Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 694]

Kroniek
Ludo Verbeeck / Rilkes ‘Duineser Elegien’ in Nederlandse vertaling

Rilkes Duineser Elegien behoren, samen met de Sonette an Orpheus, tot die meesterwerken van de Europese literatuur die door de bijzondere omstandigheden van hun ontstaan en verschijnen van het begin af sterk de aandacht hebben getrokken. In dat opzicht is het wel aantrekkelijk ze een ogenblik naast T.S. Eliot en Joyce te zien. De elegieën en sonnetten zijn The Waste Land en Ulysses, die beide in 1922 verschenen, niet enkel in de tijd nabij. Ze zijn het evenzeer in hun uitdagende opzet en schriftuur, waar door ze meteen op een andere orbiet zijn gaan staan, los van wat in de verwachting omtrent de ontwikkeling van de literatuur en de persoon van de auteurs scheen te liggen. De Duineser Elegien zagen het licht in 1923, maar deze publikatiedatum heeft de herinnering steeds minder aangesproken dan die stormachtige februarimaand van het jaar tevoren, toen Rilke in amper drie weken tijd de tien jaar vroeger op het slot Duino begonnen elegieën voltooide; tegelijk verzamelde hij de korf met de meer dan vijftig sonnetten waarin het orfische thema eveneens wordt aangeslagen en die aldus met de elegieën een waarachtig tweeluik vormen.

Het nieuws van het plotselinge dictaat van februari 1922, volgend op jaren van pijnlijke verstomming na de kortstondige aanzet in 1912, omgaf de dubbele cyclus al gauw met de lichtschijn van het uitzonderlijke dat een openbaring eigen is. Achteraf bekeken is het zeer de vraag of de faam van dit meesterstuk uit Rilkes atelier hiermee gediend was. De dichter heeft daar zelf in zijn brieven zeker toe bijgedragen. Ook bij de latere Rilke is in de brieven de narcistische verlokking nooit veraf; hij miste er de steun van de strenge vormtucht die hij zich in zijn dichterlijke arbeid met grote inspanning eigen had gemaakt en waardoor de kernen van waarachtige ervaring in het rijpe werk veel zuiverder tot gestalte zijn geworden.

De afstand die Rilkes jeugdwerk van het latere scheidt, wordt op eenvoudige wijze duidelijk, wanneer we de opdracht van bijvoorbeeld het Stundenbuch vergelijken met die van de Duineser Elegien. Daar heet het nog: ‘Gelegt in die Hände von Lou’, terwijl de opdracht van de elegieën aan de vrouw des huizes van het intussen door de oorlog verwoeste Duino luidt: ‘Aus dem Besitz der Fürstin Marie von Thurn und Taxis-Hohenlohe’. De

[p. 695]

dichter is hier uit de opdracht volledig verdwenen; de elegieën zijn niets minder dan een kostbaar document, gevonden in de bezittingen van de vorstin. Dit is niet zomaar een gebaar van hoffelijkheid tegenover zijn hoge beschermvrouw, vol bedwongen gevoel onder de dekmantel van het zakelijk protocol. Deze techniek van het quasi-anoniem maken van een tekst verbindt de elegieën meer dan op het eerste gezicht lijkt met het hen onmiddellijk voorafgaande grote dichtwerk, de Neue Gedichte, waarin Rilke de voor hem eigenlijk tegennatuurlijke poging ondernam dingen en ervaringen voor zichzelf te laten getuigen.

Maar het publiek zal wel niet op het verschil gelet hebben. De aureool van halfzachte dichter die Rilke zich door het Stundenbuch en de Cornet verworven had, werd door zijn latere ‘boodschappen uit het heelal’ (dit is brieftaal van Rilke) niet wezenlijk aangetast, dus ook niet gecorrigeerd. Dit wil zeggen dat het nagenoeg tot na de Tweede Wereldoorlog moest duren eer de echt vernieuwende werken zoals de Malte-roman en de Neue Gedichte aan een intussen ontnuchterde kritiek hun geheimen zouden gaan prijsgeven.

