Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 7]

Luc Vanhaecke / Beelden uit een familiealbum

Hendrik had grootvader Breyse nooit gekend. Hij kende hem enkel van enige achttiende-eeuwse boeken. Die lagen bij zijn dochter Elisa, thans mevrouw De Backere, op de schoorsteen. Ze vormden een element van de nooit geheel verloren gegane aanwezigheid van de grootvader in het gezin De Backere.

De boeken waren daar enkel gelegd om hun marokijnen kaft met de accoladevormige goudstempels. Niet om hun inhoud, die vrij banaal en moraliserend was.

Het boekenbezit van François Breyse, gewezen officier, was groot geweest, maar niet kostbaar. Het huis dat hij eertijds met zijn echtgenote had bewoond, liet opzij, door de ramen van drie zijden, vele rijen boeken zien.

Daaruit had zijn echtgenote, zoals ze vond dat passend was in haar oude dag, de meest religieuze gepuurd. Het waren zeker niet de belangrijkste werken die ze wist te appreciëren, maar ze bewaarde de andere achter glas, en onderhield ze, met lijm en was, zorgvuldig en energiek.

Dat was zo met alles wat ze deed, van het aanleggen van fotoalbums, tot het onderhouden van haar tuin. Zij was een vrouw zonder problemen, die niet erkende dat er bij anderen problemen konden zijn.

Na de dood van haar man had ze zich toegelegd op het samenstellen van fotoalbums. Ieder die bij haar in huis kwam, familieleden zowel als onbekenden, kreeg ze onder de neus. Het was een middel om haar blazoen, dat na het verscheiden van haar man dreigde te verdoffen, wat op te poetsen.

Ze wist hem overigens perfect te vervangen. De perfectie had hij steeds geschuwd. Hij was immer alle uiterlijke vertoon uit de weg gegaan. Terwijl hij volgens haar de capaciteiten had om het hoogste in de wereld te bereiken. Het liet hem koud.

‘Glissez mortel, n'appuyez pas!’

Dat zinnetje typeerde hem. Het werd door de familie De Backere op moeilijke momenten vaak geciteerd. Het was een van die spreuken die in een familie soms nog generaties doorwerkt.

‘Savoir-vivre est un art, mais les artistes sont rares!’

Deze spreuk kwam uit de mond van een grootoom van Hendrik. Een man die tot zijn vierendertig samen met zijn broer had gewerkt in een Doorniks

[p. 8]

gekkenhuis. Als broeder. Na het plotselinge afsterven van die broer had hij het klooster bruusk de rug toegekeerd, en was hij in Brussel gaan wonen. Een stad die voor hem even vreemd was. Ruim vijftig jaar van zijn leven heeft hij in Brussel doorgebracht op een zolderverdieping, ongetrouwd. Hij wist zich met volkse kunstvoorwerpen te omringen. Zijn connaisseurschap was spreekwoordelijk.

De ouders van Hendrik hadden een schaatsertje in brons, dat nog van hem afkomstig was. Het steunde met zijn ene been op een boomstronk om de schaats vast te maken. De andere schaats lag onder de boom naar het ijs toegegleden. Hij was gekleed als een gezette burgerman met een aan de randen opgeslagen deukhoed en een lange pofferige jas. Hij stelde de winter voor.

Een ander figuurtje dat bij zijn tante op de salontafel stond was een jong kereltje. Hij zat neer tegen een soort braamstruik, die met enige ranken nauwelijks was aangegeven van achter tegen zijn smalle broek. Hij had lange sokken en enigszins geronde schouders, wat hem een ietwat vrouwelijk voorkomen gaf. Dit aspect werd nog versterkt door de naar opzij genegen wending van het lichaam. Hij steunde het hoofd in de hand. De elleboog, naar buiten gekeerd, rustte op de knie. Het was een sierlijke ruimtelijke en tegelijk gesloten beweging. Hij had een sikkel bij zich en een mandje proviand. In dat laatste stond een fles die als in een ijsemmertje dreef. Dat was de zomer.

