Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 792]

Boekbesprekingen

Het Niemandsuur

Willem Persoon verdicht in zijn bundel Het Niemandsuur (De Bladen voor de Poëzie, 1977) de aard van z'n dichterschap in drie cycli.

De eerste behandelt de ambiguïteit tussen de gewone, pragmatische, drukdoende en per slot van rekening weinig zinvolle realiteit, en anderzijds de poëtische, waarin de dichter in ascetische concentratie - de kringen naar binnen volgend - denkt zinvoller te kunnen bouwen aan de geschiedenis, die echter nooit af is, want de einder verlegt zich steeds. Wat hij in deze poëtische realiteit eigenlijk bereiken wil, is nog niet duidelijk; het gaat hier kennelijk om een dichterschap in z'n beginstadium, dat zich bewust wordt van zichzelf, het keer op keer op diverse wijzen ervaart, zich erover verwonderend, het namen gevend, bijv. Niemandsuur, of ‘De struikeltrap der stilte’:

boven op de toren
waar de fluisterende winden
het relaas van mensendaden
nog slechts vaag overseinen

(...)
en door de ramen kan je kijken
hoe vrouwen middagmalen bereiden
voor mannen die uit torens komen
en niets dan stilte wensen
of deze toren
maar geen gesprek
dat bressen slaat in dijken
zorgvuldig opgebouwd (p. 10)

In de tweede cyclus maakt de lezer mee wat voor dingen de dichter zoal ervaart tijdens dat niemandsuur, dat poëtisch gezegend uur. Het zijn allemaal droeve inzichten; poëzie is aldus geen trooster, de ivoren toren geen schuilplaats tegen de zinloosheid des levens, maar wel een toestand en een plaats waar men zich scherper bewust is van pijnlijke toestanden, waar het vermoeden dat er wat aan de wereld schort, bevestigd wordt. Niet te verwonderen dat Willem Persoon er dan niet op gebrand is om lang in dat niemandsland te blijven, laat staan zich er volledig aan over te geven: hij behoudt z'n reserve, zelfs als hij met poëzie bezig is. En als 't hem allemaal te dreigend wordt, die inzichten omtrent zinloosheid, nietigheid, vergankelijkheid, hem dreigen mee te slepen, vlucht hij... in de liefde. Daar kan hij balanceren tussen beide werkelijkheden, weifelend, en gewild suffend: hij durft zich niet overgeven aan volle bewustwording, uit vrees zich erin te verliezen, ongelukkiger te worden, of nog maar eens bevestigd te vinden: tot stof

[p. 793]

en as zal 't wederkeren.

Dit gebeurt wel in de derde cyclus, waarvoor een motto van Villon gekozen werd. De gedichten in deze cyclus lopen geheel in 't spoor van Villon: in middeleeuws-aardse termen van vergankelijkheid verkondigt de dichter z'n levensbangheid, en verraadt hier feitelijk de onderliggende geest van materialisme. Maar het klimaat van nacht en ontij ebt weg, en stilaan breekt een nieuwe dag aan. Met open ogen - die nog pijn doen van afschuwelijke droomvisioenen - neemt de dichter z'n eigen omgeving waar, fris en eenvoudig: ‘ik verneem slechts / langs de dieren / die met dauw beschaduwd / murw geslagen staan te staren’ (p. 39). De eindtoon die deze bundel nalaat is niet vreugdevol, maar van een droefheid die gepaard gaat met weten.

Dit is een bevattelijke, hoewel niet gesimplificeerde bundel, toegespitst op een beperkte thematiek, die bekwaam en met gevoel voor nuances verwoord werd, echter zonder taalfranjes.

Annie Vyt

De droesem, de kater, het heimwee

Met Na de wetten van Afscheid & Herfst, met als ondertitel ‘fragmenten uit het leven van een burger’ (Amsterdam, De Bezige Bij, 1978) trekt Eddy van Vliet de lijn door, die begon met Het grote verdriet (1974). Een lijn van heel persoonlijke, nostalgische poëzie, over inderdaad afscheid en herfst.