De elegieën sluiten inhoudelijk vrij consequent aan bij de roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge, waarvan de oudste fragmenten teruggaan op de ervaringen van de Parijse tijd, kort na de eeuwisseling, en die tot de vroegste experimentele teksten behoort waarin de crisis van de Europese geest haar weerslag vindt. Zij nemen in Rilkes ontwikkeling zulk een centrale plaats in omdat zij de existentiële thema's van de angst en het ‘leren zien’, die de losmaking van het individu uit de tot schijn geworden bindingen van het burgerlijke bestaan begeleiden, nog eens opnemen. Maar zij gaan nog een stap verder. De elegieën zijn tegelijk lyriek en filosofische levensvraag met de pretentie van een alomvattend antwoord. En was dit antwoord in zijn utopisch streven op het ogenblik van zijn ontstaan al door de tijd achterhaald, dan zijn ze toch op zijn minst de weerspiegeling van een moeizaam verworven houding in het bestaan. Ze getuigen van een langzame maar ongewoon sterke bundeling van innerlijke krachten en kunnen daarom zonder overdrijving als een kernstuk in Rilkes oeuvre aangezien worden waarin de dichter zichzelf nog eens samenvat en overstijgt.

De naam elegie verwijst naar een van de strengste, meest afgewogen vormpatronen die we in onze westerse literaturen kennen (hetzelfde geldt voor het sonnet). Men zou daardoor een ietwat verkeerde voorstelling kunnen opdoen omtrent Rilkes verhouding tot de traditie. Vergeleken met het klassieke elegische model, de lange, gedragen, uit het distichon ontwikkelde strofe, staan we bij de Duineser Elegien voor ruw behouwen brokken

[p. 696]

vers, ongelijk van omvang en met plotse verkortingen van de versregel, als het ware half bewerkt achtergelaten, ter plaatse gestolde inspiratie. Dit maakt echter tegelijk de vreemde schoonheid uit van deze teksten. Niet het metrum, niet het patroon, maar de adem is hier het opbouwprincipe: deze haalt op een rationeel niet verklaarbare wijze de inhouden uit de diepte op en stuwt ze voor zich uit en schikt ze. Deze eigenzinnige vormdynamiek geeft ons een goede indicatie van de wijze waarop Rilke met de elegieën en de sonnetten in de traditie staat, ook in de filosofisch-theologische traditie van het avondland (waarop we hier niet kunnen ingaan): als een limiet.

Zo behoren de Duineser Elegien tot die werken die wel altijd aanstoot zullen blijven geven, niet enkel wegens hun hermetisme, en die daarom als het ware de commentaar afdwingen. Ook vertalen is een vorm van commentaar en zelfs zeer vruchtbare; Rilke vertalen is echter ronduit gezegd een waagstuk. De Nijmeegse hoogleraar in de algemene literatuurwetenschap W.J.M. Bronzwaer heeft het (afgezien van een oudere, ongepubliceerd gebleven poging) als eerste op zich genomen een volledige Nederlandse vertaling van de elegieën te brengen onder de titel: De Elegieën van Duino 1912/1922. Een Duits-Nederlandse uitgave van de Duineser Elegien, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door W.J.M. Bronzwaer (Ambo, 1978). Het is een bewonderenswaardig werkstuk, doorwrocht en indrukwekkend. Het zou een gemeenplaats zijn te zeggen dat deze vertaling een schakel toevoegt aan de niet onaardige geschiedenis van de Rilke-receptie in Nederland en Vlaanderen. Bronzwaer wil kennelijk verder gaan: in de zin van het voorzichtig herstel dat zich op dit ogenblik, ook in Duitsland, ten aanzien van het werk van deze omstreden dichter aftekent, wil hij een bijdrage leveren tot een beter verstaan ervan. De auteur noemt dit bescheiden een didactisch doel: de ‘Nederlandse lezer van vandaag de toegang tot de Duineser Elegien vergemakkelijken’.

