Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 530]

Kroniek
André Demedts / Albes verzamelde gedichten

Gottmer, Nijmegen & Orion, Brugge 1977. 389 blz.

In 1977 - vier jaar na Albes overlijden op 10 oktober 1973 - verschenen zijn Verzamelde Gedichten. Hoewel het boek bijna vierhonderd bladzijden telt, bevat het lang niet alle poëzie die hij uitgegeven of aan bladen en tijdschriften afgestaan heeft. Uit sommige bundels, zoals zijn eersteling Praeludium (1930), werd zelfs geen enkel stuk overgenomen, wat erop wijst dat de nu aangeboden verzameling door een kritisch bloemlezer samengesteld werd. Van een zuiver esthetisch standpunt uit had hij meer mogen weglaten, maar tegen die bedenking zal het bezwaar gegolden hebben dat een verdere beperking van de inhoud een mistekening van de persoonlijkheid van de dichter tot gevolg kon hebben en dat verkeerde, want onvolledige beeld, de menselijke ondergrond en meteen de waardering van het werk geschaad zou hebben.

Wij mogen niet helemaal buiten beschouwing houden dat Albe, behalve honderden bladzijden poëzie, ook romans, verhalen, toneelspelen, kritische beschouwingen en een onoverzichtelijke reeks jeugdboeken nagelaten heeft. Wij schuiven dan nog zijn talrijke journalistieke bijdragen aan allerlei periodieken opzij. Ten dele heeft noodzaak na de naoorlogse bestraffing waarvan hij een slachtoffer was, hem tot die onverpoosde bedrijvigheid verplicht, maar wij geloven toch ook dat die drang om bezig te zijn, zich zelf te bevestigen, zijn inzichten en meningen openbaar te maken, hem in het bloed zat. Wel kenschetsend is dat zijn rusteloosheid niet uit een geestelijke onrust voortsproot. Blijkbaar was hij een diep gelovig man, veeleer een belijder van zekerheden dan een tragische persoonlijkheid, die door zijn innerlijke gebrokenheid tot dichten werd aangezet om daarin, zoals Gezelle gedurende zijn donkerste jaren, een houvast te vinden.

Wij bewonderen in Albe de olympische toeschouwer op het leven, gevoed door een rijke klassieke cultuur en de vrucht van zijn veelzijdige belangstelling. Tegelijk een vriend van de mensen, die jaren lang een deel van zijn tijd voor zieken en beproefden opgeofferd en tot de ontvoogdingsstrijd van ons volk ruimschoots het zijne bijgedragen heeft. Menigkeer onder het lezen van zijn werk kwam het beeld van de rederijker-romanticus Prudens van Duyse, de voornaamste en vruchtbaarste Vlaamse dichter uit de eerste

[p. 531]

helft van de negentiende eeuw, ons voor ogen. Ook hij heeft veel geschreven om te getuigen. Onweerstaanbaar als het welwater naar de bovenste bodemlaag, steeg in hem de poëtische aandrang naar omhoog. Hij drukte meteen een gedachte, ervaring of gevoelsaandoening uit en kwam er later niet toe om die spontane ontboezeming nogeens onder de loep te nemen. De bezieling was echt en toch zou hij zich door een latere bewerking van de tekst, met meer aandacht voor het oproepingsvermogen van de taal, een kunstenaar van groter formaat betoond hebben.

Albes Paradijsvogels uit de gelijknamige bundel (1931) behoorde eens, zoals Urbain van de Voorde het stelde, tot ons poëtisch patrimonium. Tussen de twee oorlogen werd het gedicht dikwijls geciteerd of voorgedragen door jonge mensen, die voor zijn idealistische levensvisie en symbolische beeldspraak bijzonder gevoelig bleken. Marnix Gijsen prees het in Peripathetisch Onderricht I (1940) als ‘een vers van een gehalte dat we sedert lang niet meer gewoon waren in die uithoek der letteren die Karel van den Oever met bittere spot de “pastoorspoëzie” heeft genoemd.’ In die jaren bestond bij onze letterkundigen, denken wij slechts aan Van der Hallen, Moens, Gijsen en Timmermans, een opvallende belangstelling voor de levensbeschouwing en natuurmystiek van Franciscus van Assisi, ten dele uit verzet tegen de verder schrijdende verstedelijking en mechanisering, ten dele uit heimwee naar een vreedzame wereld van gelijkwaardige, om elkaar bezorgde mensen. Jaren lang heeft Albe getracht nogeens het accent en terzelfder tijd de bijval van Paradijsvogels te halen, zo in volgend gedicht uit Cherubijn en Mens:

‘Een jonge arend stort
het licht uit
en waant zijn schaduw buit.

