Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 619]

Kroniek
Armand van Assche / Een landkaart van gisteren verkende plekken

In zijn nieuwe dichtbundel Ontwerp van een landschap zoekt Willy Spillebeen naar de schaarse stapstenen in het leven die draagkrachtig genoeg kunnen zijn om een menswaardiger, minder kwellende toekomst te bereiken. De naam die de dichter voor deze leefbare toekomstwereld bedacht, luidt: Credosperamo, een synthetisch woord waarin ook de waarden van de gewenste wereld en van de weg er naartoe opgesloten liggen.

Wie nu verwacht dat Spillebeen in deze gedichten een visionaire, mythische wereld zou construeren waarin hij zijn wensen voor dichterlijke waarheid neemt, komt bedrogen uit. Wel wordt de nood aan een radicaal vernieuwd mensbegrip herhaaldelijk uitgedrukt, maar het nieuwe land, waarvan Spillebeen ‘de dichter-cartograaf’ (31) wil zijn, blijft mistig in de ijle contouren van een wanhopige onvervuldheid hangen. In de plaats krijgt de lezer een boeiend psychisch verslag van de talloze motieven die de dichter beletten zijn Credosperamo als een kant en klaar continent in te beelden en gestalte te geven.

Enkele motieven wil ik hier op de voorgrond plaatsen omdat ze, naar ik meen, ook de krachtlijnen van de bundel uitmaken.

Spillebeen is te genuanceerd ingesteld ten opzichte van de werkelijkheid en er ook te hecht en veelzijdig in verstrikt om zich in een totale verbeeldingsroes of een absolute visie te kunnen storten. Al ontgoochelt hem de dagelijkse realiteit en gaat hij erin tekeer als ‘een wrevelige vreemdeling’ (27) of wil hij haar ontvluchten (‘Had ik vleugels ik vloog voorbij de wereld.’ 64), toch brengt zijn zin voor relativiteit en zijn vrees voor bedrieglijke zelfverblinding hem reeds in het volgende vers terug op de wereld (‘Maar zelfs mét vleugels lukt het geen mens.’ 64).

Spillebeen slaagt er niet in weg te vluchten van wat hij verafschuwt. Waar zou hij trouwens naartoe vluchten als hij zoals het kind ervan overtuigd is: ‘er is alleen deze wereld’ (64). Het is dan ook in deze tastbare, bekende wereld dat hij zijn landschap wil ontwerpen, ‘van wérkelijk naar wààr’ (46) of ‘wérkelijker dan écht want wààr’ (69), want deze wereld is de enig echte maar vooralsnog niet de ware, d.w.z. nog geen rechtschapen, waarheidsgerichte wereld.

[p. 620]

De dichter beseft wel hoe de wereld kan veranderen bij naleving van de oude christelijke waarden - geloof-hoop-liefde - maar een vluchtige blik rondom zich en in de geschiedenis volstaat om zijn hoop te doen wankelen: zowel het christendom waaraan hij zijn waarden ontleende als het marxisme lieten beide een tragisch bloedspoor in de geschiedenis na (68) en ook de mens zelf wordt in essentie te licht bevonden om zijn eigen visie en verlangen te realiseren:

van een mens

die wikt en weegt en zich te licht
bevindt van een levenslang verlangen
naar troost en verzoening met de mens
die de maat van alle dingen is
en geen andere god meer heeft dan zijn
eigen geschiedenis gemaakt door de mens
tot verderf van de mens en voorbeeld van
zijn toekomst? (25)

Als dan ook nog de poëzie machteloos wordt verklaard (‘Ook schrijvende los ik niets op’ - 21), werkt Spillebeen zich in het uitkomstloos dilemma van een gevangene: tegenover de onuitroeibare hoop op een betere mens staat het onvermogen van de mens zelf en van de dichter die zich niet met het menselijk tekort kan verzoenen.

Wat Spillebeen ook verwijderd houdt van zijn Credosperamo, is zijn cyclische levensvisie, waarin begin en einde als in een kringloop worden beheerst door de dood. Deze bepaalt elke actie in het leven, is vader en moeder tegelijk:

Later geloofde ik dat van alle goden
enkel de god met dode diereogen
schrikbarend simpele bestaat.