Daarmee weert Bronzwaer de ambitie van een literaire vertaling echter geenszins af. Hij ziet zich voor de keuze gesteld tussen een poëtische vertaling en een parafrase in proza, die hij terecht verwerpt. Alleen lijkt dit ons geens geldig dilemma; wil wil vertalen, moet het eigen idioom creatief inzetten, hoe zakelijk of didactisch zijn doel ook zij: waar ligt hier precies de grens met het z.g. poëtische?

Wel kan gezegd worden dat de auteur zich met al de zakelijke en wetenschappelijke waarborgen heeft omringd die bij een vertaling van teksten als deze nodig zijn. Daarom vooreerst de synoptische uitgave: de Duitse tekst blijft het leesveld beheersen. De selectief gehouden aantekeningen getuigen van een gefundeerde kennis van de welhaast oeverloze (en erg

[p. 697]

ongelijke) Rilke-literatuur, met een voorkeur ook voor die commentaren op de elegieën die de weg van de tekst verkiezen boven die van de biografische of de filosofische duiding; we noemen hier slechts de klassiek geworden commentaar van Guardini en de nagenoeg exhaustieve van Jakob Steiner. In de inleiding gaat de auteur uitvoerig in op de vrij bewogen geschiedenis van de Rilke-receptie, ook die bij ons. Tenslotte vinden we in appendix nog Rilkes bekende brief aan zijn Poolse vertaler Hulewicz en een viertal fragmenten met vroegere Nederlandse vertalingen van de Duineser Elegien, waaronder één van Hans Andreus en één van Albert Verwey.

Deze laatste appendix levert interessante toetsingsmogelijkheden bij de lectuur van Bronzwaers tekst. Zo blijkt het van Andreus opgenomen fragment uit de tweede elegie de Duitse tekst meer van nabij te volgen. Als algemeen kenmerk kan gelden dat de vertaalarbeid van Bronzwaer een intensief proces van interpretatie heeft doorlopen en dat de sporen daarvan in het eindresultaat met opzet niet zijn uitgewist. Of de ene uiteindelijk beter geslaagd mag heten dan de andere, hangt van een reeks onbepaalbare factoren af zoals intuïtie en ook wel geluk. In elk geval bereikt Bronzwaer herhaaldelijk prachtige resultaten, niet alleen door een verduidelijking van de grondtekst, maar ook poëtisch gezien. Als voorbeeld moge hier de beroemde tweede strofe uit de tweede elegie dienen, waar Rilke het ongrijpbare fenomeen van de ‘engelen’ in een deeltjeswolk van metaforen tracht te omsluiten:

Volmaakte eerstelingen, gij oogappels der schepping,
bergketens, morgenzonbeschenen toppen des Als, -
stuifmeel der godheid in bloei, portalen
des lichts, gangen, trappen, tronen,
zalen van zijn, gelukzalige schilden, tumulten
van onstuimige verrukking, en dan opeens, elk voor u,
spiegels, die hun eigen afstralende schoonheid
terugwerpen weer naar zichzelf, in het eigen gelaat.

De omzetting in andere beelden, in anders gearticuleerde syntagma's is hier volkomen en vloeit in een nieuwe concreetheid over. Waar deze omzetting niet volledig is of kon zijn, draagt zijn tekst noodgedwongen een meer reflexief karakter, zonder daarom in het abstracte te vervallen.

Echt moeilijk wordt het eerst bij de zgn. kernwoorden, een soort ideogrammen, die in een uiterste verbinding van plasticiteit en abstractie als een net van elkaar kruisende en wederzijds verrijkende betekenissen over

