Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 611]

Kroniek
Marcel Janssens / Het tweede Anton Zevenbergen-boek

Na De seizoenen schreef Clem Schouwenaars een tweede roman over zijn romanesk alter ego Anton Zevenbergen, De stervende Galliër. Het ongewoon lijvige boek werd zoals de eerste Zevenbergen-roman uitgegeven bij B. Gottmer/Nijmegen en Orion/Brugge. Het telt niet minder dan 519 pagina's. Schouwenaars ondertekent: Lo, oktober 1976-februari 1977. Het zal dan toch zo zijn dat Clem Schouwenaars z'n romans in één ruk pleegt te schrijven, want om zoveel pagina's op zo korte tijd vol te krassen moet je trafakken als een dwangarbeider en mag je niet veel anders onder de hand hebben. Niemand zal de vlotheid van Schouwenaars' stielvaardigheid ontkennen. Hij levert telkens weer proper handwerk zonder haperingen af, waar je als lezer rustig dóór kunt gaan als met een mes door de boter. Het ene woord is niet zwaarder of hoger dan het andere, de vertelmachine loopt soepel en losjes, de ene bladzijde is niet treffender dan de andere, en allemaal samen, met meer dan 500 rug aan rug, vormen zij netjes een kanjer van een boek. Zo'n roman vraagt de lezer goedmoedig en gezapig om veel tijd. In Schouwenaars' vertelritme zit een en ander van de psyche van zijn hoofdfiguur Anton Zevenbergen, die zelf een wat lymfatische, gelijk- en goedmoedige tobber is, een goedige bonk met een zee van tijd daar in zijn vrijbuitersbestaan in Lo, of hoe de literair getransponeerde plaatsen waar Schouwenaars zelf zich ophoudt, ook mogen heten. Ik had tijdens mijn lange, lange leesuren in het gezelschap van Zevenbergen de indruk dat de structuur en de stijl van dit boek niets anders zijn dan het talig spiegelbeeld van diens lankmoedige innerlijk.

Nu kan zo'n vlotheid licht kleurloos gebabbel worden. De neveneffecten van Schouwenaars' vakkundige handigheid zijn mij het duidelijkst voor ogen gekomen tijdens mijn moeizame lectuur van het al te lange en taaie tweede deel, De Duitse bruid. Het eerste deel, De late wandelaar, dat handelt over Zevenbergens pogingen tot inburgering in Antwerpen na zijn overwintering in de Cayenne (waarover De seizoenen handelt), werd nog binnen de perken gehouden. Je hebt daar alvast van meet af aan het prettige bevoel van een nieuwe kennismaking met een oude bekende, de Zevenbergen uit de Cayenne. Het eerste deel behandelt overigens de tijd waarin het

[p. 612]

succesrijke boek De seizoenen geschreven kon worden. Aldus wordt de lezer die het werk van Schouwenaars wat gevolgd heeft, op aangename manier in het nieuwe boek binnengeloodst. Maar weldra gaat het boek daar ook al lijden onder allerlei uitbreidings- en omsingelingsmaneuvers. Vrij veel personages uit de vriendenkring stappen met Zevenbergen mee op, het gezelschap uit de Vaincu (!) wordt geïntroduceerd, er dagen weer vrouwen rond de aantrekkelijke veroveraar op, er wordt over en weer gereden naar de Westhoek, enzomeer, enzomeer.

Kortom, de memel zit er al voor een deel in. De seizoenen, het boek als dankbaar en louterend afscheid aan de Cayenne, gaat heel vlug van de hand: ‘'s Maandagmorgens nam hij een nieuw cahier, vulde zijn pen en zette zich aan het werk. Maar reeds na een paar bladzijden voelde hij dat dit haast geen werk genoemd kon worden. De woorden, de zinnen volgden elkaar op, als vanzelf. (...) Het was een ontlading en een hooglied, en na één dag schrijven wist hij dat niets of niemand hem zou kunnen verhinderen het boek te voltooien.’ (53)