Breekt dwaas
zijn sterke schachten
op het valse aas.
Somber
dekt de warme borst
haar kille omber.

En waar het schelle licht
zijn schaduw heeft geschetst
ligt
een arendsjong gekwetst.’

[p. 532]

Het vers is merkwaardig voor de dichttechniek van de schrijver, die dikwijls door middel van een breed uitgewerkt beeld zijn inhoud verwoordt. Aanvankelijk hecht hij minder belang aan het ritme, wat de zwakste zijde van zijn poëzie uitmaakt, ook aan een precieze woordkeus en de suggestieve muzikaliteit die in het werk van zijn tijdgenoot Buckinx zo'n voorname functie toebedeeld kreeg. Albe is een dichter van gedachten, in de eerste plaats van zijn godsdienstige overtuiging, die vooral maar niet uitsluitend in zijn tweede periode de grondstof voor zijn lyriek verschaft heeft. Hoogtepunt daarbij zijn de Mariagedichten, die tussen 1940 en 1959 zijn ontstaan. Geen twijfel aan de waarachtigheid van zijn godsdienstbeleving en toch ontbreekt aan haar artistieke vertolking, naast haar hoog strevende bezieldheid, iets van de dieper aangrijpende erkenning van ons aller tekort.

Dit zeggen wij niet omdat wij ons door de moderne of liever romantische kunstvisie laten misleiden. De dorre didactiek van rederijkers en rationalisten daargelaten, treffen wij in alle eeuwen epische, dramatische en lyrische werken aan, die zo hedendaags overkomen als wat nu wordt geschreven. Dan moeten wij natuurlijk onze eigentijdse propagandisten uitsluiten. Reeds nu lijken zij zo goed op elkaar dat hun werk niet uiteen te houden is. Neem uit de literatuur haar waarmerk, de levensadem van een oorspronkelijke persoonlijkheid weg en meteen verdwijnt de eenmalige taalvorm waardoor haar schoonheid bepaald wordt.

Dat veel gedichten van Albe uit een spontane opwelling ontstonden, wordt door aanvangsregels als de volgende bewezen:

‘Mij is de schone vreugd ontgaan’ (56)
‘Hier sterft de tijd, hier sneven de seizoenen’ (110)
‘Gij allen toch die weet hoe broos dit leven’ (103)
‘Mijn lief, ik span de snaren van mijn zinnen’ (126)

Daarop sluit doorgaans nog een strofe met dezelfde natuurlijke bewogenheid aan en dan begint, wat ieder die zich aan dichten waagde ondervonden heeft, de remming in te treden die de verdere logische en ook ritmische ontwikkeling van de zin onderbreekt. Om die moeilijkheid te overwinnen is innerlijke concentratie en taalverbeelding gevergd tot eindelijk de verwoording ontstaat waarin echt en juist de ideale eenheid getroffen wordt. Het lukt lang niet altijd. Van Gezelle weten wij het door zijn ‘slapende botten’ waaruit geen bloemen ontloken. Albe liet zich niet ontmoedigen en schreef verder, hoe prozaïsch het mocht klinken, wat zijn denken hem opdrong. Hij beschreef eigenlijk zijn inhoud, afwijzend wat hem waarschijnlijk een verwerpelijk estheticisme toescheen. Op die manier heeft hij met uit-

[p. 533]

stekende bedoelingen alle oneerlijkheid willen vermijden, maar is hij niet aan een zeker maniërisme kunnen ontsnappen.

