Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 363]

Kroniek
Marcel Janssens / Johnie Verstraete over de ambiguïteit van de ontwikkeling

Johnie Verstraete bundelde drie verhalen onder de titel Om de orde te herstellen zei de ambassadeur (Manteau, 1977, 104 blz.). De feitelijke gegevens waarop ze steunen gaan terug op eigen ervaringen in Afrika, meer bepaald Guinea, en op geschriften over de ontwikkelingsproblematiek in een onafhankelijk geworden zwarte staat. Elk verhaal beschrijft de ingewikkelde machinaties van een complot dat uitloopt op een (mislukte) aanslag op een president. De hoofdfiguren van De militaire coup, De aanslag en De huurlingeninval zijn telkens andere Duitsers, maar je mag evengoed aannemen dat drie keer dezelfde coup verteld wordt als dat over drie verschillende aanslagen gerapporteerd wordt. De onduidelijkheid daaromtrent ligt perfect binnen de hoofdtoon van het boek die er een is van verwarring, ambiguïteit, tegenstrijdigheid. In ieder geval worden drie keer de onontwarbare contradicties en paradoxen van de ontwikkelingsstrategie in Zwart Afrika op verhalende wijze aangetoond. Dat de hoofdfiguren - de hoofdintriganten - blanke westerlingen zijn, Duitsers en ex-nazi's dan nog wel, verhoogt nog de complexiteit van situaties waar met naïeve ready-made-ideetjes over ontwikkelingssamenwerking niets aan te lievemoederen valt.

Het eerste hoofdpersonage, Helmut Claussen, organiseert als veearts een campagne tegen de runderpest. Hij is in Afrika gesukkeld nadat hij zijn verleden ‘verfrommelde’. Hij is meer voor zijn landgenoten op de vlucht geslagen dan dat hij zich tot ontwikkelingswerk aangetrokken voelde. Van politiek begrijpt hij niets. Alleen weet hij dat er nergens nog plaats is voor hem. Wat doe je nu met zo iemand als de Duitse ambassade van oordeel is dat enkel een militair regime in staat is ‘om de orde te handhaven’ en daartoe een rechtstreekse staatsgreep tegen een met Russen en Chinezen flirtend regime gaat beramen en dekken? Dat wordt een heksenketel van misverstanden en spaaklopende subversieve acties. Het verhaal laat allengs een chaotische warboel zien, waarin de ontwikkeling én de revolutie, de orde én de wanorde even onbestuurbaar en Europeanen zowel als zwarten even onbetrouwbaar blijken te zijn. De corruptie holt de revolutie uit, zowel die van rechts als van links. Kolonialisme, socialisme, economische samen-

[p. 364]

werking en sabotage, het vormt allemaal één kluwen waar geen kat haar jongen nog in terugvindt. De verteller mengt zich soms als wij-figuur in het verhaal om ironisch de triestige onzin van het hele corrupte gebeuren nog wat aan te dikken. Zinnen worden herhaald en krijgen leidmotief-waarde; door refreinwerking onderstreept de verteller het corrupte van een coup. Zijn afstandelijke ironie, die de illusie van een objectieve reporterstijl doorlopend komt doorbreken, laat van de edele motieven achter de ontwikkeling, bij blank zowel als bij zwart, niet veel overeind.

Hetzelfde klimaat van trieste vergeefsheid overheerst in het tweede verhaal, De aanslag, met als centrale figuur graaf Carl von Thiessenhaussen, een zonderlinge amuseur, met een ingenieursdiploma in Conakry verzeild, een edelman in de tropen, vervelingsziek, decadent estheet, een geknipt man om ons in te lichten over de slaapkamergewoonten van blanke ontwikkelaars in Guinea. Ook hij geraakt verwikkeld in een poging tot staatsgreep waarvan niet helemaal duidelijk is of ze nu pro- of anti-westers gericht is. Carl, de olijke profiteur, vindt de ondoorzichtige rotzooi in ieder geval amusant en zelf wordt hij in de warwinkel van intriges het pittoreske (en picareske) element. Met zijn kompaan Emile, de dichter, evenzeer libertijn, avonturier en ‘progressist’ als hij, zal hij uiteindelijk een prowesterse staatsgreep leiden, natuurlijk via de Duitse ambassade. Natuurlijk mislukt de aanslag, een paar keer zelfs, zoals in elke goede slapstick. Emile beweegt zich altijd in het gezelschap van zijn zgn. mitrailleurmeisjes, wat aan het relaas over een revolutie op de kentering der tijden voor Zwart Afrika nog meer de allure van een opera buffa verleent. Maar wie met vuur speelt... Op de duur wordt het avontuur ernst, de revolutie is niet meer in de hand te houden, het onvoorzienbare in een land als Guinea is onvoorstelbaar vindingrijk, alles loopt in het honderd, terwijl de gekke Carl als in een gooi- en smijtklucht van her naar der rondtolt. Uiteindelijk blijkt weer alleen een militaire machtsovername in staat ‘om de orde te herstellen’ (72). Maar inmiddels zit alles toch even muurvast als tevoren.