In een gesprek met D. Billiet (Poëziekrant, 2e jrg., nr. 5), formuleert Van Vliet het als volgt: ‘De wetten van Afscheid: een aaneenschakeling van afscheid nemen met uiteindelijk het definitieve Afscheid. De wetten van Herfst: symbool voor de seizoenen; het onontkoombare doorgaan van het leven’. Twee wetten die elkaar dragen en versterken. De bundel is opgesplitst in twee duidelijk onderscheiden delen. Een eerste reeks gedichten geeft een soort poëtische autobiografie, in flitsen, fragmenten, vanaf het eerste woord ‘Verwekt’ tot de scheiding van zijn ouders, als hij dertien jaar oud is.

In een heel directe, narratieve taal worden momentopnamen uit een jeugd vastgelegd: meestal zijn het kleine dingen, a.h.w. begeleidende ervaringen bij de ervaringen en herinneringen waar het eigenlijk om gaat: de relatie tot de ouders, vooral de vader, de eerste ontdekkingen van de emoties waarrond het bestaan draait, de eerste ervaringen van afscheid.

De grootste kracht van deze gedichten zit in de wijze waarop de heel delicate en kwetsbare gevoelswereld van het kind, later de halve puber, wordt opgeroepen. Een gevoelswereld die heel vaag blijft, want opgeroepen door situaties, maar waarin vooral het sterke verbeeldingsleven treft, het imaginair-symbolisch reageren op de omgeving, de gebeurtenissen. Die symbolische reacties nemen soms zelfs de vorm aan van pseudo-rituele handelingen. Zo bijv. na het bezoek aan een kasteel met vergeetput:

‘Maanden na het sluitingsuur
begon ik achteraan in de tuin
te graven, nauwgezet en naar model’. (18)

Op dezelfde manier worden gevechten op de speelplaats omgedroomd tot veld-

[p. 794]

slagen ‘tussen christenen en heidenen’ (19). Daartegenover staan de frustraties van de alledaagse werkelijkheid, al was het maar (!) in het zwembad:

‘Ik had de keuze:
ofwel springen en met een bloedneus bovenkomen
ofwel rillend van de kou
mij schamen over mijn te dunne benen’. (20)

Zo is heel dit eerste gedeelte o.m. te lezen als een staalkaart van pogingen om met wisselend succes verbeelding en werkelijkheid met elkaar te verzoenen. Wat niet is, maar had moeten of kunnen zijn, wordt overgeheveld naar het imaginaire, maar natuurlijk precies daardoor ook als illusie ontmaskerd.

‘In een kistje sigaren bewaarde ik
rupsen die geen vlinders werden
maar vliegen’. (23)

Het tweede gedeelte van de bundel is vanuit het nu geschreven, en bevat hoofdzakelijk reflecties op de machteloosheid van de mens, de hulpeloosheid tegenover de tijd, de druk van het verleden en van de omgeving. De mens ondergaat het leven als een aanhoudend proces van verlies en afscheid nemen. En ‘wat rest is het slib, de droesem, de kater, het heimwee’.

Er is in wezen niet zoveel veranderd tegenover de kinderjaren. Alleen is de ontsnappingsmogelijkheid van de verbeelding nu afgesneden. Er is geen illusie meer, er is alleen nog eenzaamheid.

Na de wetten van Afscheid & Herfst is een heel homogene bundel. Er staan weinig uitschieters in, weinig gedichten die los van hun context zouden bijblijven. De kracht van de bundel zit veeleer in de totaliteit, de samenhang. De voornaamste, meest effectieve stijltechniek is hier misschien wel de herhaling: de amplificerende variatie van altijd hetzelfde grondgevoel. Het leven schuift weg voor het er eigenlijk goed geweest is:

‘Zo dikwijls heb ik gedacht
: later

het zullen de verre reizen zijn
de drinkgelagen en de nachten
waarin liefde een nooit eindigende illusie gaf

het zullen de brieven zijn
waar ik dag na dag heb op gewacht

de foto's waarvan de kleuren
de dood hebben beetgehad

zij zullen het zijn
van wier beeld ik niet zal kunnen scheiden

later

maar nu de tijd van de herinnering is aangebroken
is het verleden een vlekje op een kader,
een asbak,
het avondlicht in een hoek van de kamer,
het geluid van een kraan.