Welnu, hetzelfde moet zich met De stervende Galliër voorgedaan hebben. Dit boek fungeerde wellicht ook als ontlading en als bezwering van een bewogen verleden, waarin de Duitse bruid Renate en haar man Raf Togener Zevenbergens wegen kruisten. Karakteristiek is, dat Raf Togener, die de verdere intrige zal beheersen tot een eind in het derde deel, pas na 140 bladzijden in de roman opduikt. Rond Renate en Raf wordt naar mijn smaak te veel waardeloos garen gesponnen. Het was voor de drie hoofdpersonen een nare tijd, met veel spanningen en onverwachte wendingen, zelfs met dramatische conflicten. Maar de verteller hoefde dat allemaal in z'n weeïge narigheid en met z'n vele kleine, ook banale kanten niet zo omstandig te rapporteren. Het boek wordt daar naar mijn gevoel echt zeurig. Het vertelde is mat en hinkt op herhalingen, de vertelwijze is daar het glansloos evenbeeld van. Een karakteristiek staal van de vertelinhoud en van de verteltrant in het doorgezakte tweede deel is het zielige gezeul met de babysitter van Florian: auto in, auto uit, woonkamer in, woonkamer uit. Aan het symbool van Zevenbergens triest bestaan naar de geliefde ‘Duitse bruid’ heeft Schouwenaars nogal wat regels besteed!

Het derde deel, Het muiterslot, behandelt de periode van de vestiging aan de rand van de Cayenne (in Lo) na de definitieve scheiding tussen Renate en Raf. Het dominerende thema heeft evenwel betrekking op het schrijverschap van Antoon Zevenbergen, die na al die sentimentele perikelen onder sterke psychologische druk staat en het alsmaar moeilijker heeft om zich blijvend op z'n schrijfwerk te concentreren. Het ongeluksjaar vol misère met Renate en Raf putte hem uit. Ik ben leeg, zegt Zevenbergen, ik voel

[p. 613]

me als een stervende Galliër die over z'n eigen wapens struikelde (470). Het derde deel wordt veel meditatiever. Zevenbergen praat veel in zichzelf, houdt monologen vol zelfbeklag voor de spiegel, of hij praat met Renate over z'n probleem. Hij zoekt een uitweg uit de impasse. Het schrijven dat maar niet wil openbloeien in een nieuw boek, zal hem verlossen. Gaandeweg neemt de muiter in hem de bovenhand op de zachtaardige dromer. Van auto-biografisch ik-schrijver zal z'n schrijverschap zich ontpoppen tot een meer sociaal gericht getuigenis over problemen in de maatschappij. Althans, dat ontwerpt hij in veelvuldige mijmerstonden, alleen of met Renate, als mogelijke nieuwe oriëntatie van zijn werk. Die wending ligt al over de grens van de tijdsspanne die De stervende Galliër bestrijkt; misschien wordt die nog eens uitgeplozen in het derde boek van een Zevenbergen-trilogie? Op het eind van het boek lijkt de thuisgekomen muiter op z'n werkkamer bij het zolderraam daartoe z'n pennen al te slijpen...

In de structuur van het boek trof mij het meest van al de alternantie van epische voortgang en pauserende reflectie. Waar de vertelling echt op moet schieten, gaat Schouwenaars heel concreet en zakelijk te werk. Zelfs futiele details, die de verteldraad onnodig verzwaren en compliceren, zal hij met overbodige zorg uitrafelen. Over het algemeen is De stervende Galliër weer een heel degelijk specimen van Schouwenaars' technisch kunnen. Een verhaal met pakkende peripetieën op z'n poten zetten, dat kan hij wel. Te meer daar hij de gebeurtenissen handig kan doseren en afwisselen met fragmenten waarin hij z'n ‘problemen’ uiteen kan zetten. Daartoe maakt hij gebruik van dialoog, monoloog, introspectie, reflectie (soms in de ‘erlebte Rede’). De problematiek is wel anders gedoseerd in de drie delen. In De late wandelaar wordt veel over de polariteit stad/land gesproken. Na zijn terugkeer uit de Cayenne voelt Zevenbergen zich door de stad uitgedaagd. De stad die hem verziekte, kan hij als tegengift niet missen. De ambivalente functie van de stad wordt in talrijke scènetjes uitgebeeld. Van meet af aan wordt de polaire spanning tussen de Cayenne en de grootstad gecompliceerd door toevoeging van de twee overige componenten in de thematiek van De stervende Galliër: de vrouwen en het schrijven. Leven en schrijven zijn zo innig in elkaar vervlochten dat elke verblijfplaats verbonden wordt met het schrijven van een boek. Het tweede deel is vooral geconcentreerd rond de persoon van Renate, wat veel gemijmer over liefde, huwelijk, kinderen met zich brengt, terwijl in Het muiterslot de problematiek van het schrijverschap weer meer aan bod komt. Nu de schrijver Zevenbergen eindelijk een stabiele gezinsrelatie blijkt te hebben opgebouwd, voelt hij z'n schrijflust opdrogen. Het derde deel biedt het relaas van een krisis in Zevenbergens schrijverschap; de uitweg zou een meer sociaal-

