Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 615]

Kroniek
Hugo Brems / Wanneer ik dan mijn handen op de aarde leg zijn het kleine handen

Bij Uitgeverij Manteau verscheen, in een bijzonder smaakvolle lay-out van Rikkes Voss, de postume bundel Poezebeest van Jotie T'Hooft. Na alles wat er sinds Junkieverdriet gebeurd, geschreven en gepubliceerd is, is het niet gemakkelijk een sereen en objectief oordeel over deze gedichten uit te spreken.

Vast staat voor mij dat Jotie T'Hooft een dichter was met een zeldzaam talent, een onwaarschijnlijke feeling voor de juiste en noodzakelijke formulering. Maar het heeft er de schijn van - en gezien zijn leeftijd is dat alleen maar normaal - dat hij nog onvoldoende kritisch gewapend was om in zijn eigen werk het definitieve van het toevallige te onderscheiden. Dat bracht in zijn vorige bundels een opvallende kwalitatieve heterogeniteit mee, die in dit werk nog sterker naar voren komt. Een heterogeniteit die ook te maken heeft met het eclectisme van invloeden die op hem inwerkten. Hij leefde en schreef tegelijk in de wereld van de literatuur, de pop-muziek, de SF, strips, drugs, cultuur en underground-cultuur. Zo bevat deze bundel enkele van zijn beste maar ook van zijn zwakste verzen. Vergeleken bij het vroegere werk (De laatste gedichten laat ik hier buiten beschouwing) is deze poëzie geëvolueerd naar een eenvoudige, directer zegging, die zowel het volmaakte als het banale vers meer kansen biedt. Sommige gedichten zijn werkelijk schrijnende, in hun eenvoud aangrijpende uitdrukkingen van eenzaamheid en verlorenheid, in andere vervalt de dichter in sentimentaliteit tot op het huilerige af, om dan weer om te slaan naar zelfbeschermende ironie, in verzen als: ‘'t herte gaat van weemoed overstag’, of in ironiserende kerkhofromantiek. Het gebruik van zwarte humor is overigens een aspect in de poëzie van T'Hooft, waarop nog te weinig gewezen is.

De bundel bestaat uit vier afdelingen. De eerste, ‘Reizen’, staat in het teken van verlangen en tijd. Het reizen is het symbool van de innerlijke levensweg, van de zoektocht naar een geloof, een houvast, en tegelijk naar het onbekende, een andere dimensie: naar zee, naar Afrika, Martinique, het Zuiderkruis. Maar de reis is ook een reis in de tijd, die niet terugkeert, die onafwendbaar naar de ondergang voert. En elke ontdekking op de reis is

[p. 616]

een ontgoocheling. Er is geen bestemming tenzij de dood, het verlangen naar roerloze rust, naar slapend verzinken. Vanaf de eerste verzen weet de dichter dat zijn verlangen definitief is, niet te stillen, onherstelbaar:

‘Er is een gat in mijn hoofd en dat gaat
niet meer dicht, nooit meer.’

Wanneer dan ook een droom van bestemming opduikt, zoals ‘Het zuiderkruis’, wordt die onmiddellijk gebanaliseerd en verkleind tot wat hij in werkelijkheid is, een illusie:

‘Vannacht zouden we het Zuiderkruis zien.
(...)
Maar wij keerden ons af,
weer een ster armer.’

Het is niet moeilijk om in deze gedichten een mengsel te herkennen van dichterlijke fantasie en drugvisioenen. De gedichten worden daardoor het verslag van een poging om in een andere, fantastische dimensie het leven draaglijk te maken, en van de mislukking daarvan:

‘We zagen de spraakwatervallen van Speed,
hangende tuinen, verre sterrebeelden
die toch nabijer dan medereizigers waren.
(...)
Twee spiegels, tegenover elkaar geplaatst
boden ons een oneindig perspectief.

En toch, dacht ik, er moet méér zijn.’

De afdeling ‘Poezebeest’ groepeert gedichten rond liefde en eenzaamheid, of zoals de titel van het eerste gedicht zegt: ‘Liefde en ellende’. Na een verslag van ellendig zoeken volgt de eenvoudige vaststelling:

‘Maar niets was erger dan nu, ik wou
dat je bij me kwam en in mijn ogen keek.’

Dergelijke verzen zijn, vooral ook in het licht van de dood van de dichter, schokkend door hun onverhulde directheid. Daar is geen kunst meer aan, het is gewoon de noodkreet van een drenkeling. Ze verwijzen nog enkel

[p. 617]

naar de spreker zelf en naar zijn situatie, ze zijn niet voor interpretatie of afstandelijke lectuur vatbaar. Die directheid, die de grens van poëzie overschrijdt kan, zoals hier, sterk ontroerend zijn, maar kan ook, in een minder strak gespannen context, banaal worden. Andere gedichten in deze bundel zijn daar voorbeelden van.

De beste gedichten staan in de afdeling ‘In het gesticht’, momentopnamen van zichzelf en anderen in een psychiatrische instelling tijdens een ontwenningskuur. De gedichten zijn weer heel direct, met een ruime inbreng van realistisch verhalende elementen. Het haast surrealistische, bevreemdende kader van het ‘gesticht’ vormt een goed decor voor de uitbeelding van ontreddering, eenzaamheid en vervreemding van het bestaan, zoals in ‘Waanidee/Projectie’, over ‘Bed 19’:

‘Wanneer hij in de tuin wandelt herinnert
hij zich dat hij tuinman was - hij was
geen tuinman, hij was booglasser -
en harkt glimlachend met zijn handen
de paden aan.’

En is er een volmaakter verwoording mogelijk van de hele tragiek van de dichter dan de slotstrofe van ‘In het gedicht’:

‘Er zijn momenten waarop ik eeuwenlang
mijmerend volmaakt gelukkig ben:
wanneer ik dan mijn handen op de aarde leg
zijn het kleine handen.’

Die laatste twee verzen zijn voor mij, zonder overdrijving, van dezelfde orde als de enkele losse regels van dichters als Boutens, Van Ostaijen, Claus e.d., die een leven lang bijblijven, omdat ze een perfect afgeronde, tot pure taalvorm gestolde uitdrukking zijn van een heel subtiele, niet anders te verwoorden bestaanservaring.

De laatste afdeling dan, ‘Adieu’, is heel wat minder sterk. Hier vinden we de grootste concentratie van spanningloze gevoelsuitingen, wat gemilderd door ironie, maar ook daarin niet overtuigend.

Het gaat er meer en meer op lijken dat de poëzie niet meer de tijd kreeg om zich te vormen, door de indringende nood die spreekt uit verzen die roepen om redding, om contact.

[p. 618]

Men kan er als lezer niet onderuit deze bundel óók te beleven als een document dat schreeuwt om concrete hulp. De evolutie, die in de poëzie van Jotie T'Hooft te lezen is, is er een in omgekeerde richting: van formele objectiviteit naar ongevormde directheid. Het gedicht schuift meer en meer achter de dichter en verdwijnt in sommige gevallen helemaal, om plaats te maken voor kreten en signalen.

Dat gaat ook thematisch samen met beelden die op regressie wijzen, die een verzinken, een versmelten met de aarde, met de moeder oproepen. Dat is o.m. de centrale betekenisdimensie, in de boven zo uitbundig geprezen slotverzen van ‘In het gedicht’.

De hele poëtische wereld wordt kinderlijker, naïever, kleiner. Zo klein maakt de dichter zich, dat hij kan ontsnappen door de mazen van het leven, naar de kleurrijke visioenen van de diepzee.