Hugo Brems

Het jaarboek van ‘De Fonteine’ 1975

Het laatst verschenen jaarboek van de Kon. Soevereine Hoofdkamer van retorica ‘De Fonteine’ te Gent bestaat ditmaal uit twee delen, resp. van 182 en

[p. 795]

279 blz. Het eerste volume bevat de zgn. traditionele bijdragen over de oude rederijkerij in het algemeen en het moderne toneelleven te Gent. De eerste drie opstellen hebben hun ontstaan te danken aan het in genoemde stad op 24 mei 1975 gehouden colloquium dat gewijd was aan toneel en muziek in de rederijkerstijd. Prof. W. Hummelen uit Nijmegen, stilaan onze beste kenner van het rederijkersdrama, sprak er over toneelinrichting bij de rederijkers in het algemeen. Hij stond voor het jaarboek niet de tekst van zijn lezing af, maar handelt over ‘inrichting en gebruik van het toneel bij Job. Gommersz (1565)’, een opstel dat niettegenstaande de in de titel vermelde beperking ons inzicht in mise en scène en dergelijke toneelaspecten van de meeste rederijkersdrama's aanzienlijk verruimt. De versdialogen uit ‘Die historie van Buevijne van Austoen’ die op het bewuste colloquium werden voorgedragen, worden door Dirk Coigneau in het geheel van de ingewikkelde laatmiddeleeuwse roman gesitueerd, terwijl H. Pleij, enigszins wijdlopig en enkele vraagtekens oproepend, maar toch met interessante voorbeelden en beschouwingen de functie onderzoekt die het rederijkerstoneel, het komische in het bijzonder, ‘als politiek instrument van een élite-cultuur’ kan hebben gehad.

Van Beatrijs de Groote is een studie opgenomen waarin op basis van enkele totnutoe nog onbenut gebleven documenten nieuw licht wordt geworpen op de houding van de overheid tegenover het Gentse rederijkersfeest van 1539. Schrijver dezes publiceert en commentarieert als aanvulling bij zijn opstel over Frans Fraet in het jaarboek 1969-1970 een refrein en een presentspel van deze Antwerpse hervormingsgezinde rederijker. Een presentspel is een bepaald soort tafelspel waarover Mevr. Lammens-Pikhaus handelt in haar inleiding tot het door haar uitgegeven en geannoteerde ‘Tafelspel van een man en een wachter’, in feite ook 'n presentspel. Verder lezen wij in het eerste deel van het hier besproken Jaarboek ook nog enkele beschouwingen van de hand van Dirk Coigneau bij de Anna Bijns-herdenking te Antwerpen in 1975, waarin een aantal interessante suggesties gedaan worden betreffende de verdere studie van de bekende ketterbestrijdster. V. Speeckaert handelt in een korte bijdrage over resp. ‘Werkzaamheden van de Gentse Multatulikring’ en ‘Toneelstudio 50 en Arenatheater’, waarna Prof. A. van Elslander twee onlangs overleden corresponderende bestuursleden, Dr. W. van Eeghem en Dr. J.J. Mak herdenkt.

Het tweede deel van het Jaarboek brengt de tekstuitgave van de eerste 150 folio's van Eduard de Denes, niet alleen kwantitatief maar ook kwalitatief indrukwekkend Testament Rhetoricael. Prof. Van Elslander, die met een uitgebreide staf medewerkers deze editie verzorgt, belooft de voortzetting ervan in twee nog te verschijnen boekdelen en hoopt in een laatste aflevering de ‘onontbeerlijke’ - het gaat inderdaad om een zeer moeilijke tekst - aantekeningen te laten verschijnen. Reeds vaak zijn beloofde commentaren bij tekstedities - we denken o.m. aan de in 1937 verschenen spelen van het rederijkersfeest te Gent - uitgebleven. Ditmaal hebben wij meer vertrouwen in de gedane toezegging, én omdat de verantwoordelijke man hiervoor, de hoofdredacteur van het Jaarboek zelf,

[p. 796]

gewoon is de daad bij het woord te voegen én omdat, naar ons weten, een groot deel van deze aantekeningen reeds opgesteld is. We kunnen er dus op rekenen dat we over enkele jaren over een werk zullen beschikken dat ongetwijfeld een hele reeks nieuwe studies zal inzetten, want dit Testament is een onderzoeksobject dat vanuit vele oogpunten bekeken kan worden. De boeiende inhoud nodigt er ook toe uit.

Lode Roose