Op zijn eerste dichtperiode zijn er nog drie andere gevolgd. Met Van adellijken Bloede (1942) is hij onder de bekoring van Van de Woestijnes sensualisme, traag deinend ritme en vermoeide woordkeus geraakt. Even luisteren naar enkele voorbeelden: ‘Zegen dit hoofd, mijn God, en geef het ruste’ (89), ‘Ontbind deemoedig uwe haren, vrouw’ (94), ‘Het blijde lied versterft ter vogelkele’ (117) en ‘Ik ben met u alleen en gij mijn éénge luister’ (119). Opmerkenswaard is wel dat hij tegelijk de vroegere opbouw van zijn gedicht verandert. De zinnen van zijn vierregelige strofen zijn nogeens zo lang, de inhoud wordt beschrijvend in plaats van synthetisch, wat meebrengt dat bepaalde uitweidingen uit rijmdwang aangevoerd, de eenheid en meteen de betekenis van het gedicht schaden. Niettemin kunnen wij uit dit tijdperk gekozen enkele van zijn mooiste gedichten aanhalen. Zij spelen in op het thema vrouw, liefde en dood, en dragen veelal geen titel, wat erop duidt dat zij waarschijnlijk de neerslag van een stuk levensgeschiedenis zijn. Dat autobiografische karakter gaat met een sterker bekommernis om de natuurlijkheid van de verwoording verenigd:

‘Gij allen toch die weet hoe broos dit leven
uit draden van een spinrag is geweven
en tussen twijg en winde of meidoornwand
de vlugge spin haar ijle doodsnet spant,
zo voor de wesp als voor de zoete bij
wier angels tot een doorn verdorren,
wier vliezen in 't venijn verschroeien,
gedenk de dood, ook in de bloei der mei.’

In het derde seizoen van zijn poëtische bedrijvigheid heeft Albe onderwerpen en bezieldheid voor zijn poëzie in de bijbel en het evangelie, de Griekse mythologie en eigentijdse gebeurtenissen, zoals de verwoesting van Hirosjima of de dood van Ezra Pound, gezocht en gevonden. Zodoende heeft hij getracht zijn gezichtseinder te verruimen en aan de belijdenislyriek uit zijn eerste bundels een meer objectiverende inhoud te schenken. Sprekend over Christus, Apollo en Orpheus of over de gruwel die de Japanse stad verdelgde, vergeleek hij zijn eigen leven en lot met personen en feiten uit de gewijde en profane geschiedenis of de wereld van sagen en legenden. Waar zijn beeldend vermogen hoofdzaak bleef slaagde hij in een meesterlijke karakteristiek als ‘Thebe, treurende koningsstad / in een ringwal van lijken’, of bij het uitwerken van een fragment zoals het slot van Korinthe:

[p. 534]

 

‘Verblindend Korinthe

 

met hemelen van zilver en lood,

 

nog immer bouwt aan uw burcht,

 

de trotse Akrokorinthos,

 

Sisyphos, uw koning in nood.

 

 

 

Over uw flanken en marmerresten,

 

over distels en affodillen

 

van uit het ravijn van de dood

 

wentelt hij naar uw steile kruin

 

het blok van marmer en lood

 

en van zijn eindeloos tortuur

 

draagt uw onbarmhartig puin

 

duizenden sporen, één blessuur.’

Ten slotte blijft nog een reeks van dertig gedichten, die hier onder de verzameltitel Limbus voor het eerst verschijnen. Naar hun stijltechniek beschouwd betekenen zij een terugkeer naar Albes beginperiode. Geest en gemoed blijken evenwel verrijkt en verdiept door meer levenservaring, die aanslibbing van teleurgestelde verwachtingen, uren van vreugde en verdriet, met wat zij als wijsheid opleverden, het besef van onze beperkte mogelijkheden en onvervulbare verlangens. De verzen zijn bedachtzamer geschreven, waarschijnlijk toen een tijd erover heen gegaan was nogeens doorgenomen, verbeterd en tot een eenvoudiger verwoording herleid. In hun naakte soberheid zijn ze, wars van overtilde of dode taal, échte literatuur geworden:

‘Zie in u zelf
als in het boek,
waar ik de blijde
bladzij zoek

waarop gij schreeft,
nog argeloos kind,
dat gij mij als
een moeder mint.

Lees in u zelf
de bladzij na,
waarop ik in
uw hartschrift sta.

Zij is vergeeld,
gekreukt, gemijt,
een blijdeloze bladzij
vergetelheid.’