentiële verbetering vindt men meestal belichaamd in een positieve held. Verder wijst Hermans nog op de gebrekkige conversatietechnieken die in de meeste Nederlandse romans zijn terug te vinden. Wat de marxistische romans betreft, deze zijn er enkel op gericht de maatschappij nog marxistischer te maken en hebben dan ook niets met literatuur als zodanig te maken.

Eén van de beste essayistische teksten uit deze bundel is naar mijn mening ‘Het boek der boeken’, waarin de auteur het heeft over mensen die hun hele leven lang bij een bepaald boek hebben gezworen waarin dan de gehele geletterde wereld zichzelf weerspiegeld kon zien. Dit was dan ook vooral het geval tot in de negentiende eeuw, waarna de toenemende wetenschappelijke en technische evoluties het mensbeeld voortdurend veranderden, waardoor het steeds moeilijker werd een vast identificatiepatroon te ontdekken. Toch is dit laatste, aldus Hermans, nog steeds een belangrijk (onbewust) leesmotief. (p. 237)

Zo vernemen we dat Hermans achtereenvolgens een enthousiast lezer was van Defoe's ‘Robinson Crusoe’, Slauerhoffs ‘Het leven op aarde’ en Multatuli's ‘Woutertje Pieterse’, allemaal boeken waarin de helden aan zichzelf overgeleverd zijn en zich om diverse redenen moeten trachten overeind te houden vanuit een geïsoleerde positie. Wellicht Herman's verborgen ego? Een geheimzinnige bewondering koestert hij ook nog steeds voor ‘Koning Arthur en de Ridders van de Tafelronde’. Een passage hieruit, die Hermans integraal overneemt (p. 232-236), gaat over Koning Arthur die, dodelijk gewond, de enige overlevende van zijn ridders vraagt om zijn betoverd zwaard, hem gegeven door de Dame van het Meer, in het water te werpen. Tot tweemaal toe tracht de ridder Arthur te bedriegen, maar de derde maal gehoorzaamt hij en terstond verschijnt een dodenschip dat de Koning opneemt. Het beschreven voorval vertoont een overeenkomst die te sterk is om toevallig te kunnen zijn, met een passage uit De God Denkbaar Denkbaar de God, waar de stervende Denkbaar tot driemaal toe zijn laatste getrouwe opdraagt om het mortier te laden met het kleine (magische) stukje stenen stengel, om daarmee de politievrouw aan flarden te schieten (p. 141). Ook O. Dapper Dapper tracht Denkbaar tweemaal te bedriegen, waarna hij de derde maal inderdaad het bevel uitvoert. Op dat ogenblik verschijnt er een mysterieus vliegtuig op zoek naar Denkbaar. De analogie is duidelijk, en aan de, nog steeds zeer onvolledige (en gebrekkige) interpretatie van de figuur Denkbaar, voegt het wellicht nog een mythologisch aspect toe.

In de rest van dit deel heeft Hermans het over de opening en ingebruikneming van het Parijse Centre National d'Art et de Culture Georges Pom-

[p. 228]

pidou (of Centre Beaubourg), een initiatief dat hij ten zeerste waardeert, maar waarbij hij de vrees uitdrukt dat vernoemd centrum zijn doel zal voorbijschieten en weer zal misbruikt worden door een gewetenloos publiek. Inderdaad blijkt, aldus Hermans, dat reeds na een jaar het Centre Pompidou hoofdzakelijk tot informatie- en ontspanningsruimte en toeristische attractie is uitgegroeid. Terzelfder tijd ontkracht hij hiermee het argument van linkse zijde dat de arbeiders opzettelijk uit het kunstleven worden geweerd.

Verder nog wat overdenkingen omtrent het fenomeen van de vrouw in de reclame en dit naar aanleiding van de opening van het Musée de l'Affiche, een kort stukje over de dichter Arthur Rimbaud en een interessante bijdrage over de Parijse fotograaf Atget.

In ‘Had Hitler toch gelijk?’, geeft Hermans o.m. een negatieve beoordeling van de film ‘Pastorale 1943’, gebaseerd op het gelijknamige boek van S. Vestdijk. De film ‘Wan Pipel’ van Pim de la Parra, omtrent de rassenproblemen en de economische toestand in Suriname, draagt daarentegen wel Hermans' goedkeuring weg.

Aan de barbaarse verovering van het Tsjaadmeer door Frankrijk o.l.v. Voulet en Chanoine koppelt de auteur enkele kritische bedenkingen over het Nietzscheaanse begrip ‘Übermensch’, een term die Paul Moraud van toepassing achtte op de eerder vernoemde, wrede en sadistische Franse veroveraars.

In ‘Twee Levens’ ten slotte schrijft Hermans, blijkbaar vanuit een soort van retrogevoel, over de romantiek van de belle époque en in het bijzonder over ‘Mes Cahiers bleus’, het dagboek van Liane de Pougy, een ‘demi-mondaine’ (zelfs het woord is uitgestorven, p. 355). Het dagboek betekent in de eerste plaats een belangrijk tijdsdocument voor hem. In ‘Peenhaar's biografie’ heeft hij het nog over de eens zo door J.P. Sartre gekraakte schrijver Jules Renard.

Hoe knap de meeste opstellen ook ditmaal weer zijn geschreven en hoe interessant vooral de tweede en derde cyclus zijn, toch, geloof ik, kan het herhaaldelijk weerkeren naar reeds vroeger bekende stokpaardjes, zoals het marxisme, het fascisme, de Nederlandse letteren, de toestand aan de universiteiten en de aanleiding tot het persoonlijk ontslag als docent niet meer worden vrijgepleit van een al te vrijblijvende oppervlakkigheid en, met momenten, zelfs een zekere zeurderigheid die de lezer voor geen enkele verrassing meer weet te plaatsen. Ook dreigt hierdoor de geloofwaardigheid en integriteit van de auteur, die hij tot hiertoe met groot succes heeft verdedigd, te verschuiven naar een soort gelijkhebberige pose die, ik herhaal het, niets afdoet aan de waarde van het reeds bekende feitenmateriaal, maar er wel de daadwerkelijke draagkracht van vermindert. Zelfs de scherpste

[p. 229]

bijl wordt na een aantal slagen bot!

Toch slaaft Hermans er in het merendeel der artikels weer in om door middel van de literaire vormgeving en de stijl ook die teksten waarvan het behandelde onderwerp misschien minder interessant is, erg vlot leesbaar te maken. Indien hij een helm met vederbos droeg, kon hij ook hiervoor weer een pluim in ontvangst nemen.