Samen hadden de twee beeldjes wellicht nog eens deel uitgemaakt van een groep ‘de vier seizoenen’.

Bij deze twee beeldjes was het prettig verwijlen, vond Hendrik, vooral als men net had gegeten. Men rustte dan als het ware in hun beweging: ontspannen, ongehaast, en door het brons bevroren.

De grootoom van Hendrik, van wie de beeldjes afkomstig waren, doste zich als hij zijn familie bezocht, uit met witte overschoenen. Als hij dineerde, zo vertelden ze nog graag, lei hij de witte gesteven manchetten die over de mouwen van zijn jas schoven voor zich op tafel. Zo kon een erdoor gefascineerd kind er niet mee aan de haal gaan.

Om deze verfijnde trekjes uit het Brusselse burgerlijke milieu van omstreeks 1900 glimlachte de familie. Maar het was onwaarschijnlijk dat zijn begrip van ‘savoir-vivre’ op deze uiterlijke aspecten sloeg. Eerder was zijn kunst te leven op de kunst zelf geënt. Dàt was zijn levensstijl en zijn voornaamste genoegen. De schaarse uitstapjes met neefjes en nichtjes gingen onveranderlijk naar de Brusselse musea. Misschien waren die musea ook wel een voorname reden (naast zijn werk als cliché-etser bij een Franstalige Brusselse krant) dat hij in de hoofdstad bleef wonen.

[p. 9]

Ook mevrouw De Backere had aandacht voor de voorzaten in haar familie en voor die van haar man. Voor elk van de kinderen, Els, Annemie en Jorina, had ze een fotoboek aangelegd, van toen ze nog klein waren. Daarin stond het betreffende kind centraal, samen met de familieleden en ouders die het omringden.

Behalve voor ouders en grootouders was er in zo'n fotoboek plaats geruimd voor reeds lang overleden overgrootouders van beide zijden. Ook als kind zag men ze soms reeds tussen de ouders, en als zodanig was daarbij dan reeds een vroege opname van de over-over-grootouders. Samen vormden zij een indrukwekkend getal.

Wie slechts een paar bladzijden van zo'n fotoboek doorbladerde kreeg dan ook een onvergetelijke indruk van het vlieden van de tijd. Daarnaast kreeg men ook oog voor de constanten in de familie, die naar het betreffende kind leidden. Via sprongen en omwegen, lacunes en soms verrassend regressief. Men werd bij het doorbladeren van de albums door de vrouwen gewezen op de uiterlijke en karakteriële kenmerken die waren overgeërfd van al deze personen. Deze grootmoeder was breed van schouders geweest. Van haar hadden ze het allemaal een beetje, al de vrouwen. Deze grootmoeder was een doordrijver. Deze was simpel en eenvoudig, een perfecte gastvrouw. Zo scheen voor ieder van de kinderen, in zijn componenten, de weg naar het geluk open te liggen.

Mevrouw had Hendrik eens het geestelijk testament van haar vader getoond. Een gevouwen foliovel, in het midden met een gedraaid touwtje aan de lichtbruine kaft vastgehecht. Het touwtje was rood geel en zwart, en verleende het geheel een patriottisch karakter, wat waarschijnlijk wel gewild was.

Het testament was geschreven in een mooie calligrafische hand. Het was in een hard en realistisch Frans gesteld, dat herinnerde aan Pascal: ‘Je renonce à -’ kwam er herhaaldelijk in voor.

Samengevat kwam het erop neer dat hij afstand nam van de godsdienst zoals die door de kerken werd beleden, maar ergens aanvaardde hij toch, en dat benadrukte hij erg nadrukkelijk: ‘ce grand horloger’.