[p. 614]

kritisch gericht schrijven kunnen zijn. Zoals altijd bij Schouwenaars blijven leven, vrouwen en boeken voortdurend in elkaars buurt.

Wat de psychologie van Zevenbergen - en de zelfuitbeelding van de auteur - betreft, voegt De stervende Galliër niet zoveel toe aan De seizoenen. Anton gedraagt zich in het nieuwe boek weer als de goedige, onpraktische man met een groot hart, die nogal eens toegeeft aan opwellingen en de dupe wordt van situaties die hij met z'n gebrek aan praktisch vernuft niet baas kan. Erg ondernemend is hij niet, hij wacht de gebeurtenissen liever af of hij neemt er in ieder geval z'n tijd voor om ergens krachtdadig op te treden. Hij is een zachtaardig mijmeraar die z'n wijsheid graag in aforismen kwijt wil. Na z'n ‘burgerlijke bloeitijd’ is hij zuinig gaan leven in bescheiden voorwaarden die hem goedmoedig de luttele, gemoedswarme vreugden des levens hebben leren cultiveren en waarderen. De Zevenbergen uit het laatste boek lijkt me nog ironischer geworden dan die uit De seizoenen. De Cayenne heeft de problemen die hem de stad deden ontvluchten, helpen oplossen. Meer en meer ziet hij eertijds belangrijk geachte dingen in hun werklijke omvang, d.w.z. als ‘opgefokte futiliteiten’ (48). In mij is geen droefheid meer en geen angst, kan hij bij het begin van het tweede deel al zeggen (146). De psychologische ontwikkeling van Zevenbergen bestaat er vooral in, dat hij zijn problemen leert relativeren. Schrijven lijkt voor Schouwenaars vooral een oefening in relativeringskunst geworden te zijn. Met beminnelijke bescheidenheid relativeert hij de Vele Grote Woorden die het leven en de literatuur opblazen. Z'n zachte humor of goedlachse ironie liggen in dezelfde lijn. Een lichte accentverschuiving in de typering van Anton, de man, de minnaar en de schrijver, doet zich in het derde deel voor, waar, zoals gezegd, de bescheiden schrijverswoning als een muiterslot met schietgaten wordt voorgesteld.

Nu is het algemeen bekend dat de zelfuitbeelding in De stervende Galliër voor een groot deel autobiografisch is. Natuurlijk, wanneer Clem Schouwenaars zoals verscheidene van zijn collega's in Noord- en Zuid-Nederland, op zo expliciete manier de autobiografische kaart speelt, kan hij ondanks de literaire dosering van feit en fictie en ondanks de retouches in het psychologisch vlak op de duur gewoon niet vermijden dat de historische feiten en mensen de overhand gaan nemen op de romaneske. Of die inbeslagneming van andermans privé leven, hoe literair ook gearrangeerd, nu echt hoeft en mag, is allicht meer een ethische dan zuiver-literaire vraag. Maar bestaat er ook niet zoiets als artistiek fatsoen, dat niet door normen, maar door ‘un je-ne-sais-quoi’ van discretie en zelfrespect beregeld wordt?