Het groteske imbroglio, zo zegt de verteller, ligt binnen de logica van een revolutionaire coup onder de tropen. Daar lukt alles bijna of bijna net niet, wat op hetzelfde neerkomt. Als alles tot in de puntjes geregeld is, zodat niets mislopen kan, valt onder de tropen logischerwijze te verwachten dat precies een paar zaken gebeuren die niet voorzien waren. Altijd loopt er wel een gek als Carl von Thiessenhaussen rond die zijn verstand voorbijpraat en de vonk van het onvoorziene doet uitslaan. In een wip slaat rechts om in links, pro in contra, rechts in averechts, enzovoort. Het groteske verhaal over Carl en Emile toont een in de grond intrieste poespas waar privébelangen en collectief welzijn, geheime rapporten en officiële leugens,

[p. 365]

zuivere zielen en corrupte profiteurs, blank en zwart en zo meer volgens onnaspeurbare tropische wetmatigheid als in een mierenhoop door elkaar gaan wriemelen. De interraciale mengelmoes, evenals de internationale intriges en interventies maken het grote gokspel van de ontwikkelingssamenwerking nog ingewikkelder. De verhalen van Johnie Verstraete hangen daar een mistgordijn voor waar de lezer salvo's, gebulder, gesis en gerinkel achter hoort en waar hij mee grinniken zou ware de zaak zelf in de grond niet zo lamentabel triest.

De zaak wordt zo mogelijk nog krankzinniger wanneer ex-SS-er Seibold, thans Bruno Freitag geheten, er zich mee gaat bemoeien (in De huurlingeninval). Weer hetzelfde complot tegen de bewindvoerders van een zwarte natie die wat links doen, wat nationaliseren en wat sovjethulp aanvaarden. Maar weer dezelfde reuzengrote vraagtekens boven een vlug onontwarbaar corrupte onderneming: ‘Hoe een nazi-monster in al zijn monsterachtigheid in staat is geweest om zovele honderden mensen ongestoord te betrekken in een groots en internationaal opgezet komplot, dat hem bijna lukte, schept honderden vraagtekens omtrent die bovengenoemde monsterachtigheid’ (82). De heer Seibold gaat onverschrokken rondstrooien dat alle voorgaande pogingen tot staatsgreep het werk waren van onbevoegde amateurs en ambitieuze imbecielen, maar de zijne is geen haar beter... Zijn enige vriend, de zwarte aartsbisschop van Conakry, Monseigneur Tchidimbo, zal over hem getuigen dat hij een nazi-monster was. Seibold, het brein en de motor van de contrarevolutie, wordt als een echte kwal afgeschilderd, maar met een allesomvattend sabotagenet gaat die kerel toch maar de economie van een land op weg naar zijn ontwikkeling dooreenrammelen, hoezeer de sovjetexperten hun Russische best mogen doen. Op het eind is een inval van huurlingen onvermijdelijk en die wordt gemotiveerd als een noodzaak om erger te voorkomen, maar ook als ‘een menselijke plicht, een grandioze en onbaatzuchtige opdracht om de arme bevolking van een ontwikkelingsland te redden uit het linkse wanbeheer’ (99). Achter die opgeblazen formuleringen voelt de lezer niet alleen de verachting van de schrijver voor dergelijke onnoemelijk corrupte contrarevolutionaire intriges van blanke profiteurs, maar ook zijn wrang ongeloof wat betreft de kansen op slagen van een revolutie onder de tropen... Het zal altijd wel weer net lukken om de verkeerde orde te herstellen.

Onder die schijnbaar groteske verhalen van Johnie Verstraete voel je een zeker pessimisme van iemand die het stilaan voor bekeken houdt en niet zonder bitterheid over de zoveelste poging tot linkse staatsgreep (of is het een rechtse?) zegt ‘dat het opnieuw eens mogelijk was geweest, dat het steeds opnieuw mogelijk was en nog zo dikwijls mogelijk zal zijn op de

[p. 366]

plaats waar dit verhaal zich afspeelt en elders op zovele andere plaatsen op onze aardbol.’ (102-103) Maar, zoals gezegd, in Conakry is het mogelijke onvoorzienbaar en het onvoorzienbare mogelijk. Dat is, althans voor mij, de slotsom uit het drie-éne verhaal in Om de orde te herstellen. De ironie van de verteller zou ik ook in die context van verloren illusies situeren. Het derde verhaal eindigt met een betekenisvolle anticlimax: de organisator van de huurlingeninval, Graaf Carl von Thiessenhaussen, edelman in de tropen, wordt bij vergissing op subliem-ironische manier door de binnenrukkende huurlingen omgebracht... Zo schept de jungle orde en recht in de jungle. Het is een wel bittere, wrange conclusie uit een betoog in verhaalvorm dat de attente lezer tussen de regels door confronteert met de enorme ambiguïteit van het ontwikkelingsprobleem in Afrika. Men kan opwerpen dat de schrijver toestanden op de spits drijft en zijn voorbeelden, vooral ter rechterzijde, enorm eenzijdig kiest. Dat neemt niet weg dat Verstraetes teksten, via de spelregels van de ironie die het droge rapport onderkruipt, heel wat naïeve illusies opruimen en aanzetten tot meer luciditeit omtrent wat in (Afrikaanse,...) termen van ontwikkeling mogelijk en onvoorzienbaar is.

P.S. Als de verteller op blz. 104 zegt dat Pius XII in de jaren 1965 of 1975 nog elke dag bidt voor het welzijn van de inmiddels gevangengenomen Monseigneur Tchidimbo, dan is die verteller twee pausen achterop - tenware hij bedoelde dat Pius XII dat nog elke dag na zijn dood heeft voortgedaan, want dan is alles O.K.