[p. 698]

de elegieën spannen; hier kan de lezer als het ware met de vinger de diepere zininhoud van een heel tekstfragment raken en toch blijven deze betekenissen zelf ook nog verwijzingen, die het diepste niet vrijgeven. Er zijn er een hele reeks: ‘brauchen’ in de 1e elegie, ‘Zuschauen’ in de 4e en 5e, ‘Verkündigung’ in de 7e, ‘Bezug’ en ‘Verwandlung’ in de 9e enz. ‘Brauchen’ (een voorvorm van het latere ‘Bezug’?) wordt zeker gelukkig weergegeven met ‘zich aangewezen weten op’, maar het concrete betekenissubstraat van ‘gebruiken’, ‘verbruiken’ (‘verbrauchen’ in de 5e en 9e) gaat daarin onvermijdelijk verloren. Waar ‘der andere Bezug’ met ‘de andere betrokkenheid’ werd vertaald, wordt de betekeniscomponente ‘relatie’ versterkt ten nadele van de semantische substantivering van ‘Bezug’ tot ‘de andere ruimte’. ‘Verinnerlijking’ voor ‘Verwandlung’ beklemtoont het eindresultaat van de operatie; de betekeniscomponente ‘ommekeer’ en misschien zelfs een rest van herinnering aan de christelijke idee van ‘transsubstantiatie’ konden daarbij niet behouden worden.

De vertaler ziet zich op gelijkaardige wijze op de proef gesteld bij die passages waar de gewaagde, heel eigen zegging van Rilke een speciaal door hem aan de woorden opgelegd perspectief insluit. Een goed voorbeeld van onvertaalbaarheid (en dus van onenigheid onder vertalers) levert een regel uit de 7e elegie:

Denn mein

Anruf ist immer voll Hinweg;...

Bronzwaer vertaalt: ‘Mijn aanroep welt slechts in één richting’ en legt zich zodoende nagenoeg neer bij de parafrase die Guardini van dit vers geeft. Is daarmee het beperkende aspect ‘slechts heenweg’ (en dus geen uitzien naar een tegemoetkoming vanwege de andere) niet te zeer naar voren gehaald? Angelloz (Collection Bilingue, Aubier) vertaalt ‘voll Hinweg’ met ‘plein de refus’ en opteerde aldus, reeds vóór Guardini, voor een nog radicaler lezing van ‘Hinweg’ als gesubstantiveerd bijwoord: ‘weg van hier’. Schuilt er in dit ‘Hinweg’ echter ook niet iets van het primitieve offergebaar van het wegwerpen (naar de godheid toe)? Dan kan ‘Hinweg’ tegelijk ook als ‘Hingabe’ gelezen worden; eerst dan, lijkt het ons, verkrijgt de dubbele rol van de roep als overgave en afweer zijn eigenlijke spankracht. Eenzelfde fenomeen van semantische verdichting doet zich voor bij de talrijke woordvormingen met ‘über’: ‘übertönt’, ‘übersteigt’, ‘Übergewicht’, ‘übersteht’, ‘überfüllt’, ‘überzählig’. De vertaler geeft hier met wisselend geluk voor ‘der Nächte Übergewicht’: ‘een tegenwicht in de nacht’, voor ‘übertönt’: ‘naar een hogere eenheid voeren’.

Ja, wo noch eins übersteht,

ein einst gebetetes Ding,...

[p. 699]

uit de zevende elegie wordt vertaald als: ‘waar er een overbleef’; ook hier kunnen de betekeniscomponenten ‘doorstaan’, ‘be-staan’ (in de sterke zin) niet tot hun recht komen.

Men kan het de vertaler niet ten kwade duiden dat hij Rilkes ongewoon sterke gebaldheid omzet in een meer evenwichtige, verklarende maar ook noodgedwongen ietwat vervlakkende tekst. Ook ik ben me te zeer bewust van de strijd op twee fronten die een vertaler moet leveren, om deze opmerkingen als kritiek opgevat te weten. Het zijn vragen. Wie er op doorgaat, begint welhaast zelf aan een herschrijving-in-vertaling. Ik neem aan dat Bronzwaer dit niet als het geringste der complimenten aan zijn werk zou beschouwen. Dan kan een lezer, die er zich over zou beklagen dat hij de beroemde regel uit de eerste elegie:

Denn das Schöne ist nichts

als des Schrecklichen Anfang,...

in het Nederlands niet als sententie terugvindt, het met gerust geweten ook eens uitproberen. Zelfs Albert Verwey was in 1923 al over dit vers gestruikeld.