Hij is mijn vader en mijn moeder.
Geen boeteoffer baat. (12)

In zulke visie ontbreekt eigenlijk een waarachtig toekomstperspectief. De toekomst is hoogstens een variant op het verleden, wat Spillebeen doet uitkijken naar ‘een nieuwe kindertijd’ (63). Maar ook deze hoop wordt vlug de grond ingeboord; de tijd glijdt onherroepelijk voorbij en elke terugkeer naar een zuiver begin of naar het oude vaderland (Ithaca) is afgesneden.

[p. 621]

‘Het kind is dood. De nieuwe / mens nog niet geboren’ (29). Toch blijft de drang naar vernieuwing als een blinde oerkracht die zich moedwillig en onpersoonlijk doorzet: ‘Er moet geboren worden’ (7).

De uiteindelijke realisatie lijkt te bestaan uit een verwerkt, ingehaald verleden: ‘Ik ben geworden wie ik was’ (19) en hiermee echoot Spillebeen een vers van Nijhoff die in ‘De soldaat en de zee’ schreef: ‘Ik werd die ik was gebleven’.

Ter verdediging van deze kern-identiteit, verweert de dichter zich krampachtig tegen mensen en wereld:

Jarenlang leerde ik een pantser kweken
om trouw te blijven aan mezelf. (18)

En ik volg in déze wereld
een zomercursus in overleven
ik kom onder de mensen
en leer hun schutkleur kennen
en zelf gebruiken als het moet. (20)

Uit de zopas geciteerde verzen spreekt reeds het laatste motief dat ik wil vermelden, namelijk de verscheurdheid van de dichter tussen zichzelf en de wereld, en ook binnen zijn eigen psyche. Toch is deze breuk niet zo pathologisch dat zij hem tot een afwereldse irrealiteit zou brengen. Een ontsnapping aan zichzelf of aan de wereld ontmaskert Spillebeen als zelfbedrog: ‘Ik weiger mijn zonnebril op te zetten / in dit verblindend licht.’ (21)

Zo trekt de dichter zich uiteindelijk terug op de barricade van een bijna ‘machteloze maar onoverwonnen’ weerspannigheid tegen het fatum, van een opstandig humanisme dat het leven als enig doel erkent (‘Geen eeuwigheid heb ik vandoen’. - 77) en een hardnekkig levensbejaën wil najagen, ‘om volledig aanwezig te zijn / in de dag die vergaat naar de nacht’ (80). In deze aan het existentialisme verwante levensvisie vormt de liefde het enige lichtpunt; zij is een meestal idyllisch tegengewicht, een laatste houvast: ‘Sterk als de dood werd de liefde.’ (16)

Uit het voorgaande blijkt dat Spillebeen een sterk met gedachten beladen belijdenispoëzie schrijft, waarin de existentiële problemen en de affectieve reacties erop meer op de voorgrond dringen dan de taalexpressieve creatie. Hij bedient zich overvloedig van allegorische beelden (de dierenriem en de jaargetijden in de conceptuele opbouw van zijn levensopvatting) eerder dan van intuïtieve symbolen. Ook vermijdt hij niet het discursief en refe-

[p. 622]

rerend spreken waardoor de suggestiviteit en het beeld in zijn poëzie sterk in de verdrukking komen. Maar moet poëzie expliciete verwoording vermijden? Schrijft Spillebeen zwakke verzen als hij opmerkt:

Verbeelding als een wanhopig geloof
tegen geniepige resignatie
die niet meer revolterende wanhoop is? (66)

Of hangt de criticus hier vast aan een (overjarige) symbolistische poëtica? Wel opvallend is dat men als lezer bij zulke versregels zijn aandacht voelt verschuiven van de tekst weg naar de mens en zijn persoonlijkheid achter de tekst. Soms heeft men het gevoel dat daardoor de textuur van het gedicht te dun, te doorzichtig wordt en te weinig spel laat aan de verbeelding, maar Spillebeen weet in zijn beste momenten voldoende emotionaliteit in zijn ritmiek te integreren om de aandacht gaande te houden.

De kracht van Spillebeen ligt in de overtuigende intensiteit waarmee hij elke genoegzaamheid of vroegtijdig vastgeroeste levenskijk weet te doorprikken. Wie deze gedichten leest, ziet niet zozeer in de vervoerende ogen van een woordrijke muze, maar in de ogen van een ernstig, diepdenkend mens.