Het testament trof Hendrik niet om zijn inhoud. Na vier eeuwen godsdienststrijd of -vrede was die in feite doodgewoon. Maar het kwam hem vreemd voor dat deze op rust gestelde officier het nodig vond een spiritueel testament op te stellen.

Had hij Thomas Mann geheten, Hardy, Hesse of Rilke, was hij politicus geweest of filosoof, dan had de wereld het willen kennen of bezitten. Maar deze man was voor de wereld volstrekt onbelangrijk. Hij werd niet geacht

[p. 10]

een geestelijk testament te hebben.

Men kon het ook zo bekijken, bedacht Hendrik: het geestelijk testament van Rilke, Mann of een politicus was in feite niet belangrijker dan dit. Het toonde de relatieve waarde aan van zo'n geschrift. Daarom had het testament van deze relatief onbekende toch nog zijn waarde. Niet om de inhoud, maar om de vaste wil die eruit sprak om tegen de stroom op te roeien.

In '45, zo vertelde mevrouw De Backere, had haar vader in een stadje dat nu Pools is, in de ruïnes van een kasteel een ets en een pentekening gevonden. Zijn grafisch gevormd oog had het toch nog weten te waarderen. De Russen hadden in het kasteel alles kort en klein geslagen. Van Chinese vazen tot meubels en schilderijen. Ze schoten door de zoldering en gingen met mitrailleurs door de bibliotheek. Het communisme had grand-père daarna zeker geen goed hart toegedragen.

Hendrik bekeek het etsje dat in de woonkamer van de familie De Backere hing. Het was zeker niet van de hand van een groot kunstenaar, eerder van een amateur. Maar alles was accuraat getekend, met aandacht voor het detail. Het was verrassend in zijn eenvoud, in zijn soberheid van lijn.

Men zag er vier lage boerenwoningen op. Ze hadden rieten daken die reikten tot halverwege de ramen van de benedenverdieping. Ze stonden op een soort viersprong bij elkaar. Waarschijnlijk behoorden ze tot één reusachtige boerderij, met onderkomen voor meiden en knechten, samen reeds een klein gehucht.

Het waren identieke woningen als die welke Hendrik zich herinnerde van de illustraties die zijn moeder bewaard had uit haar jeugd. Ze behoorden als kind tot zijn vast speelmateriaal. Men zag er twee kinderen op, Hänsel und Gretel, in lompen gekleed en groen en roze ingekleurd (het waren bruingrijze foto's). Ze werden achternagezeten door een heks. Op het andere zag men Hänsel die op de knieën zat in een soort hondehok. Als in een soort liefkozing keek hij door de tralies naar Gretel. Hendrik had er als kind vaak van gedroomd!

Maar hier zag men enkel het decor, de lage boerenwoningen met hun hoge strooien daken zonder de angstaanjagende figuren. Ze verschaften hem rust, vooral omdat ze hem terug voerden naar een jeugd die nooit zo geweest was: ontdaan van allerlei op hem toeziende, met een bezem klaarstaande of in hun houding niet te verstane figuren.

Mevrouw vertelde ook nog van het Mariabeeldje dat naast de boeken op de schoorsteenmantel stond. Ze had het gekregen van een ambulant patertje ter gelegenheid van haar huwelijk. Waar ze ook gewoond had - en dat

[p. 11]

was in het begin op godweet hoeveel plaatsen - had het op de schoorsteenmantel geprijkt.

Het parelmoerachtige blauw, roze en goud kwam niet goed overeen met de doffe, warme kleuren van de boeken ernaast. Het was een typisch volks beeldje, popperig aangekleed, en als een Siënese of Byzantijnse madonna breeduitzittend met het kind op haar schoot, zonder dat het echter - net zoals met deze oosterse beelden - lomp leek.

Het beeldje had geen waarde, maar ze hield ervan. Het belichaamde haar geloof in de vriendelijkheid en de goedheid van de mens, en in zijn vermogen om dit op anderen over te dragen.

Dit vermogen werd de laatste tijd ernstig ondermijnd door de aanslepende depressie van Els. Het kreeg nog verder deuken door het herhaalde verschijnen van haar moeder, die aan de overkant van de straat woonde. Tot drie, vier keer per dag dook ze op.

‘Sainte-Beuve, waar is het boek van Sainte-Beuve?’ klonk het dan. ‘Het staat in de catalogus genoteerd als nummer één en ik vind het niet!’

‘Sainte-Beuve, j'ai jamais entendu parler de ça!’ antwoordde mevrouw De Backere daarop kategoriek. ‘Nee, mamaatje. Ik heb het niet. Hans heeft het zeker niet!’

Hans was haar broer, die interesseerde zich enkel voor vlaggeschepen. Zijn naam kalmeerde de moeder. Hij stond bij haar in hoger aanzien dan haar dochter.

‘Ik ga nog wat in de tuin werken’, zei de zeventigjarige tot Hendrik. ‘Kom je eens kijken? De bloemen staan prachtig nu, de forsythia's en de paaslelies. Ook de tulpen staan open. Ik vind de kleuren wel wat hel, maar dat is altijd zo met bloemen die bloeien op het eind van de winter!’

Hendrik liep mee naar buiten.

Toen hij terug binnenkwam zei mevrouw De Backere: ‘Ik kan het niet meer aan, Hendrik. Ik heb dertig jaar lang iedereen kunnen ontvangen, ik ben altijd voor iedereen vriendelijk geweest, maar er komt een moment -’

Ze maakte een geluid van ontsnappende stoom en een beweging dat het haar tot boven het hoofd gegroeid was.

Hendrik kwam regelmatig, de laatste tijd te regelmatig. Hij kwam vooral ook voor haar, voor Els. Hij praatte over boeken, over reeksen die hij wou vervolledigen, of het wel de moeite loonde, en over kunst.

Ze was niet bereid veel naar hem te luisteren. Maar als wraakneming op die ander die zij nog liefhad, liet ze hem voor haar acteren als een kleine vogel in een kooi die men voor zich, in het licht, op een tafellaken heeft gezet.

[p. 12]

Ze was zelfs geneigd de plooien die zij voor hem met de hand in het tafellaken maakte, de wal die zij voor hem optrok en waarachter zij zich verschanste, los te laten. Zonder echter het tafellaken volledig glad te laten worden, zeker zonder het openlijk glad te strijken.

Ze glijdt, zittend op de trap, een paar treden naar beneden. Zo hoopt ze iets van het gesprek tussen Hendrik en haar moeder op te vangen. Haar moeder zou met hem praten, hem in haar naam zeggen dat hij niet meer moest komen.

Er steekt onrechtvaardigheid in deze beslissing. Ze is niet iemand die graag kwetst, die graag vrienden verliest. Maar er moet een eind komen aan dit getreuzel. Het moet eens en voor goed klaar en duidelijk zijn.

Zo in gedachten loopt ze naar haar slaapkamer op de tweede verdieping. Daar neemt ze een paar boeken van haar grootvader in de hand. Ze bladert erin, zonder te weten wat ze vasthoudt.

De deur van de gang gaat open. Hendrik en haar moeder lopen naar de voordeur. Ze rent snel een paar trappen af en slingert met volle kracht de boeken door het trapgat naar beneden.

Ze rollen, als grote keien door de bergstroom van haar wrok in haar losgemaakt, zover haar woede reikt. Als die uitgeraasd is, blijven ze liggen.

Hij kijkt haar aan, zoals men een kind aankijkt dat iets ergs heeft uitgespookt. Als men het ziet vergeeft men eigenlijk al, omdat de eigen schrik over het gebeuren en om zijn welzijn groter is geweest.

Ze draait zich om, snel, om de tranen die haar in de ogen schieten te verbergen. Dan rent ze, met twee treden tegelijk, de trap op.

Het heeft weinig van een ultimatum.